بانک ها در اجرای قانون بانکداری بدون ربا یکسان عمل نمی کنند

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی "مرز بین ربا و سود" با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین سید عباس موسویان، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دانشگاه قم برگزار شد.

حرمت ربا؛ مسأله‌ای مشترک بین ادیان

وی در این نشست علمی یکی از آموزه های مشترک در همه ادیان الهی را مسأله تحریم ربا دانست و گفت: هم در تورات، انجیل و هم در قرآن آیات متعددی در تحریم ربا نازل شده است. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است هیچ پیامبری از طرف خدا مبعوث نشده مگر این که ربا را تحریم کرده و هیچ کتاب آسمانی از طرف خدا نازل نشده، مگر این که بر حرمت ربا تأکید کرده است. از این روایت برمی‌آید که بحث حرمت ربا مختص به کتب سه گانه تورات، انجیل و قرآن نیست و در تعالیم سایر انبیا و کتب آسمانی هم این بحث مطرح شده است.

عضو شورای فقهی بانک مرکزی ادامه داد: از جهت دیگر، بحث حرمت ربا همیشه برای بشریت جای سؤال بوده و روی آن بحث و گفت‌وگو می کردند. حتی وقتی به آثار ارسطو و افلاطون در دوره قبل از میلاد مسیح هم مراجعه می کنیم، می‌بینیم که آنجا هم این مسأله محل بحث بوده است؛ پس علاوه بر ادیان الهی، فلاسفه و دانشمندانی هم که کاری به دین نداشتند در این مورد بحث می کردند.

وی اظهار داشت: خود دینداران هم گاهی با پیامبرانشان بر سر این مسأله بحث می کردند که: «انما البیع مثل الربا!» خداوند جواب می دهد که «احل الله البیع و حرم الربا». به خاطر ویژگی هایی که بیع دارد حلال و به دلیل مختصاتی که ربا دارد حرام است؛ هر چند از نظر ظاهری به هم شبیه باشند.

ربا؛ محل لغزش پیروان ادیان

حجت الاسلام والمسلمین موسویان با اشاره به این که یکی از مسائلی که همیشه برای پیروان ادیان الهی مطرح بود، مسأله پایبندی به این حکم الهی بوده است، گفت: تجربه تاریخی نشان می دهد که این حکم همیشه محل لغزش برای پیروان ادیان مختلف بوده استغ به همین جهت از همان صدر اسلام به همان اندازه که آیات ربا تشدید می شود، بحث ها و گفت‌وگو ها هم بیشتر می شود.

سیر نزول آیات ربا

وی اظهار داشت: اگر سیر نزول آیات ربا را در قرآن مطالعه کنید، می بینید آیات ربا یکسان نازل نشده است؛ بلکه از یک لحن آرام شروع شده تا به آیات شدید می رسد. در ابتدا می فرماید و «وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فی‏ أمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللهِ» کسانی که پولشان را ربا می دهند تا مالشان افزایش یابد، این کار پیش خدا ارزشی ندارد و کار پسندیده ای نیست. بعد از مدتی آیه نازل می شود که خداوند در مورد یهودی ها ربا را حرام کرد، آنها نافرمانی کردند؛ خدا هم در دنیا آنها را تنبیه و برخی چیزها را بر آنها حرام کرد و در آخرت هم مورد مؤاخذه قرار می‌گیرند.

عضو شورای فقهی بانک مرکزی بیان داشت: بعد از مدتی آیه نازل شد که: «یا ایها الذین امنوا لا تاکلو الربا اضعافا مضاعفه و اتقواالله لعلکم تفلحون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید ربای فاحش نکنید». در این آیه نوع خاصی از ربا حرام می شود. بعد از مدتی در سوره بقره آیاتی درباره ربا نازل می شود که خداوند در روز قیامت رباخواران را مانند دیوانگان محشور خواهد کرد؛ چرا که این ها بین ربا و معاملات واقعی فرق نمی گذاشتند: «ذالک بانهم قالو انما البیع مثل الربا».

وی ادامه داد: در آیات بعدی خداوند لحنش را شدیدتر می‌کند؛ یمحوا الله الربا. خداوند بنا دارد ربا را نابود کند تا این که در سال آخر عمر پیامبر(ص) شدیدترین آیه نازل می شود: «یا ایها الذین آمنو اتقوالله و ذروا ما بقی من الربا ان کنتم مومنین، فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله» در این آیه خداوند حرمت ربا را بسیار غلیظ و شدید مطرح می کند و آن را در طراز جنگ با خدا و رسول اعلام می کند! این آیه در حجة الوداع نازل شد و ایشان در خطبه حجة الوداع اعلام کرد که من امروز همه معاملات ربوبی را ملغی اعلام می کنم و از این پس کسی حق ربا دادن و گرفتن ندارد.

