اخلاق پژوهش در بوته نقد و نظر
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، «اخلاق پژوهش؛ مبانی و مسائل» کتابی است شامل 9 مقاله مفصل از 10 نویسنده در حوزه‌های مختلف مرتبط با پژوهش و در 600 صفحه که با تلاش جمعی از پژوهشگران و محققان حوزوی و دانشگاهی از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است که نویسندگان آن با تأکید بر اهمیت اخلاق پژوهش و اشاره به ابعاد مختلف آن، اظهار امیدواری کرده‌اند این کتاب بتواند تمایل دانشوران جوان را به مطالعات اخلاق کاربردی و اخلاق پژوهش برانگیزد.
در آمدی بر اخلاق پژوهش نوشته سید حمید اسلامی اردکانی، درآمدی بر اخلاق پژوهش در فضای مجازی نوشته علیرضا ثقه الاسلامی، اخلاق در پژوهش های پزشکی، نوشته شهرام احمدی نسب، بیانیه ملی درباره همل اخلاقی در پژوهش انسانی، نوشته زهره‌سادات ناجی و پیمان سلامتی، مستندات نقلی اخلاق پژوهش نوشته غلامحسین اصغر زاده، اخلاق پژوهش و نظریه‌های اخلاقی نوشته زهرا خزاعی، ابعاد اخلاق پژوهشی علمی نوشته امیر دیوانی، دنیای جدید اخلاق پژوهش نوشته حمید بخشنده‌آبکنار، و پیش‌نویس ضوابط بنیادی اخلاق پژوهش نوشته سیدحسن اسلامی عناوین مقالات منتشر شده در این کتاب است.
محسن جوادی از نویسندگان و پژوهشگران حوزوی که گردآوری و تدوین این کتاب را به عهده گرفته است در بخشی از مقدمه آن، با یادآوری لزوم پایبندی پژوهشگر به اخلاق از مراحل اولیه می نویسد: «خطای اخلاقی در روند پژوهش متصور است و ممکن است جزیی از فرایند یک پژوهش از لحاض اخلاقی خطا باشد. پرسش مهم این است که آیا غرض پژوهش که حل مسئله نظری یا علمی است در صورت ارتکاب خطای اخلاقی در جزئی از فرایند پژوهش،قابل تحصیل نیست؟»
وی در کوشش برای پاسخ به این سوال که چه ارتباطی بین خطای اخلاقی و ناکامی در حل مسأله و یافتن حقیقت در یک فعالیت پژوهشی وجود دارد، تاکید می‌کند: «تردیدی نیست که گاهی خطاهای اخلاقی ما را از کشف حقیقت‌های بنیادی و یا مجهول‌های نظری باز می‌دارند، اما داستان پایبندی به اخلاق در فرایند پژوهش بیش از آنکه ارزش روشی داشته باشد و به کار تأمین و تضمین حقیقت‌یابی آدمیان و یا تدبیر مناسب برای رسیدن هدف آنها بیاید، با عمق روح و روان آدمی، در اخلاق فضیلت، و با سود و منفعت آدمی، در اخلاق سود گرایی، و با ساختار و ماهیت سرشت عقلانی آدمی، در اخلاق کانتی، ربط و نسبت دارد.»
چهارشنبه 12 بهمن‌ماه؛ نشست نقد و بررسی کتاب «اخلاق پژوهش» به همت انجمن قلم حوزه با همکاری دانشگاه قم و معاونت پژوهش حوزه علمیه قم در سالن همایش‌های انجمن‌های علمی حوزه برگزار شد که طی آن محسن جوادی و حجت‌الاسلام حسن اسلامی در جایگاه دفاع و حجج‌اسلام مهدی مهریزی، رضا مختاری و محمد اسفندیاری در جایگاه ناقد به بررسی این اثر پرداختند.
حجت‌الاسلام محمدرضا آتشین صدف از پژوهشگران حوزوی که اداره این نشست را برعهده داشت، در ابتدای مراسم و در سخنانی با اشاره به این‌که گردآوردن ناقدان حاضر در جلسه به معجزه شبیه است، با ابراز امیدواری نسبت به این‌که نشست نقد و بررسی کتاب «اخلاق پژوهش» سلامت به پایان برسد، از تدوین کننده اثر و ناقدان خواست هر یک به مدت 10 دقیقه به ارائه مطالب خود بپردازند.
