الزامات پاسخ گویی به شبهات دینی در فضای مجازی

دین اسلام دارای بنیان های قوی و اصول فکری استواری است که با گذشت زمان، استحکام آن در مقایسه با سایر رقیب های فکری و فرهنگ نمایان تر می شود، در این عرصه رویارویی رقیبان با استفاده از ظرفیت های جدیدی که دنیای صنعتی امروز در اختیار آنان قرار داده است در تلاشند تا ضمن وارونه جلوه دادن حقایق مانع رشد روز افزون حق و حقیقت شوند. اینجاست که عالمان دلسوز و دین مداران واقعی باید وارد عرصه دفاع از دین شده و ضمن تبیین درست و منطقی آموزه های دینی و مجهز شدن به مهارت های ارتباطی، رسالت خویش را در نشر معارف اسلامی به جای آورند.

برای بررسی و آشنایی با عرصه های پاسخ گویی به شبهات دینی و زمینه ها تبلیغ و اطلاع رسانی در عرصه مجازی، گفت و گویی با حجت الاسلام محمد رضا بهروز، عضو سابق ستاد ساماندهی مراکز پاسخگویی که این روزها در دفتر تبلیغات اسلامی مشغول به طرح های مطالعاتی در مورد ایجاد مراکز تبلیغی اینترنتی است، ترتیب دادیم که در ادامه آن را می خوانید:

رسا - لطفا در ابتدا به اهمیت پاسخگویی در حوزه مباحث دینی بپردازید و بیان فرمائید در وضعیت کنونی که با امواج گوناگون شبهات روبرو هستیم، حوزه های علمیه چه وظیفه ای دارند؟

امروز در عرصه اجتماعی با افکار انحرافی و اندیشه های التقاطی و شبهاتی روبرو هستیم که عقاید و اندیشه های اسلامی را هدف قرار داده است و به نظر من پاسخگویی دینی بدون توجه دقیق به علوم عقلی امکان پذیر نمی باشد و طلاب برای وارد شدن در مقام بحث علمی با شبهه پراکنان، باید به کلام و فلسفه مجهز شوند، البته علوم عقلی دارای زیر ساخت هایی است که توجه به آن لازم است و طلاب باید قبل از فراگیری علوم عقلی علم منطق و قبل از تفسیر علوم قرآنی را فراگیرند.
 
یکی دیگر از رسالت های حوزه علمیه، نظریه سازی دینی است که باید در متن حوزه های علمیه ایجاد شود و محققان علوم اسلامی بتوانند نظریات دین را در عرصه هایی همچون اقتصاد، فلسفه، حقوق، جامعه شناسی و... تبیین کنند؛ اگر نظریه پردازی در مبانی و راهبردهای علوم انسانی از سوی حوزه های علمیه پیگیری نشود، شاهد به وجود آمدن تحلیل های نادرست و شبهات در ابعاد گوناگون خواهیم بود.

امروز پاسخ بسیاری از شبهات که بر علیه دین ایراد شده است، داده نشده است و تعداد شبهات موجود بالغ بر چهارهزار جلد کتاب خواهد شد که می تواند کتابخانه ای را به خود اختصاص دهد. تمرکز و ساماندهی و دسته بندی و نمایه سازی شبهات می تواند مسیر را برای پاسخ گویی هموارتر سازد؛ البته کار نمایه سازی و طبقه بندی شبهات در حوزه علمیه قم شروع شده است.

متاسفانه در عرصه پاسخ به شبهات با خلاء روبرو هستیم؛ امروز شبهات زیادی از راه سایبر وارد فضای فکری جامعه ما می گردد، فضای مجازی در دوران فعلی عرصه جولان شبهه پراکنان شده است که برخی از عرصه های این فضا هنوز برای ما شناخته نشده است و متاسفانه حضور ما در بخش های شناخته شده هم کمرنگ است.

به نظر من امروز با توجه به تنوع شبهات اینترنتی که در قالب های متنی، صوتی و تصویری ارائه می گردد، پاسخگویی به شبهات در عرصه مجازی باید متحول شود.

یکی از مشکلات ما در فضای مجازی، کمبود کارشناسان دینی آشنا با فضای سایبر است، اگرچه نمی توان حضور افراد کارشناسی را هم که بدون برنامه وارد این فضا می شوند و سپس با دلزدگی روبرو می شوند انکار کرد.

متأسفانه امروز مرکزی رسمی برای تربیت افراد پاسخگو به شبهات نداریم و افراد با گذراندن تحصیلات در یکی از مراکز تخصصی حوزه همچون مرکز تخصصی کلام آیت الله سبحانی یا مدرسه تفسیر آیت اله مکارم شیرازی جذب این مراکز می شوند.

در این عرصه نیازمند سیاست گذاری مناسب در زمینه فعالیت های تبلیغی در فضای مجازی هستیم که این سیاست گذاری محتاج آشنایی با جزئیات این فضا است و به جرأت می توان گفت نهادهای سیاست گذار در صورت عدم آگاهی به قابلیت های فضای مجازی، توان سیاست گذاری مناسب را نخواهند داشت، نباید عجولانه در این فضا وارد شویم بلکه باید سلیقه، دانش دینی، آگاهی های نرم افزاری را کسب و از پتانسل های موجود به نفع دین مدد گرفت که در این جهت ضروری است با برگزاری میزگرد و نشست هایی در جهت هم اندیشی در مورد آسیب های تبلیغ مجازی، سیاست گذاری فرهنگی را مدون کنیم.

باید تاکید کنم که امروز سازمان ها و دستگاه های فرهنگی باید به پاسخ گویی به شبهات در فضای مجازی و تبلیغ مجازی در کنار اعزام مبلغ، اهمیت ویژه ای دهند.

رسا - در حال حاضر عرصه پاسخگویی در فضای مجازی، چه بخش هایی دارد و شبهات در اینترنت در چه قالب هایی مطرح می شود؟

امروز فضاهای مختلفی در عرصه مجازی وجود دارد که دارای پتانسیل و ظرفیت های خاصی برای انتقال معارف اسلامی است که حوزویان باید نسبت به ان آگاه باشند. یکی از این قالب ها سایت های دو طرفه است؛ در برخی پایگاه های اطلاعاتی همچون سایت بالاترین ارتباط دو طرفی است و سوال و جواب به صورت مشارکتی برگزار می شود که حضور کمرنگ روحانیت فرصت مانور دین را در این فضا کاهش داده است.
 
سایت های مشارکت عمومی همچون سایت فیس بوک و بالاترین که کاربر می تواند استفاده دو طرف داشته باشد؛ یعنی هم نظر دیگران را بخواند و هم خود نظر دهد، بسیار دارای اهمیت هستند که متاسفانه ورود جدی طلاب را دراین عرصه شاهد نبوده ایم.
 
سایت فیس بوک دارای جمعیتی بیشتر از کشور آمریکا است و تقریبا تمامی چهره های سرشناس علمی و سیاسی پنجره ای در این سایت دارند. در این نوع سایت ها تابلوهایی ایجاد می شود که بحث ها، گرد آن شکل می گیرد و یا افراد به گروه های خاص می روند و موضوعات تعریف شده را در میزگردی مجازی و البته جهانی بررسی می کنند.
 
چت روم ها از دیگر قالب های فضای مجازی است که به صورت آنلاین وجود دارد و یکی از مکان های مناسب برای تبلیغ دینی است، از باب نمونه چت روم پال تاک بیش از ده هزار جمعیت آنلاین دارد که در اتاق های وهابیت یا گروههای ضد اسلامی، جمعیتی در حدود 800 تا 900 کاربر ثابت وجود دارد، اما متاسفانه اتاق های شیعه جمعیت 20 تا50 نفره دارد و حتی اتاق چت امام رضا(ع) که دارای جمعیت ثابتی است، چندان جمعیت خاصی به خود اختصاص نداده است.
 
در چت روم ها، ورود افراد دارای موقعیت علمی بالا و مشارکت فعال چهره ها چشمگیر است، اما ما هنوز نتوانسته ایم عالمان بزرگ حوزه های علمیه را جز به ندرت وارد این فضاها کنیم. در بخش اتاق های چت، بحث مدیریتی بسیار حائز اهمیت است، زیرا ما جمعیت کمی نداریم بلکه به مدیریتی نیاز داریم که با کنترل امور از موازی کاری و کار تکراری جلوگیری کند.

امروز باید از فضای اتاق های چت استفاده کرد و حضور افرادی سرشناس را دراین فضا نقطه آغاز یک حرکت جهت دار و فعال تلقی کرد که اتاق های چت دارای این قابلیت است که افراد در فضایی مجازی به تبادل اطلاعات بپردازند و یک همایش غیر حضوری ترتیب دهند. برگزاری کارگاه های آموزشی برای مبلغین با توجه به حساسیت چت روم ها، می تواند کیفیت بحثها را در اتاق های چت ارتقاء دهد. 

 ظرفیت دیگر در حوزه فضای مجازی، وبلاگ نویسی است. در بحث وبلاگ ها باید جهت گیری مناسب در راستای تخصصی شدن وبلاگ ها داشته باشیم و موضوعات را تخصصی کرده و در دانش های گوناگون اسلامی و موضوعات خاص، وبلاگ های مناسب راه اندازی شود.
 
در وبلاگ نویسی، سلیقه، پیدا کردن راه ارتباط با کاربر و زبان بلاگری نقش ویژه ای دارد، زیرا وبلاگ دارای زبان خاصی است و به همین دلیل نمی توان مطالب سایت ها را بدون پردازش و تغییر زبانی کپی کرد. تاکید می کنم که زبان منبر و وبلاگ متفاوت است، چه بسا وبلاگ هایی که مطلب را به صورت غیر مستقیم با بیان خاطره، داستان و حکایت شروع می کنند و در ادامه به صورت ضمنی پیام خود را منتقل می کنند، موفق ترند.
 
امروز وبلاگ هایی موفق بوده اند که توانسته اند زبان خود را تغییر داده و به فهم مشترکی با کاربران برسند که میزان موفقیت وبلاگ را می توان با تعداد نظرات درج شده حتی نظر مخالف محک زد.
 
عرصه دیگری که دشمن در صدد ایجاد جنگ فرهنگی در آن است، حوزه صوت و تصویر است، امروز کتاب های صوتی شبهه در فضای اینترنت رواج پیدا کرده است و شبهات به صورت فیلم و صوت تهیه می گردد تا افرادی که از خواندن خسته شده اند، در حال استراحت استفاده کنند.

 سایت هایی در فضای مجازی همچون یوتیوب و ویدئو کلیپ وجود دارد که به ارائه فیلم می پردازد. اگر جستجویی با عنوان کلمه شیعه، اسلام، حوزه علمیه دراین گونه سایت ها داشته باشید، می توانید با دیدن مطالب منفی به راحتی به ضعف در ارائه ویدئو های اسلامی اذعان کنید.
  
در جهت تقویت این حوزه تبلیغی باید سایت های ویدوئی و ارائه کلیپ های تصویری راه اندازی شود و گروه سازندگان هنری قوی و امکانات نرم افزاری و سخت افزاری فراهم آید.

رسا - یکی از عمده ترین بخش های فضای مجازی ،سایت های متن محور هستند که به ارائه مطالب می پردازند، این سایت ها دارای چه تقسیم بندی است و چگونه کار می کند؟

سایت های علمی به دو نوع مرجع و پاسخگویی تقسیم می شوند که در سایت های پاسخگویی حجم زیادی از فعالیت ها متمرکز بر حوزه پاسخگویی به سوالات است که در این بخش نیازمند جواب های غیر کلیشه ای هستیم.
 
امروز یکی از مشکلات سایت های پاسخگویی، تعدد آنها است که موجب شده است پاسخ های تکراری و در نتیجه اتلاف وقت و سرمایه صورت گیرد که به نظر می رسد سایت های پاسخگویی باید هماهنگ عمل کرده و از افتراق پرهیز کنند و با آگاهی از جواب های انجام شده، سوالات جدید را پاسخگو باشند.
 
برخی سایت های دیگر، سایت های مرجع محسوب می شوند. امروز کار جدیدی در حوزه علوم در فضای سایبر انجام شده است که ویکی ها هستند، به عنوان نمونه امروز سایت ویکی پدیا یک سایت خود نوشت است که در زمینه های گوناگون از جمله حوزه علوم اسلامی به کاربران ارائه اطلاعات می کند که چندی است به همت تعدادی از طلاب ، فرهنگ نامه فقه یا ویکی فقه به همین سبک راه اندازی شده است که سامانه جدیدی است که مقالات علمی را در حوزه فقه و اصول همراه با رفرنس های ارجاعی درج می کند که در حدود 4200 مقاله در موضوعات مختلف فقهی دراین پایگاه قرار داده شده است و مورد استفاده محققین حوزه های علمیه قرار می گیرد.

رسا - وضعیت پاسخگویی در حوه های علمیه چگونه است و از لحاظ کارکردی چه موسساتی بیشترین خدمات را در پاسخگویی ارائه می دهند؟

پاسخ گویی به سوالات و شبهات دارای مراکز مختلفی است، در کل کشور تقریبا 50 مرکز در این زمینه است که البته برخی غیر فعال هستند، از این مراکز در حدود یک میلون جواب تا به حال به دست آمده است.

مرکز ملی پاسخ گویی به شبهات دینی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در سه حوزه مکتوب ، ایمیل و تلفنی به شبهات جواب می دهد، اگرچه فعالیت برجسته آنها بیشتر در بخش تلفنی است و در دو سه شیفت پاسخ گویی تلفنی دارد. بخش کتبی این مرکز هم که از قدیم بوده است.

مرکز ملی پاسخ گویی به شبهات دینی پر سابقه ترین مرکز در عرصه پاسخ گویی است که البته نامش در طول سال ها عوض شده است، این مرکز دارای دو تالار گفتگوی askghoran- askdin و دو چت روم است که یکی در منسجر بیروکس به نام قم حرم اهلبیت(ع) است که این اتاق به صورت رسمی از ساعت10 الی 2 بعد از ظهر و عصر از ساعت 5 تا 10 فعالیت می کند و چت روم دیگر، «دین جوان، پرسمان» است.

دیگر فعالیت مرکز ملی پاسخگویی، پاسخ تک به تک به سوالات خصوصی است. نحوه کار اینگونه است که آیدی در یاهو می گذارند و بعد کارشناسان جواب می دهند. در این بخش کارشناسان احکام، عقاید، اخلاق و... جدا هستند و به صورت تخصصی جواب می دهند که جذابیت خاصی دارد.

اداره مشاوره و پاسخ نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، از دیگر مراکز پاسخ گویی فعال در حوزه سوالات و شبهات دینی است که از ابتدای تاسیس این اداره در سال 1373 تاکنون به بیش از 170 هزار پرسش دانشجویی در زمینه های مختلف پاسخ داده است که پایگاه
http://porsemani.ir/ با تقسیم بندی حوزه های مختلف علمی، توانسته است حرکت موثری ایجاد کند.

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم، نهاد مفید دیگری است که به صورت مکتوب و اینترنتی به سوالات مخاطبین جواب می دهد، این موسسه وابسته به مرکز مدیریت حوزه های علمیه قم است و در زمینه قرآن، حدیث، حقوق و سیاست، فلسفه و کلام، دین پژوهی، ادیان و مذاهب، تربیت و مشاوره، تاریخ و سیره،‌ فقه، امامت،‌مهدویت از طریق سایت و پست الکترونیکی و همچنین بصورت کتبی از طریق نامه و پست به سؤالات مخاطبین جواب می دهد.

این مرکز همچنین با برگزاری جلساتی تحت عنوان کانون گفتمان دینی، با حضور اندیشمندان حوزه علمیه اقدام به برگزاری نشست های تخصصی در زمینه رفع شبهات کرده است و کتاب هایی را هم در این زمینه منتشر کرده است. پایگاه اینترنتی فعال این مرکز پاسخگویی به نشانی  http://www.andisheqom.com/ است.

معاونت تبلیغ حوزه علمیه قم هم از مراکزی است که به سمت سوالات اینترنتی رفته است و سایت جدید ذی طی که سایت جامع تبلیغ است و گفته می شود دویست نفر پاسخ گو دارد مربوط به این مرکز است.

