میراث عظیم امام صادق(ع):
ترسیم هندسه معرفتی شیعه
خبرگزاری رسا ـ فضای فکری و فرهنگی جامعه امروز نیاز مبرمی به تعریف و گسترش علوم اسلامی دارد. نگاه دقیق‌تر به میراث علمی شیعه و بازخوانی معارف ائمه دین و به خصوص امام علم، امام جعفر صادق(ع) لازم و ضروری می‌نماید.
درآمد: بیست و پنجم شوال مصادف با سالروز شهادت ششمین امام شیعیان حضرت امام جعفر صادق علیه السلام است. امام در هندسه معرفتی شیعه، از چنان جایگاه رفیع و ذوجهاتی برخوردار است که پرداختن به همه جهات فضل و عظمتش از عهده هیچ کس بر نمی آید. آن چنان که حضرت امیر(ع) در خطبه شقشقیه نهج البلاغه می فرماید: امام جایگاهش آن قدر بالاست که امواج سیل آسای وجود از قله رفیع او سرچشمه می گیرد و مرغ عقل و خیال کسی یارای پر زدن بر طود قله آن را ندارد. از همین رو پرداختن به همه جهات فضل و کمال امام، برای انسان های عادی محال است؛ اما
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
به همین منظور این مقاله سعی می کند به قدر وسع خود، پرده را -هر چند ناچیز- از روی یکی از جنبه های فضل امام بردارد.
امام صادق علیه السلام پیشوایی است که میراث اصلی او، ترسیم هندسه علمی و عقیدتی شیعه است و از آن جایی که امروز فضای فکری و فرهنگی ما نیاز مبرمی به تعریف و گسترش علم اسلامی دارد، نگاه دقیق تر به میراث علمی شیعه و بازخوانی معارف ائمه دین و به خصوص امام علم، امام جعفر صادق(ع) لازم و ضروری می نماید. در این مقاله و چند نوشتار دیگر، ابتدا به جایگاه علمی امام صادق علیه السلام در تاریخ علم اسلامی می نگریم و سپس در مقالات آینده به معرفی شاگردان بلند قدر ایشان در مکانت علمی می پردازیم.
جایگاه هستی شناختی امامت
از بسیاری از معارف اسلامی و شیعی به دست می آید که جایگاه امام در جهان وجود، استخلاف و جانشینی خدای تبارک و تعالی است در زمین؛ چه اینکه خدای تبارک و تعالی در قرآن، در باب آفرینش انسان، سخن از استخلاف او می گوید: «إنی جاعل فی الارض خلیفة».
از سویی دیگر این خلیفه باید شایسته ترین افراد به استخلاف باشد و این شایستگی احراز نمی گردد، جز اینکه خلیفه، آینه دار تمامی اسماء و صفات مستخلف عنه باشد. در غیر این صورت شایستگی استخلاف را ندارد و نقص او نقض غرض از استخلاف الهی خواهد بود. بنابراین انسان کامل و امام مصدر فیض الهی در زمین و جانشین الله است.
اگر اسماء و صفات الهی سرچشمه در ذات او دارند، اسماء و صفات در وجود انسان کامل و امام به نحو مرآتی رخ می نماید و او آینه دار جمال و جلال الهی می گردد. این معانی از بسیاری از روایات اهل بیت علیهم السلام که در اکثر مجامع حدیثی آمده است نیز به دست می آید؛ برای مثال می توان به احادیث وارد شده در باب دوازدهم از کتاب الحجة کافی اشاره نمود که ائمه علیهم السلام خود را خلفای الهی در زمین می خوانند.
علم امام
آن چنان که گذشت، ائمه و انسان کامل مظهر تمامی اسماء و صفات الهی به نحو مرآتی در زمین است. یکی از این اسماء و صفات الهی علم است، چه این که خداوند تبارک و تعالی در بسیاری از آیات قرآنی خود را به این صفت معرفی کرده است: « هو بکل شیء علیم». از سویی علم امری وجودی است، لذا نفی آن از ذات اقدس الهی نقص خواهد بود و نقص از وجود او به دور است؛ بنابراین خدای تبارک و تعالی صاحب علم کلی و جزئی و مصدر همه علوم است. از آن جا که امام صاحب تمام اسماء و صفات الهی است، به نحو مرآتی و بنابر آن چه که در بالا گذشت، امام باید دارای صفت علم هم باشد. پس امام هم صاحب علم و هم مصدر و شاخص آن به حساب می آید. در کتاب الحجة کافی احادیث بسیاری در باب علم امام آمده است که به نحو عمیقی جایگاه علمی ایشان را در هندسه عالم هستی مشخص می نماید. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: « انا اهل البیت شجرة النبوة و موضع الرسالة... و معدن العلم»
جایگاه علمی امام صادق(ع)
در معارف بسیاری که از ائمه اهل بیت نقل شده است، ایشان همانند نور واحد، دارای صفات و خصوصیات یکسانی هستند؛ اما به دلیل نیازهای زمان و مقتضیات روزگارشان، یکی از صفات ایشان بارز می گردد. امام جعفر صادق علیه السلام در زمانی می زیسته اند که احراز مقام مرجعیت علمی در جهان اسلام از سوی این امام بزرگوار لازم بود؛ چه این که روزگار ایشان در طلیعه نهضت ترجمه توسط دانشمندان مسلمان و روزگار نشر و رشد علمی در جهان اسلام بود. برای این منظور لازم بود که این امام بزرگوار، هندسه معرفتی اسلامی را تعریف و ترسیم کنند تا در پرتو آن، معارف ورودی به جهان اسلام سنجیده شود؛ از سوی دیگر علم ناب اسلامی به بشریت عرضه گردد.