چرایی تدوین کتاب اخلاق پژوهش
پس از سخنان کوتاه حجت‌الاسلام آتشین صدف، محسن جوادی اخلاق را در رویکرد جدید به عنوان یک راهنما برای انجام فعالیت صحیح و پژوهش را به عنوان تحقیق، بررسی و پیدا کردن مجهولات مدنظر قرار داد و با بیان چرایی تدوین کتاب «اخلاق پژوهش» گفت: اخلاق در حوزه پژوهش راهنمای عمل انسان‌ها است.
وی افزود: مهم‌ترین مشکل اخلاق‌های کاربردی آن است که تا وقتی مشکلی در زندگی به وجود نیامده است، مسائل اخلاقی طرح نمی‌شود، اما وقتی یک موضوعی مانند محیط زیست با مشکل مواجه شد، اخلاق محیط زیست شکل می‌گیرد که سعی پژوهشگران در تدوین کتاب «اخلاق پژوهش» برای دچار نشدن با این مشکل در حوزه اخلاق پژوهش است.
این پژوهشگر حوزوی با بیان این‌که اخلاق پژوهش در تلاش است زمینه‌های پژوهش خوب را فراهم کند، اما در صدد نیست که به بررسی مشکل در حوزه اخلاق پژوهش بپردازد، اظهار داشت: پرداختن به تدوین کتاب اخلاق پژوهش دغدغه جمعی از پژوهشگران در حوزه اخلاق پژوهش بود که البته نخواسته‌اند مشکل را در حوزه اخلاق پژوهش بررسی کرده و عمیق‌تر به این مباحث بپردازند.
وی با اشاره به این‌که اثر ارائه شده، نشر نهایی نیست بلکه یک نشر اولیه است که با هدف بازخوردگیری استادان، برای تکمیل و تقویت کار ارائه شده است، گفت: هدف از تدوین کتاب «اخلاق پژوهش» نظریه‌پردازی در حوزه اخلاق پژوهش نیست، بلکه تلاش شد کتابی تألیف شود که با معرفی مباحث و مسائلی که در کشورهای غربی بیشتر کار شده به ظرفیت‌های داخلی در این زمینه به لحاظ متون دینی و اخلاق اسلامی و تنوع حوزه‌های اخلاق پژوهش اشاره شود.
نقد نخست؛ تفکیک مرز اخلاق و حقوق
حجت‌الاسلام مهدی مهریزی، استاد و پژوهشگر حوزوی نخستین ناقد کتاب «اخلاق پژوهش» بود که در سخنانی صبغه این اثر را در گردآوری مقالاتی دانست که به حوزه اخلاق پژوهش برمی‌گردد و البته با مثبت ارزیابی کردن این صبغه، اظهار داشت: ابعاد مختلف پژوهش در این اثر به درستی بررسی شده و می‌توان گفت که توجه به عرصه‌های مختلف پژوهش نقطه مثبت اثر است.
وی گفت: در این مجموعه با توجه به زوایای اخلاقی پژوهش، نمونه‌های خوبی برای محورهای بحث پژوهش ارائه شده که بحث را عینی‌تر کرده است؛ توجه به اصول بنیادی کار، تهیه بیانیه و پیش‌نویس زوایای اخلاقی پژوهش، ارائه نمونه‌های مناسب برای محورهای بحث پژوهش و عینی‌تر شدن بحث‌ها بدون بحث‌های انتزاعی و ذهنی از ویژگی‌های اثر است.
این نویسنده حوزوی در ادامه با طرح این سؤال که آیا در اثر، آنچه به عنوان اخلاق پِژوهش مدنظر است اتفاق افتاده یا خیر، بررسی مصداقی این موضوع را مورد اشاره قرار داد و گفت: توجه به میراث علمی گذشته در این اثر مورد توجه بوده است، اما جای بحث در کتاب خالی است و به ویژه در مقدمه توقع آن بود که به پیشینه ادبیات اخلاق پژوهش و قواعد آن پرداخته شود که در مقاله‌ها هم توجهی به این موضوع نشده است.
وی با بیان این‌که سه مقاله در اثر ترجمه است و این موضوع تنها با خواندن مقدمه فهمیده می‌شود، اما نه در فهرست منعکس شده و نه در مقالات هیچ اشاره‌ای نشده که این مقاله‌ها ترجمه است و البته هیچ یک از این سه مقاله نیز منبع ندارد، توصیه کرد که کار در حوزه اخلاق پژوهش نوآوری و جدید باشد.
حجت‌الاسلام مهریزی اظهار داشت: بسیاری از موارد نقل شده کلی است و هیچ نوآوری در اثر دیده نمی‌شود، در مقالات تکرار اتفاق افتاده است و از آنجا که یک مدیریت واحدی نظارت داشت، توقع این بود که تکرارها حذف شود.
وی البته یکی از نقاط مثبت کتاب مطرح شدن آن به عنوان منبع درسی در محیط دانشگاهی دانست و با بیان این‌که کتاب «اخلاق پژوهش» قابلیت مطرح شدن به عنوان واحد درسی دانشگاهی را دارد، بر حذف تداخل‌ها و تکرارها و رعایت مرز بین اخلاق و حقوق در این اثر تأکید کرد و عدم تفکیک مرز اخلاق و حقوق را سبب دچار شدن به خلط‌های علمی و محتوایی دانست
این پژوهشگر حوزه علمیه قم با بررسی دو حوزه اخلاق و حقوق گفت: آنجایی که به عدل و ظلم برمی‌گردد حوزه حقوق است و اما آنچه پس از آن است و یک سری کمالاتی پس از حوزه عدل و ظلم رخ دهد، اخلاق می‌شود؛ اگر بخواهیم جلوی این خلط علمی گرفته شود باید حوزه کار مشخص شود.
نقد دوم: تفاوت اخلاق پژوهش با پژوهش علمی
محمد اسفندیاری از دیگر ناقدان کتاب «اخلاق پژوهش» بدون مقدمه به ارائه نقدی از این اثر پرداخت و با طرح این سؤال که تفاوت اخلاق پژوهش با پژوهش علمی چیست، خواستار بررسی اشتراک‌ها و اختلاف‌های این دو و مرز مشترک آن شد.
وی ابراز داشت: رعایت انصاف در داوری، رعایت امانتداری، استقبال از آرای دیگران، اظهارنظر نکردن در جاهایی که نمی‌دانیم و امور خارج از تخصص ما است در بخش‌های مختلف کتاب به عنوان مصداق‌های اخلاق‌های پژوهش برشمرده شده است که باید مشخص شود در کجا می‌توان این تعابیر را به کار برد.
این نویسنده حوزوی با بیان این‌که در مقدمه کتاب تنقیح نشده است که چرا برخی از چیزهایی که مصداق اخلاق پژوهش است مصداق پژوهش علمی هم هست و باید این تنقیح صورت می‌گرفت، تبیین تفاوت اخلاق پژوهش با اخلاق نگارش و این‌که دو مورد ذکر شده تا کجا مرز مشترک دارند و کجا از هم جدا می‌شوند را ضروری دانست.
وی اضافه کرد: در مقاله نخست این اثر گفته شده اخلاق پژوهش آن است که از سرقت علمی دوری گزینیم یا نوشته‌ها باید شفاف و واضح باشد و اختصار را در نگارش رعایت کنیم که البته همه مصداق‌ها صحیح است، اما جای بحث دارد که اینها مصداق اخلاق پژوهش است یا مصداق اخلاق نگارش.
اسفندیاری با بیان این‌که هر پژوهشی منجر به نگارش نمی‌شود و هر پژوهشگری نویسنده نیست، گفت: هر پژوهشی دو لایه درونی و بیرونی دارد؛ هنگامی که در مقام لایه بیرونی پژوهش هستیم و می‌خواهیم پژوهش را به دیگران ارائه کنیم باید اختصار و تناسب در مقالات رعایت شود و از اصطلاح جدیدی مانند اخلاق پژوهش باید دفاع کرد، نه این‌که با واژه‌ها و تعبیرها بازی شود.
وی عدم تناسب میان حجم مقالات کتاب را از نقاط ضعف آن دانست و افزود: مقاله نخست اثر 135 صفحه است و نوشته این تعداد صفحه‌ای از حجم یک مقاله خارج شده است و خود می‌تواند در حد یک کتاب تدوین شود؛ خوانندگان یک مقاله باید بتوانند آن را در یک نشست بخوانند یا نویسنده در یک مجلس آن را ارائه دهد و اگر چیزی بیش از این شود، کتاب است.