پایگاه موسسه صدای بهار که درس مراجع عظام تقلید را پخش می کند از پایگاه هایی است که با حضور نمانیدگان مراجع عظام تقلید و سایر کارشناسان به پاسخ گویی می پردازد.

سایت اسلام کوئست هم وابسته به موسسه رواق حکمت از سایت های فعال در حوزه پاسخ گویی است که دارای جواب های تخصصی است و پاسخ ها از انسجام قابل توجهی برخوردار هستند، این پایگاه دارای پاسخ گویی به چند زبان انگلیسی، عربی، اسپانیولی، مالایی است و پاسخ ها به زبان های گوناگون ترجمه شده است.

سایت اسلام کوئست دارای یک ویژگی مهم است که جواب ها در آن به صورت نمایه ای تنظیم شده است و دسترسی کاربران به جواب ها بسیار راحت شده است.

برخی مراکز فرهنگی پژوهشی هم هستند که در سایت ها خود دارای بخش پاسخ گویی به شبهات می باشند که به عنوان مثال می توان به پایگاه عرفان وابسته به حجت الاسلام و المسلمین حسین انصاریان، پایگاه تبیان و راسخون اشاره کرد.

دفتر تبلیغات اصفهان نیز از مراکز پاسخ گویی است که کمتر به صورت آنلاین و بیشتر به صورت مکتوب و تلفنی کار می کند.

دفتر مراجع عظام تقلید نیز در بخش جواب به سوالات بیشتر به صورت تلفنی عمل کرده و بیشتر جوابهایشان در حوزه احکام شرعی است، البته پاسخ گویی ایمیلی هم رواج پیدا کرده است و دفتر آیت الله مکارم شیرازی به صورت پیامکی هم جواب می دهند.

شیوه کاری بیشتر مراکز پاسخ گویی که دارای کارشناسان متخصص در رشته های گوناگون هستند، جواب به همه سوالات و شبهات است، اما برخی مراکز تنها به سوالات و شبهات خاصی پاسخ می دهند همچون دارالحدیث که تنها به سوالات حدیثی جواب می دهد.

رسا - لطفا نگاهی آماری هم به سوالات و شبهات اینترنتی داشته باشید و نوع سوالات و مخاطبین را تشریح فرمائید.

در درصد گیری می توان گفت بیشتر شبهات به صورت ایمیلی است اگرچه شکل سوالی دارد، اما در فضاهای دیالوگی بیشتر سوال طرح می شود. سوالات در فضای مجازی بیشتر جنبه مشاوره ای، در درجه بعد اعتقادی و در مرحله آخر فقهی دارد، اما ممکن است در بخش تلفنی برعکس باشد، اما در ایمیل به دلیل روان بودن و راحت تر بودن ارتباط، بیشتر سوالات مشاوره ای است.

بیشتر مخاطبان در فضای مجازی، بین 25 تا 35 سال قرار دارند که 40 درصد آقایان و 60 درصد خانم ها هستند و از نظر تحصیلات هم افراد دارای تحصیلات دیپلم تا دکترا هستند.

نوع سوالات و موضوعات به حسب شرایط روز و مسائل جامعه فرق می کند که در یک مقطع ممکن است یک سوال بیشتر طرح شود که می توان به شبهات مربوط به نبی مکرم اسلام(ص)، عصمت، ولایت فقه، حجاب و ... اشاره کرد.

رسا - در پایان اگر نکته ای در نظر دارید، بیان فرمائید.

امروز شبهات به صورت های مختلفی از جمله فایل های اینترنتی و هارد های مجانی در حال ورود به جامعه است و متاسفانه شاهد هستیم که در برخی حوزه ها، هیچ نهادی پاسخگو نیست و این به دلیل نبود تمرکز در پاسخ گویی است .

فضای مجازی، عرصه ای  رو به رشد است و هر روز میدانی جدید در این عرصه باز می شود و ما باید بتوانیم در همه این عرصه ها با برنامه ریزی وارد شویم و علاوه بر پاسخ گویی به شبهات و سوالات، در زمینه تبلیغ اینترنتی همت گماریم و طلاب را در فضای مجازی فعال کنیم.

رسا- با تشکر از شما که وقت شریفتان را در اختیار ما گذاشتید.

/909/ گ402/ر