آیه تبلیغ از محکم ترین مستندات شیعه در مسأله غدیر است

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، آیه تبلیغ که در روز غدیر خم نازل شد یکی از آیات مورد بحث بین شیعه و سنی است. شیعیان با استناد به این آیه ولایت امیرالمومنین علی (ع) را در روز غدیر اثبات می‌کنند و در مقابل اهل سنت در کتب تفسیری خود از تفسیر این آیه استنکاف کرده و یا موارد غیر مربوط را مطرح کرده اند اما در این بین کسانی مانند ثعلبی هم جانب انصاف را رعایت کرده و شأن نزول آیه را علی(ع) می‌دانند. برای بررسی این مطلب گفت‌وگویی را با حجت الاسلام یوسفی‌مقدم رییس مرکز فرهنگ و معارف قرآن انجام داده‌ایم.

لطفا در مورد حادثه غدیر و ولایت امیرالمومنین(ع) توضیح بفرمائید؟

از آغاز ذی‌القعده سال دهم هجری که آخرین سال زندگانی پیامبر بود، به همه مناطق مسلمان‌نشین و ایل‌ها و قبیله‌های مسلمان عربستان خبر داد که وی در این ماه به مکه معظمه خواهد رفت و حج به‌جای خواهد آورد و بدین‌ترتیب بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان شکل گرفت، که به حجةالوداع معروف است.

با پایان حج پیامبر(ص) به سرعت دستور حرکت جهت اجتماع در غدیر خم را دادند. حتی 12000 از اهل یمن - که برای رفتن به وطن خود باید راه دیگری را می‌رفتند - به دستور او با کاروان مسلمانان همراه شدند.

در میان راه مکه و مدینه در غدیر خم، آیه تبلیغ نازل شد: «ای پیامبر! آن چه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده [به مردم] برسان. اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را به انجام نرسانده‌ای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت.»

در پی نزول این آیه، پیامبر دستور داد همه کاروانیان در آن محل گرد هم آیند، و در همان‌جا پیامبر خطابهٔ طولانی غدیر را ایراد کرد.

برخی بخش‌های این سخنرانی که به گفته شیعیان در معرفی مقام علی است چنین است: ای مردم! بدانید که خداوند علی را ولی و امام شما قرار داده و اطاعت او را بر مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کنند، و بر شهری و روستایی و عجم و عرب و آزاد و مملوک و بزرگ و کوچک و سفید و سیاه واجب کرده‌است. آگاه باشید که «امیر المؤمنین» غیر از این برادرم کسی نیست و پیشوایی مؤمنان پس از من بر کسی جز او روا نخواهد بود. او جانشین من در امتم و پیشوای کسانی است که به من ایمان آورده‌اند و نیز جانشین من در تفسیر کتاب خدا است. خداوند دین شما را به واسطه امامت او کامل گردانید. به دستورات او گوش فرا دهید تا در سلامت بمانید و از او پیروی کنید تا هدایت شوید. ای مردم! من «صراط مستقیم»ام، که خداوند شما را به پیروی آن امر فرموده‌است. آن‌گاه پس از من، علی و پس از او، فرزندانم از نسل او.

پس از پایان خطابه، این آیه بر پیامبر فرو فرستاده شد: امروز کافران از دین شما ناامید شدند. پس از آنان نهراسید و از من (پروردگار) بترسید. امروز دینتان را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام داشتم و اسلام را به‌عنوان دینتان پسندیدم.

مراسم بیعت مسلمانان با پیامبر و علی سه روز طول کشید و حتی بانوان با قراردادن دست خود در ظرف بزرگ آبی که در سوی دیگر آن در درون خیمه، دست علی قرار داشت، بیعت خود را اعلام می‌کردند.

شیعه برای اثبات خلافت امیرالمومنین علی (ع) به چه دلایلی استناد کرده است؟

محکم ترین دلایل شیعه آیات قرآن است و یکی از آیاتی که مورد بحث است و جزء افتخارات شیعه به حساب می آید آیه تبلیغ است که در قرآن کریم بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد همان آیه تبلیغ است: 

«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ...... »: ای پیامبر! آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است (به مردم) برسان و اگر از این کار، خودداری کنی، رسالت خدا را تبلیغ نکرده ای ....» (مائده/67)

در ادامه خداوند متعال می فرماید وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ: خداوند تو را از بدی که در اثر تبلیغ ممکن است برسد از تو دور می کند

در ادامه می فرماید: « إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ » خداوند قوم کافر را هدایت نمی کند.

نظر علمای اهل سنت در مورد این آیه چیست؟

در مورد این آیه شریفه بین مفسران اهل سنت دید گاه هایی وجود دارد که این دیدگاه ها قابل توجه است و ما از بین آنها دیدگاه ثعلبی را نقل می کنیم. ثعلبی در مقام بیان این آیه شریفه و در مورد اینکه این آیه در چه زمینه نازل شده است می فرماید؛ در این زمینه اختلاف نظر وجود دارد و نظرات مختلفی ارائه شده است از جمله اینکه این آیه در مورد امیرالمومنین علی(ع) است. بعد ایشان دیدگاهی را از حسن بن فضل نقل می کند که می گوید این آیه در مورد علی بن ابیطالب(ع) است و این دیدگاه را مفصل توضیح می دهد.