این پژوهشگر حوزوی ادامه داد: مقاله پنجم نیز اندکی بیش از یکصد صفحه است و یک ششم حجم کتاب را به خود اختصاص داده است؛ این دو مقاله نزدیک به نیمی از کتاب را به خود اختصاص داده‌اند که اگر تعداد و تنوع مقالات بیشتر می‌شد مناسب‌تر بود؛ هشت مقاله در این اثر ارائه شده که اگر به پانزده تا بیست مقاله افزایش پیدا می‌کرد، بهتر بود.
نقد سوم؛ شرط کارآمدی یک پژوهش
حجت‌الاسلام رضا مختاری، نویسنده و پژوهشگر حوزوی به عنوان دیگر ناقد کتاب «اخلاق پژوهش» با بیان این‌که ابتدا باید دید چه مقدار از اخلاق پژوهش در خود این پژوهش رعایت شده است، کارآمدی یک پژوهش را در بیان مشکلات و آفات در بخش پژوهش و نگارش دانست و بر توجه به بخش‌هایی که بیشتر دچار مشکل است تأکید کرد.
وی که تنها مقاله اول و پنجم کتاب را مطالعه کرده بود، اشکالات بسیاری را به واسطه شتاب‌زدگی در مستندات نقلی آن وارد دانست و خاطرنشان کرد: از آنجا که کارآمدی یک پژوهش به برطرف کردن مشکلات و درمان دردها است، مناسب بود به بخش‌های اخلاقی که بیشتر گرفتار آن هستیم، پرداخته می‌شد.
این پژوهشگر حوزوی در بخش مستندات نقلی کتاب اخلاق پژوهش به چند مورد اشاره کرد و گفت: صفحه 395 در ترجمه حدیث شماره 29 از کتاب شریف نهج‌البلاغه، آمده که «هرکس ترک کند جمله نمی‌دانم را رسیده شود جایگاه‌های کشتن او» و یا در ترجمه حدیث شماره 26 آمده «کسی که از او بپرسند چیزی را که نمی‌داند و نمی‌دانم را نگوییم بر او واجب می‌شود کشتن‌گاه‌هایش» که از این تعبیرها معنی خاصی برداشت نمی‌شود و از این موارد بسیار است.
وی ادامه داد: در جای دیگری از کتاب حدیثی از امام سجاد(ع) نقل شده است که نمی‌دانم مناسبت آن با پژوهش چیست و یا در بخشی به رعایت حقوق حیوانات اشاره شده که در ادامه آن هیچ توضیحی داده نشده که مشخص کند پژوهشگر باید حقوق حیوانات را رعایت کند یا دیگران و البته این احادیث هیچ‌کدام تناسبی با بحث اخلاق پژوهش ندارد.
حجت‌الاسلام مختاری با بیان این‌که بسیاری از قواعد فقهی مانند قاعده «لاضرر و لاضرار» با عنوان مستندات نقلی پژوهش در این بخش مطرح شده است که تناسب آن با بحث مشخص نیست، تصریح کرد: پژوهش باید متقن و محکم بوده و حدیثی که انتخاب می‌شود در مطلوب و مدعا روشن و صریح باشد.
پس از پایان یافتن سخنان ناقد سوم، حجت‌الاسلام آتشین صدف با ذکر لطیفه‌‌ای کهن در بیان سرقت ادبی که کسی دیوان شعری را پیش شاعر پیشکسوتی برد که درباره آن نظر دهد و پس از چند روز که نظر او را خواست، شاعر پیشکسوت گفت «دیوان شما چون کاروان شتری است که اگر ریسمانی که آنها را بند کرده بریده شود هرکدام به گله خود خواهند رفت»، از حجت‌الاسلام اسلامی خواست تا دفاعیات خود را از کتاب «اخلاق پژوهش» مطرح کند.
دفاع نخست؛ فقر منابع اخلاق پژوهش
اما حجت‌الاسلام حسن اسلامی که از تنظیم کنندگان و ارائه دهندگان مقاله در کتاب اخلاق پژوهش است، پیش از این‌که به دفاع از این اثر و ارائه پاسخ به ناقدان بپردازد، با بیان این‌که مرحوم «مغنیه» جمله‌ای دارد که وقتی کسی مرا نقد می‌کند، گویی همکار من است، از حسن ظن ناقدان تشکر کرد.
وی با بیان این‌که پیش از آمدن به جلسه یکی از دوستان از من پرسید که با رفتن در جلسه، می‌خواهی چه کاری انجام دهی، گفت: یا باید به خیل ناقدان می‌پیوستم و از آن نقد می‌کردم یا به دفاع از کتاب می‌پرداختم و یا آنچه به عنوان نقد مطرح می‌شد را می‌پذیرفتم و آنچه نیاز به توضیح داشت را تبیین می‌کردم که البته گزینه سوم را مدنظر داشتم.
این نویسنده و پژوهشگر حوزوی با اشاره به نقد حجت‌الاسلام مهریزی با بیان این‌که دچار فقر منابع در زمینه اخلاق پژوهش هستیم، گفت: دو کتاب در زمینه اخلاق پژوهش تدوین شده که هر کدام ضد اخلاق پژوهش است، یکی منبع ندارد و دیگری سرقت ادبی است.
وی افزود: متأسفانه در متون کهن تحقیق به معنای پژوهش به کار نرفته است و آسیبی که جامعه در بحث پژوهش دارد آن است که هرکسی در یک فضا قرار می‌گیرد و کار خود را دنبال می‌کند و کاری به عنوان مناقشه علمی صورت نمی‌گیرد که عنوان آن را ضعف علمی یا پژوهشی گذاشته‌ام.
حجت‌الاسلام اسلامی با بیان این‌که آقای اسفندیاری درباره اخلاق پژوهش به دو نکته اشاره کرد و تفاوت آن را با تحقیق علمی درست جویا شد و حجت‌الاسلام مهریزی فرمودند سه مقاله از سه منظر به یک بحث اشاره کرده است، اظهار داشت: تحقیق علمی همان اخلاق پژوهش است که براساس آن فرد باید به اندازه دانسته خود سخن بگوید.
وی گفت: بحث اخلاق پژوهش دو معنی دارد یکی این‌که پژوهشگر هنگامی که قلم به دست می‌گیرد تا بپژوهد باید این موارد را رعایت کند، اما وقتی به فضای غرب وارد می‌شوید و متون انگلیسی را مشاهده، می‌کنید دیگر این‌گونه نیست؛ اخلاق پژوهش به دو معنای عام یکی در سنت و دیگری ناظر به جایی است که طی آن پژوهشگر با آزمودنی‌های حیوانی و یا مشارکت کنندگان و آزمودنی‌های حیوانی برخورد دارد.
این پژوهشگر حوزوی با اشاره به نیمه اول قرن بیستم و در دوران حاکمیت هیتلر و نازی‌ها که دانشمندان بسیاری از اسیران را به بهانه تحقیقات علمی تحت وحشیانه‌ترین آزمایش‌ها مانند انجماد انسان، قرار می‌دادند، ابراز داشت: اخلاق پژوهش یعنی وقتی با انسان‌های دیگر روبه‌رو می‌شویم و به ویژه می‌خواهیم آنها را در علوم اجتماعی مورد تحقیق قرار دهیم، به یک سری قواعد توجه کنیم.
وی در بیان فرق تحقیق علمی و اخلاق پژوهش و در پاسخ به نقد محمد اسفندیاری، گفت: پژوهش در غرب به تدریج به یک فرایند مکانیکی صرف تبدیل شده که در آن گزاره‌های اخلاقی و ارزشی وجود ندارد که نمونه آن کتاب سه جلدی روش تحقیق آقای ساروخانی که در آن یک کلمه درباره اخلاق وجود ندارد؛ یعنی اگر یک محقق براساس استاندارد غرب عمل کند، تحقیقی را بدون جایگاه اخلاق ارائه می‌دهد.
حجت‌الاسلام اسلامی اضافه کرد: با تدوین کتاب اخلاق پژوهش که در آن اخلاق مانند یک فرایند دیده شده که طی آن پژوهشگر از ابتدای انتخاب موضوع تا زمانی که آن را برای داوری عرضه می‌کند با موازین اخلاقی روبه‌رو است، تلاش شد تا در کتابهای روش تحقیق که فراوان هم هستند و مطلقا اشاره‌ای به مسائل اخلاقی نکرده‌اند، جایگاهی برای اخلاق پژوهش باز کنیم تا در کنار روش تحقیق یا تحقیق علمی، مسائل اخلاقی هم رعایت شود.
وی با بیان این‌که در برخی کتاب‌ها، اخلاق پژوهش به مثابه صفات شخصی تلقی شده است و برخی هم، اخلاق پژوهش ناظر به رفتار انسان با سوژه‌های حیوانی و آزمودنی‌های حیوانی است، گفت: محققانی که در این عرصه گام می‌زنند، در همه زمینه‌های تحقیق با مسائل اخلاقی مواجه هستند که این خود فرایند اخلاق پژوهش را نشان می‌دهد.
دفاع دوم؛ چرایی انتخاب برخی روایات
محسن جوادی هم در پاسخ به برخی از نقدها اظهار داشت: بخشی از اشکالات مربوط به صورت کار بود که حتما اعمال می‌شود، اما باید توجه داشت که نگاه ناقدان به اخلاق پژوهش تنها در حوزه علوم انسانی بود که اگر نگاهمان را به پژوهش بر روی حیوانات و انسان متمرکز کنیم، این نقطه ضعف است که در مستندات به حقوق حیوانات و یا کرامت انسانی پرداخته نشود.
وی با بیان این‌که بخش عمده‌ای از مشکلات در زمینه پژوهش بر روی انسان است، در بیان چرایی انتخاب برخی روایات و این‌که روایات به درستی انتخاب شده یا خیر، توضیح داد: چیزی شبیه وسائل اجتهاد در حوزه اخلاق وجود ندارد، بنابراین باید زمینه‌ای فراهم می‌شد که بتوان گفت این روایات و آیات الهام‌بخش اندیشه اخلاق پژوهش اسلام است.
این نویسنده و پژوهشگر حوزوی البته قبول کرد که ترجمه‌های ارائه شده از روایات با نقص همراه است و با بیان این‌که ترجمه‌ها از کتابهای معروف در نرم‌افزار جامع الاحادیث استخراج شده است، تصریح کرد که در نسخه‌های بعدی اثر حتما این ترجمه‌ها ویرایش و اصلاح می‌شود.
پس از طرح دفاعیه از کتاب «اخلاق پژوهش»، حجت‌الاسلام آتشین صدف با اشاره به این‌که سخن از استانداردهای علمی پژوهش شد، یاد لطیفه قدیمی افتاد و پس از بیان آن از ناقدان خواست که هر کدام به مدت پنج دقیقه سخنان پایانی خود را ارائه دهند.
لطیفه آن بود که فردی کتابی را پیش بزرگی برد تا نظر دهد، وقتی برای دریافت پاسخ آمد، خواست پیشاپیش پاسخی که انتظار دارد بگیرد و این شد که گفت کتاب را به خانه کعبه متبرک کرده است که آن عالم جواب داد «ای کاش به آب زمزم هم متبرک می‌کردی»؛ کتاب با قلم و دوات با آب زمزم پاک می‌شود و این نقد منصفانه‌ای بر آن کتاب بود.
سخن پایانی؛ قانع نشدن ناقدان
حجج اسلام مهریزی، مختاری و آقای اسفندیاری که گویا از سخنان تدوین کنندگان کتاب «اخلاق پژوهش» قانع نشده بودند در بخش پایانی سخنان خود به ارائه نقدهایی دیگر پرداختند که طی آن حجت‌الاسلام مهریزی با بیان این‌که ارجاعات در کتاب متفاوت است و هر مقاله‌ای یک سبک دارد، گفت: مقدمه اثر طولانی است و نوشته‌ها هم کمی ابهام دارند که اگر برای تفکیک مطالب آن تیترهایی انتخاب و در مقدمه کتاب به پیشینه بحث به درستی پرداخته می‌شد، مناسب‌تر بود.