دیدگاه های مختلف درباره ربا

حجت الاسلام والمسلمین موسویان اظهار داشت: پس از رحلت پیامبر(ص) مسلمانان در بحث ربا با افت و خیزهایی مواجه بودند؛ گاهی آن را خیلی گسترده و گاهی آن را بسیار ضیق مطرح می کردند. گاهی صحابه در زمان ائمه(ع) معاملاتی را ربا می دانستند؛ لکن ائمه(ع) با آنها در این مورد مخالفت می کردند و بر عکس گاهی معاملاتی انجام می داند که باز ائمه(ع) آنها را به دلیل ربا بودن بر حذر می داشتند. این نشان می دهد که تعریف ربا و شناخت قلمرو دقیق آن، حتی از زمان ائمه(ع) محل بحث و گفت‌وگو بوده و با این که پیامبر(ص) و ائمه(ع) تلاش داشتند تا قلمرو آن را معرفی کنند؛ اما به دلیل تحولات گسترده اقتصادی و ایده های جدید مالی که مطرح می شود، این مسأله دائما محل گفت‌و‌گو بوده است.

وی خاطر نشان کرد: از حدود 100 سال پیش که صنعت بانک داری وارد کشورهای اسلامی شد، بحث ربا در میان مسلمانان از نظر عملی و نظری به صورت جدی مطرح شد که آیا معاملاتی که بانک ها انجام می دهند صحیح است یا ربوی؟ در ایران این مسأله هم پیش از انقلاب مطرح بود هم پس از انقلاب که قانون بانکداری بدون ربا تصویب و به تأیید شورای نگهبان و مراجع تقلید رسید که آیا سودهایی که از بانک ها می گیریم یا به بانک ها داده می شود ربا است یا نه؟ این موضوعی است که برای همه افراد جامعه مطرح است و تقریبا همه با آن درگیر هستند.

وی گفت: بر اساس آمارهای موجود بیش از 300 میلیون حساب بانکی در کشور داریم؛ یعنی به طور متوسط حدودا نفری 4 حساب بانکی و هر روز چندین میلیون معامله بانکی در کشور انجام می شود و در همه این‌ها جای سؤال است که آیا از نظر شرعی درست انجام می شود یا نه؟ به ویژه این که گناه ربا یکی از بزرگترین گناهان کبیره است به طوری که می توان آن را جزو سه گناه کبیره بسیار بزرگ از منظر قرآن دانست. مرحوم علامه طباطبایی در المیزان می فرماید گناه ربا اصلا قابل مقایسه با سایر گناهان نیست و اگر بخواهیم با اندکی تسامح به آن نگاه کنیم مانند کشتن انسان است؛ چون تعابیری که قرآن درباره کشتن انسان به کار برده نزدیک به تعابیر در مورد ربا است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار داشت: در رابطه با معاملات بانکی در جامعه با چند دیدگاه افراطی و تفریطی مواجهیم؛ برخی هر معامله بانکی را چون به درد جامعه می خورد و مشکلات برخی را حل می کند، صحیح و بدون اشکال می دانند و برخی هم خیلی افراط می کنند و هر معامله ای که در آن سود بود را ربا می دانند. اگر بخواهیم دقیق حرف بزنیم باید بر اساس شریعت تعریف جامعی از ربا ارائه دهیم. بر اساس آموزه های شریعت هر معامله سود دار ربا نیست ده ها معامله در شریعت داریم که سود دارند و سودشان نه تنها اشکال ندارد؛ بلکه ثواب هم دارد.

وی بیان داشت: در روایت آمده که امام صادق(ع) پولش را به بازرگانی داد و به او گفت فکر نکن من آدم طماعی هستم بلکه خداوند دوست دارد اموال در مسیر صحیح رشد یابد. پس هر معامله سودآوری ربا نیست. برخی فکر می کنند اگر سود ثابت بود ربا می شود ولی اگر متغیر بود اشکالی ندارد در حالی که این هم برداشت درستی نیست ما در اسلام ده ها معامله داریم که سود ثابت و از قبل تعریف شده و مشخصی دارند مانند قرارداد مرابحه، اجاره، سلف و جعاله، گاهی برخی فکر می‌کنند اگر سود کم باشد ایرادی ندارد ولی اگر سود بالا باشد ربا است و مشکل دارد این هم برداشت نادرستی است چون ممکن است سود ناچیز باشد ولی معامله ربوی باشد و گاهی هم سود بسیار بالاست ولی معامله صحیح و عاری از رباست پس هیچ کدام از این برداشتها در مورد ربا درست نیست.

