راه شباهت به محبوب
کمال آدمی قرار گرفتن در طریق بندگی و جلب رضایت محبوب است تا آنکه با همشکل سازی صفات محبوب در خویش به آنچه مورد رضایت اوست، درآیی. محب هر آنچه که در محبوب می نگرد و خود را فاقد آن می یابد، در طلبش کوشش می کند.
سخاوت؛ شباهت به محبوب
از همین روست که سالکان طریق بندگی و عبودیت همواره در جستجوی صفات جلال و جمال خدایند و گام به گام و لحظه به لحظه برای شبیه سازی آن در خویش در تلاش. چه نیکوست که در این میان از بهترین صفات و زیباترین حسنات خداوند که برایمان گفتند شروع کرد. سخاوت و بخشندگی یکی از زیباترین صفات الهی است.
بدون شک پیامبر اکرم و امامان معصوم (صلوات الله علیهم) مظهر کامل این صفات اند و مصداق کامل جانشنیان الهی روی زمین؛ «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة؛ من آدمی را جانشین خویش در زمین قرار دادم».(1) پیامبر اکرم که نمونه کامل این صفات است و به سفارش خداوند صاحب خلق عظیم فرمود: «السَّخَاءُ خُلُق اللهِ الأَعظَم؛ سخاوت و بخشندگی، صفت بزرگ خداوند است».(2)
همچنین آن حضرت در سخنی دیگر فرموده است: «أَنَا أَدِیبُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَدِیبِی أَمَرَنِی رَبِّی بِالسَّخَاءِ وَ الْبِرِّ وَ نَهَانِی عَنِ الْبُخْلِ وَ الْجَفَاءِ وَ مَا شَیْءٌ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْبُخْلِ وَ سُوءِ الْخُلُقِ وَ إِنَّهُ لَیُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَل؛ من تربیت شده ی پروردگارم و علی (علیه السلام) تربیت شده ی من است، پروردگارم مرا به سخاوت و نیکی امر فرمود و از بخل و ستم بر حذر داشت و هیچ چیز نزد خدا مبغوض تر از بخل و بدبختی نیست که عمل را خراب می کند، همچنان که خاک عسل را فاسد می کند».(3)
احسان موجب امنیت در قیامت
احسان و نیکوکاری در حق بندگان بهترین راه در مسیر حرکت به سمت خداوند و موجب امنیت خاطر در روز حساب است. از این رو سعی در برآوردن حاجات دیگران و احسان به خلق خدا، در رأس امور تربیتی دینی قرار گرفته و هموارد مورد سفارش ائمه اطهار (علیهم السلام) بوده است؛ امام رضا می فرماید: «إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً فِی الْأَرْضِ یَسْعَوْنَ فِی حَوَائِجِ النَّاسِ- هُمُ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَى مُؤْمِنٍ سُرُوراً فَرَّحَ اللَّهُ قَلْبَهُ یَوْمَ الْقِیَامَة؛ همانا خداوند را در روی زمین بندگانی است که در راه نیازهای مردم می کوشند. آنان در روز قیامت ایمن و آسوده اند و هر کس مومنی را شاد کند خداوند هم در روز قیامت قلبش را شاد می سازد».(4)
احسان نعمت؛ شکر نعمت
با کمی نظاره به اطرافمان، نعمت های فراوان الهی را می بینیم که هر روز سرشار از آنانیم و از شکرشان غافل. مهمترین نعمت؛ نعمت حیات است و سلامتی. آنچه از خزانه نعمت های الهی به دست ما رسیده است، با شکر نعمت دوام می یابد و در لحظه حساب، موجب روسپیدی صاحب نعمت. چه نیکوست که این نعمت ها را صرف بزرگترین راه خشنودی خداوند که همان خدمت و احسان به خلق اوست صرف کنیم. در این راه، نه فقط بخشش مالی و مادی بلکه هر گشایشی که گره از کار دوست و همسایه و دیگران باز کند یا غمی از چهره مکدر انسانی گرفته شود، بهترین نوع مصرف نعمت و شکر آن است. مولای متقیان فرموده است: «کُلُّ مَعْرُوفٍ إِحْسَان؛ هر کار خیری که برای رضایت پروردگار باشد، احسان و نیکویی به شمار می آید».(5) هر معروفی احسانیست، یعنی هر نعمتی را که احسان کنی هر نیکو کاری که انجام دهی، چه اندک باشد چه زیاد، چه به مسکین باشد چه به غیر آن.
در این مسیر سخاوت را باید از آنان آموخت که در میدان عبودیت و بندگی از دیگران پیشتازند. مولای آزادگان امام حسین (علیه السلام) در این باره می فرماید: «اعْلَمُوا أَنَّ حَوَائِجَ النَّاسِ إِلَیْکُمْ مِنْ نِعَمِ اللَّهِ عَلَیْکُمْ- فَلَا تَمَلُّوا النِّعَمَ فَتَتَحَوَّلَ إِلَى غَیْرِکُمْ؛ بدانید نیازهای مردم به شما از نعمت های الهی است، بنابراین از این نعمت ها خسته نشوید که ممکن است این نعمت ها از شما گرفته شده و به دیگری سپرده شود».(6)
عمروبن دینار می گوید: حسین بن علی (علیه السلام) به عیادت زیدن بن اسامه رفت، زید در حال مریضی، اظهار غم و اندوه فراوان نمود. حضرت فرمود: برادر از چه چیز اندوهگینی؟ عرض کرد: شصت هزار درهم مقروضم. حضرت فرمود: قرضت به عهده ی من است، آن را می پردازم. گفت: می ترسم تا پرداخت نشده، بمیرم. فرمود: تا من از طرف تو نپردازم، نخواهی مرد و قبل از درگذشت زید، قرضش را پرداخت.(7)
انسان های دور اندیش بیش از آنکه به امروز بنگرند، فردا را رصد می کنند. سرمایه گذاران بخش معنویت در فکر آن هستند که با صرف بخشی از دارایی های خویش در راه دوست یک نشان را با چند تیر بزنند؛ جلب رضایت خالق به جهت خشنودی خلق، پسنداز ثواب برای یوم الحساب و از همه مهمتر شباهت به محبوب.
اگر هوشمندی، به معنا گرای که معنا بماند ز صورت به جای
مگردان غریب از درت بی نصیب مبادا که گردی به درها غریب
درونِ فروماندگان شاد کن ز روز فروماندگان یاد کن (8)
پی نوشتها:
1. بقره: 30.
2. نهج الفصاحة، ص 528.
3. بحار الانوار، ج 16، ص 231.
4. بحار الانوار، 71، ص 332.
5. غرر الحکم، ص 383.
6. بحار الانوار، ج 75، ص 127.
7. بحار الانوار، ج 44، ص 189.
8. سعدی شیرازی/919/ی703/ن