امام جعفر صادق(ع) جایگاه سترگی در عبور از این برهه خطیر از تاریخ علم اسلامی بر عهده داشته اند؛ چه این که بسیاری از احادیث شیعه از ایشان نقل شده است و نیز سرچشمه علوم مختلف توسط ایشان در رگ های حیات علمی جهان اسلام، جریان یافته است. ایشان شاگردان بسیاری را در علوم مختلف تربیت نمودند و بسیاری از ائمه مذاهب دیگر اسلامی، افتخار شاگردی ایشان را داشته اند. نقل است که چهار هزار شاگرد در مکتب علمی ایشان تلمذ کرده اند که بعدها هر کدام، مصادر تولید علم اسلامی بوده اند؛ لذا میتوان گفت امام جعفر صادق(ع) ترسیم کننده خط کلی علم در جهان اسلام بوده است.
جایگاه علمی امام صادق(ع) از نگاه دانشمندان اسلامی
بزرگان علمی در جهان اسلام و رؤسای مذاهب مختلف اسلامی، همگی اذعان به جایگاه رفیع این امام همام در معارف دینی و علوم مختلف دارند. "مالک ابن انس" رئیس مذهب مالکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت، درباره امام علیه السلام می گوید: «هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به هیچ قلبی خطور نکرده است، کسی افضل از جعفر بن محمد صادق از نظر علم و عبادت و تقوا»!
"عمر بن بحر جاحظ" از بزرگان علوم ادبی و از رؤسای معتزله درباره امام می گوید: «جعفر بن محمد کسی بود که علم و فقهش عالم را فرا گرفته و گفته می شود که ابو حنیفه از شاگردان او بوده و سفیان ثوری نیز و تو را بس است تلمذ این دو نزد او در باب جایگاه علمی عظیمش».
"حسین بن علی الوشاء" می گوید در مسجد کوفه نهصد نفر را دیده که «حدثنی جعفر بن محمد» می گفتند.
"عبدالرحمن بن محمد الحنفی البسطامی" درباره امام می گوید: «جعفر بن محمد که ازدحام کرده اند در برابر دروازه های علم او دانشمندان و اقتباس کرده اند از مشکات انوارش برگزیدگان. او سخن می گفت در باب غوامض اسرار و علوم حقیقی در حالی که هفت سال بیشتر نداشت.
در اخبار کثیری تلمذ ابو حنیفه در مکتب علمی ایشان نقل شده است؛ چنان که احدیث بسیاری از امام در کتاب "الآثار" ابوحنیفه دیده می شود. وی درباره امام می گوید: «من هرگز فقیه تر از جعفر بن محمد ندیده ام. او مسلما اعلم امت اسلامی است».
شیخ مفید می گوید: «علمای جهان اسلام از احدی به اندازه آن حضرت حدیث نقل نکرده اند». "احمد بن حجر الهیتمی" نقل حدیث توسط اکابر ائمه مذاهب مانند مالک، سفیانین، ابی حنیفه و ایوب سجستانی از امام را نقل می نماید.
سخنان و اعترافات دانشمندان اسلامی درباره جایگاه امام صادق علیه السلام بیش از وسع این مقاله است؛ لذا طالبان را به کتاب عظیم القدر " الامام الصادق و المذاهب الاربعة" مرحوم "اسد حیدر" رهنمون می گردیم.
شاگردان امام صادق(ع)
آن چنان که گذشت، نقل شده است که چهار هزار شاگرد در مکتب امام صادق علیه السلام تلمذ کرده اند. نکته قابل ذکر در باب شاگردان آن حضرت این است که همه آنها شاگردان فقهی امام نبوده اند؛ بلکه بسیاری از آنها در رشته های دیگر اسلامی مثل کلام، حدیث و... متخصص بوده اند. مطلب مهم تر وجود شاگردانی است که در معارف دیگری از جمله علوم تجربی و ریاضی از حضرت بهره برده اند که "جابر بن حیان" نمونه بارز آنها است.
منابع:
1.الامام الصادق والمذاهب الاربعة، اسد حیدر
2.کشف الغمة فی معرفة الائمة، محقق اربلی
3.الکافی، ثقة الاسلام کلینی
4.الارشاد، شیخ مفید
5.المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی
هادی شاملو
/979/701/ر
ارسال نظرات