ربا در قرض و بیع

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به این که از نظر اسلام ربا خودش را در دو قرارداد قرض و بیع نشان می‌دهد، گفت: قرض از نظر اسلام یک قرارداد خیرخواهانه و غیر انتفاعی است. بنابراین هر نوع شرط نفع در آن از نظر اسلام ربا است. ربای قرضی سه رکن دارد؛ قرارداد قرض وجود داشته باشد، در آن زیاده باشد و زیاده شرط شده باشد. با این حال اگر قرارداد قرض نبود یا اگر بود زیاده نداشت یا اگر داشت، شرط آن نشده باشد، این ربا نیست. اگر کسی قرض دهد و گیرنده خودش مبلغی اضافه بدهد این نه تنها ربا و حرام نیست، بلکه از نظر اسلام مستحب هم هست.

وی اظهار داشت: نوع دیگر ربا در خرید و فروش کالاهای هم جنس است که مثلا برنج با برنج، گندم با گندم و... مبادله شود. این نوع بیع در جوامع امروزی وجود ندارد. بنابراین ربا امروزه منحصر در ربای قرضی شده است.

حجت الاسلام والمسلمین موسویان خاطرنشان کرد: از صد سال پیش که بانکداری وارد کشورهای اسلامی شد، مراجع دیدند که بانک ها هم در جذب سپرده ها و هم در اعطای وام و اعتبار بر اساس قرض با بهره کار می ‌کنند؛ از این رو می ‌گفتند سپرده گذاری در بانک ها و گرفتن وام از آنها ربا است و مردم را از این کار نهی می‌کردند.

فقها و ایده بانکداری اسلامی

وی ادامه داد: حدود 50 سال پیش ایده بانک اسلامی یعنی بانکی که معاملات ربوی نداشته باشد. از سوی متفکران دینی مانند شهید آیت الله صدر از علمای شیعه و نجات الله صدیق از علمای اهل سنت مطرح شد ابتدا بحث و گفت‌وگو ها بسیار جدی و چالشی بود که اصلا آیا امکان این مساله وجود دارد یا نه؟ بعد از ارائه مدل هایی و انجام عملیاتی این مدل ها مسلمان ها دیدند می‌توان بانکی را طراحی کرد که بر اساس قراردادهای شرعی عمل کند و تسهیلات را هم بر اساس قراردادهایی انجام دهند که بر طبق قرض با بهره نباشد. یکی از این مدل ها عملیات بانکی بدون ربای ایران است.

استاد حوزه و دانشگاه بیان داشت: بر اساس عملیات بدون بانکی سپرده ها با قرارداد وکالت یا قرض الحسنه انجام می شود. در این صورت سپرده ها یا قرض است که بهره ای ندارد یا بانک ها وکیل سپرده گذاران هستند که با سپرده آنها کار می کنند و سود به دست می آورند؛ بخشی از آن را به عنوان حق الوکاله و بخشی را هم به سپرده گذاران می دهند. در اعطای تسهیلات هم باز قرض با بهره را حذف کردند و یا قرض الحسنه می دهد یا بر اساس سایر قرادادها مانند قرارداد فروش اقساطی، فروش به شرط تملیک، مشارکت و مضاربه، منابع مورد نیاز بنگاه ها را بر اساس قرارداد شرعی و نه بر اساس قرض بهره دار در اختیار آنها قرار می دهند.

وی در پایان گفت: قانونی که تصویب شده قانون صحیح و کاملی از نظر فقه اسلامی است؛ اما در مرحله اجرا بانک ها به صورت یکسان عمل نمی کنند. برخی بانک ها برنامه های علمی و آموزشی دقیقی برای کارگزارانشان دارند و نظارت کامل و دقیقی هم برای اجرای مفاد قانون دارند و آیین نامه های بانک مرکزی را اجرا می کنند که نتیجه آن محصول قابل دفاع از معاملات این بانک ها است؛ ولی برخی بانک‌ها به این مسائل توجه کافی ندارند و معاملاتشان در این راستا قابل دفاع نیست.

916/502/ر

حمزه حاجی ملاحسینی