به مناسبت روز بزرگداشت زکریای رازی؛
حکیم ری در آیینه تاریخ
خبرگزاری رسا ـ رازی یکی از بنیان گذاران "اخلاق پزشکی"بوده است و داستان‌های اعجاب انگیزی از توجه او به بیماران مستمند و درمانده و نصایح او به شاگردانش درباره عطف توجه در طبابت از ثروت اندوزی به شفای بیماران نقل شده است.
پنجم شهریور ماه هر سال با نام و یاد طبیب، فیلسوف ، داروساز، ریاضی دان، فلکی و متأله بزرگ مسلمان ایرانی، محمد بن زکریا بن یحیی رازی "روز داروسازی" نام نهاده شده است. آنچنان که "ابوریحان بیرونی" دانشمند بزرگ اسلامی-ایرانی در کتاب "فهرست کتب الرازی" آورده است ، تولد رازی در غره ی شعبان سال 251 ه.ق برابر با 865 مسیحی در «ری» بوده است.
جوانی رازی به عشق و شوق به علوم تجربی و طبیعیات گذشت و همین امر شوق او را به سوی کیمیا گری و تبدیل مس به طلا رهنمون گشت. هرچند شاید ابتدا به نظر بیاید که کیمیاگری کاری عبث بوده است؛ اما نکته مهم این است که بسیاری از کشفیات علم شیمی در سایه همین تلاش کیمیاگرانه در جهان اسلام به دست آمده است.
ابوریحان بیرونی در همان کتاب "فهرست کتب الرازی" در باب چگونگی انتقال علایق رازی از کیمیاگری به سوی طب، درد چشم حاصل از دودها و بوهای تند مواد شیمیایی را بر می شمرد.
در کتاب های تذکره داستانی نقل شده است که خالی از خیال پردازی نیست؛ اما جایگاه بیماری چشم رازی در توجه او به پزشکی را به خوبی می نمایاند: «او را درد چشمی عظیم عارض گشت و پیش پزشکی توانا رفت. چشم پزشک گفت معالجه تو موقوف است بر پانصد دینار که بدهی. او آن مبلغ به پزشک داد پزشک به او گفت: کیمیا علم طب است نه آنکه تو به آن مشغولی. بدان سبب از کیمیا اعراض نمود و در تحصیل علم طب به غایتی رسید که تصانیف او در آن علم، ناسخ تألیف متقدمان گشت.»
هرچند شهرت اصلی رازی در طب است؛ اما او کیمیاگری قوی دست بوده است. "ابن ندیم" در کتاب بسیار مهم و دوران ساز خود "الفهرست" در این باب می گوید: « [الرازی] مقامش در علم فلسفه و طب معروف و مشهور بوده و ما اخبار او را در طب ذکر نموده ایم و او در حقیقت صنعت کیمیا را به دست آورده بود، و تألیفات زیادی در آن دارد که از آن جمله کتابی است که مشتمل است بر دوازده کتاب...»
با تمام اشرافی که محمد بن زکریای رازی در علوم مختلف داشته است ؛ اما عمده شهرت و توانایی او در علم طب و داروسازی بوده است. "دیوید جین سمت" مولف کتاب "تاریخ ریاضیات" درباره رازی چنین می گوید: «محمد بن زکریای رازی به لحاظ داشتن بحث‌های اصیل و تألیفات فراوان، به راستی بزرگ‌ترین دانشمند مسلمان در علم پزشکی به شمار می‌آید».
جایگاه رازی در طب آنقدر رفیع بوده است که او را "جالینوس عرب" می‌خوانده‌اند. "ابن ندیم" در "الفهرست" او را یگانه دهر و فرید عصر خود در تمام علوم باستانی و به ویژه در طب می‌خواند.
نکته ی بسیار مهم در جایگاه رازی در تاریخ علم جهانی ، توجه ای است که پزشکان اسلامی و در رأس آنان رازی به پزشکی بالینی داشته است. "بنیامین لی جردن" در کتاب خود با نام "طب در قرون میانه" در این باره می گوید: «رازی علم پزشکی را در تآلیفات به صورت یک دایرة المعارف مورد بررسی قرار داد. اما با وجود این ، او جنبه کاربردی و تشخیصی بیماری را رها نکرد. او با توانایی فوق العاده خود در تشخیص بیماری و شناخت راه های طبی لازم برای درمان آشنا بود.» داستان های بسیاری از نحوه درمان های تیزهوشانه بالینی محمد بن زکریای رازی نقل شده است که اهمیت طب بالینی را در نگاه وی نشان می دهد. شاید بتوان گفت او اولین کسی بوده است که به تربیت دانشجویان پزشکی در بیمارستان و بر بالین بیماران پرداخته است.
جایگاه رازی درطب در زمان خود آنقدر بلند بود که پزشکان از سراسر جهان بیماران صعب العلاج خود را با نظر رازی درمان می کردند. نکته مهم دیگری که میراث رازی در علم پزشکی است، توجه او به تجمیع ودسته بندی و منظم سازی علم پزشکی در زمان خود بوده است.یکی از مورخین تاریخ طب دراین باره می گوید: «پزشکی به صورت علمی پراکنده بود ؛ اما رازی آن را منظم و مرتب ساخت».
اما اینکه چرا روز بزرگداشت رازی را روز داروسازی خوانده اند ، می توان به سخنان "جورج سارتون" مورخ مشهور تاریخ علم مراجعه نمود. او در کتاب "مقدمه بر تاریخ علم" می گوید:«رازی پزشکی توانا و قوی بود.» علاوه بر این او در علم شیمی نیز مهارت و برتری داشت .این موضوع از تألیفات علمی او در این دو زمینه آشکار می شود. رازی از نخستین پزشکانی به شمار می آید که علم شیمی را در علم پزشکی به کار گرفت. او بی تردید بزرگ ترین پزشکی است که تمدن اسلامی او را پرورانده است.
از دیگر کارهای بسیار مهم رازی توجه به تأسیس بیمارستان ها در جهان اسلام بوده است." قاضی صاعد اندلسی" در کتاب مهم "التعریف بطبقات الأمم" می گوید رازی ابتدا ریاست و اداره ی بیمارستان ری را به عهده گرفت و سپس برای اداره ی بیمارستان مرکز جهان اسلام "بغداد" به آنجا رفت. توجه رازی به بیمارستان ها آنقدر بود که او را "طبیب مارستانی" لقب دادند. این مارستان همان بیمارستان است. "ابن ابی اصیبعه" در کتاب "تاریخ حکما"ی خود می گوید رازی کتاب‌هایی هم در چگونگی اداره بیمارستان ها نوشت.
رازی در تاریخ طب به کشف بسیاری از امراض و راه های درمان آنها و کشف بسیاری از داروها مفتخر است. کشف الکل توسط او تا این لحظه از تاریخ جان میلیون ها انسان را از بیماری های عفونی نجات داده است.وی اولین کسی بوده است که بیماری آبله و حصبه را کشف کرده است و برای درمان آن تلاش نموده است.
میراث علمی وسیعی از رازی به جای مانده است که برخی از آنها در حد دایرة المعارف هستند.مهم ترین کتاب رازی در طب "الجامع الکبیر" مشهور به "الحاوی" است در سی جلد که در تمام دوران بعد از خود به زبان های اروپایی ترجمه شده است و یکی از مهم ترین کتاب ها در رنسانس علمی مغرب زمین بوده است. تالیفات رازی آنقدر متعدد و مهم بوده است که دانشمند جهانی همچون بیرونی به فهرست کردن کتب او برای در امان نگه داشتن آنها از پراکندگی پرداخته است. از دیگر کتاب های مهم او می توان به "المنصوری" در طب اشاره کرد.
رازی یکی از بنیان گذاران "اخلاق پزشکی" بوده است. داستان های اعجاب انگیزی از توجه او به بیماران مستمند و درمانده و نصایح او به شاگردانش درباره ی عطف توجه در طبابت از ثروت اندوزی به شفای بیماران نقل شده است. ابن ندیم ، رازی را مردی کریم و بزرگوار می خواند که با بیماران و فقرا به مهربانی و رأفت رفتار می کرده است.
با تمام این خدمات رازی همیشه مورد حمله ی دشمنان عقیدتی که بااو هم نظر نبوده قرار می گرفت ؛ زیرا که رازی انسانی بود که در افکارش آزاد اندیشی را پیشه ی خویش ساخته بود. کتاب " السیرة الفلسفیة" او کتابی است دردمندانه از او که از عقاید موحدانه ی خود در برابر دشمنان و طاعنان خویش دفاع می کند."جورج سارتون" در این باره می گوید: «بسیاری از دانشمندان جهان تلاش کرده اند و هنوز هم تلاش می کنند که نام رازی را از میدان پزشکی محو نمایند اما تا وقتی فن پزشکی باقی و در حال پیشرفت است این کار محال می باشد.»
سرانجام حکیم ری پس از عمری تلاش علمی، و پربار نمودن درخت علوم اسلامی، در پنجم شعبان سال 313 ق وفات یافت.
منابع:
- الفهرست ، ابن ندیم
- حکیم رازی ، پرویز اذکایی
- السیرة الفلسفیة ، به کوشش مهدی محقق
- مقدمه بر تاریخ علم، جورج سارتون
- پزشکان برجسته در عصر تمدن اسلامی ، علی عبدالله دفاع
-التعریف بطبقات الأمم، قاضی صاعد اندلسی
شاملو /979/ی703/ع
ارسال نظرات