وی افزود: در مقاله نخست عنوانی که به علوم انسانی و اسلامی اختصاص داده شده است چندان مناسب نیست چراکه مطالب عام است و می‌توانست عنوان عام‌تر بوده و از پسوند انسانی و اسلامی استفاده نشود؛ در صفحه 38 و نیز 580،در بیان مسائل اخلاق پژوهش همه عنوان‌های ذکر شده مانند خودفریبی، دستکاری داده‌ها، سوء استفاده و سرقت منفی است که خوب بود عنوان‌های مناسب‌تری به کار می‌بردند.
این استاد حوزه با بیان این‌که اشکالات مستندات دینی مقاله بسیار زیاد است و پاسخ آقای جوادی قانع‌کننده نبود، گفت: بحث‌های مربوط به حوزه پزشکی که در یکی از مقاله‌ها مطرح شده، در حد بسیار بالا و نزدیک به استاندارد است، اما آن مباحثی که مربوط به حوزه دینی است پر از معانی غلط، ترجمه‌های نادرست و بسیار ضعیف وارد شده که این امر برای حوزه دین مناسب نیست و باید یک بازنگری جدید در این مقاله صورت گیرد.
همچنین محمد اسفندیاری با بیان این‌که یازده نکته را نوشته‌ام که هر کدام دو دقیقه وقت می‌طلبد و در مجموع به بیست و دو دقیقه وقت نیاز دارم، تنها به یک نکته درباره مقاله پنجم این کتاب یعنی «مستندات نقلی اخلاق پژوهش» اشاره کرد و گفت: مؤلفان و گردآورندگان این مقاله در بحث اخلاق پژوهش مواردی را بیان کرده‌اند و برای هر کدام آیات و روایاتی را آورده‌اند که این مقاله نیست بلکه یک پرونده علمی است.
وی خاطرنشان کرد: برخی آیات و روایات متناسب با موارد مطرح شده در حوزه اخلاق پژوهش و در جای خود نیست و گاهی ترجمه‌ها فوق‌العاده مخدوش است و مشکل دارد و گمان می‌کنم که از ترجمه‌های «آقا جمال خوانساری» استفاده شده که بسیار مشکل دارد و البته مشخص است که همه آیات و روایات از کامپیوتر گرفته شده است.
این استاد و نویسنده حوزوی با بیان این‌که منابع حدیثی به کار برده شده در اثر دسته دوم است در حالی که حدیث باید از کتاب حدیثی و حداقل از منابع معتبر استفاده شود، گفت: برای منابع باید از کتاب‌هایی مانند کافی و بحارالانوار استفاده شود و نباید از کتابهای معاصران استفاده کرد.
وی با اشاره به این‌که مرحوم حجت‌الاسلام فلسفی واعظ معروف وقتی در بالای منبر سخنرانی می‌کرد، روایات فراوانی به کار می‌برد، افزود: منابر مرحوم فلسفی بعدها کتاب شد و روایاتی که در منبر می‌گفت در کتاب آمد، یک نفر هم که بیکار بود با استخراج برخی روایات از کتابهای دیگر و به چاپ رساندن یک کتاب جدید، برای توضیح روایات به این کتاب «منابر مرحوم فلسفی» استشهاد کرده بود.
حجت‌الاسلام مختاری هم در بخش پایانی سخنان خود با بیان این‌که برخی محورهای کتاب محل ابتناع است و باید در چاپ‌های بعدی به آن پرداخته شود، گفت: در مقاله حجت‌الاسلام اسلامی چند استشهاد به کتاب گذشتگان شده است که باید در ذکر این استشهادها زمان را هم مدنظر داشت.
وی با طرح این سؤال که اگر گذشتگان زنده بودند، آیا راضی می‌شدند در دوران کنونی به متنی از نوشته‌های آنها استشهاد شود، بر ضرورت توجه به این موارد در کتاب اخلاق پژوهش تأکید کرد و افزود: شک دارم که اگر متنی از گذشتگان مطرح شود، خود نویسنده راضی به انتشار آن در فضای کنونی جامعه باشد.
گفتنی است، سلسله نشست‌های نقد و بررسی یک کتاب تازه منتشره از فعالیت‌های مثبت و نتیجه‌بخش در مراکز علمی پژوهشی است که سبب اتقان بیشتر مطالب و برطرف شدن اشکال‌های اثر در چاپ‌های بعدی آن می‌شود و البته حوزه علمیه قم اهتمام ویژه‌ای به این امر دارد. /920/ز501/ر