ایشان از قول ابی جعفر نقل می کند که معنای آیه شریفه این است که «بلغ ما انزل علیک فی فضل علی بن ابیطالب»؛ یعنی آنچه که بر تو نازل شد که در مورد فضل علی بن ابیطالب(ع) است را بر مردم ابلاغ کن. بعد می گوید وقتی این آیه نازل شد پیامبر اکرم(ص) دست علی(ع) را گرفتند و در حضور مردم فرمودند؛ « من کنت مولاه فعلىّ مولاه».

نظر ثعلبی در مورد واقعه غدیر چیست؟

ثعلبی در ادامه همین بحثی که خدمتتان عرض کردم واقعه غدیر را توضیح می دهد و می گوید؛ این جریان بعد از حجه الوداع صورت گرفت. ثعلی از قول فردی به نام علی بن ثابت از براء نقل می کند که وقتی ما در سرزمین غدیر فرود آمدیم منادی فریاد نماز جماعت بلند کرد «فنادی ان الصلاه جامعه» و پیامبر گرامی اسلام می خواهد نماز را به جماعت بخواند. بعد مردم را زیر دو درخت جمع کرد و پیامبر(ص) در بین این دو درخت قرار داشت و نقل شده که 120 هزار یا بنا به قولی 80 هزار نفر جمع شدند. نکته ای که در اینجا ثعلبی نقل می کند این است که آن اختلاف نظری که وجود دارد که پیامبر(ص) فرمود «من کنت مولاه فعلىّ مولاه» و اختلاف است که این مولی به معنای رهبری و سرپرستی است یا به معنای محبت است. ثعلبی در اینجا بسیار جالب این مطلب را مطرح می کند. می گوید وقتی مردم جمع شدند پیامبر(ص) بلند شد دست علی(ع) را گرفت و در ابتدا فرمود: « ألست اولی بالمؤمنین من أنفسهم» سپس فرمود: «الست اولی بکل مومن من نفسه» آن وقت حضرت فرمود «هذا مولی من ان مولاه».

این جمله برای بیان این مسئله است که بر ولایت علی(ع) تاکید کند. از این رو ابتدا حضرت یکبار می گوید آیا من بر مومنین بیشتر از خودشان ولایت ندارم و یکبار می فرماید آیا من ولایتم بر هر مومنی از خود او بیشتر نیست. اینجا سخن از ولایت و حاکمیت است و سخن از رهبری است نه محبت.

در ادامه حضرت می فرماید این ولایت که من بر فرد فرد شما دارم علی هم بر شما همان ولایت را دارد. بعد در ذیل این روایت است که پس از اینکه مردم ولایت علی(ع) را پذیرفتند حضرت مردم را دعا می کند و می فرماید : اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه.

این بخش که پیامبر می فرماید خداوندا دوست بدار هرکه علی را دوست می دارد و دشمن بدار هر کس که علی را دشمن می دارد، ربطی به اصل معنای حدیث ندارد. معنای حدیث براساس معنایی است که پیامبر(ص) دارد . پیامبر(ص) می گوید من مولای شما هستم یا نه؟ و وقتی مردم تایید می کنند آن وقت حضرت می فرماید «من کنت مولاه فعلىّ مولاه». و در ادامه حدیث آنجا که می فرماید اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه دعا برای کسی است که این ولایت را بپذیرد.

جالب اینجاست که ثعلبی نقل می کند که: بعد از این جریان عمر با علی ملاقات کرد و گفت «بخ بخ لک یا علی اصبحت مولای و مولی کل مومن و مؤمنه».

پیامبر پس از این اقدام خطاب به مردم فرمود: «هل بلغت» آیا من پیام خدا را رساندم. مردم هم گفتند آری ای رسول خدا. و امیرالمومنین علی(ع) در بسیاری جاها به همین بیان پیامبر(ص) برای حقانیت خودش استشهاد می کند و ائمه این آیه را یکی از آیات محکم برای اثبات ولایت امیرالمومنین(ع) می دانند و بر آن استشهاد می کنند.

آیا این مطلب در سایر کتب اهل سنت هم نقل شده است؟

بله، این مسأله را واحدی هم در کتاب (اسباب النزول الایات/ 135) نقل کرده که این آیه در روز غدیر خم در شأن امیرالمومنین(ع) است. حاکم حسکانی هم این مطلب را در (شواهد التنزیل جلد1/ 246) نقل می کند.

این مطلبی که از ثعلبی نقل شد هم در جلد 4 صفحه 92 الکشف و البیان عن تفسیر قرآن آمده است.

و ثعلبی با این بیان خودش خاتمه می دهد به این بحث . یعنی اگر ما بگوییم یک نزاعی بین شیعه و سنی در مورد اینکه مولی در اینجا منظور چیست، داشته باشیم. ثعلبی از علمای اهل سنت به این نزاع خاتمه می دهد و می گوید این آیه در مورد ولایت امیرالمومنین(ع) است نه درباره محبت و نقل وی در سایر کتب تفسیری مشاهده نمی شود. وی می گوید؛ یکبار پیامبر اکرم (ص) فرمود «الست اولی بکل مومن من نفسه» و یکبار هم فرمود «ألست اولی بالمؤمنین من أنفسهم». این تعبیر خیلی تعبیر قشنگی است که ایشان نقل می کند . این نشان می دهد که هم ولایت بر امت اسلام و هم ولایت بر فرد فرد مومنین مورد نظر است./907/د101/س

منبع: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی