آسیب شناسی تولید علم در حوزه پژوهشهای دینی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پژوهش علمی مجموعه‌ای از فعالیت‌های سازمان یافته‌ای است که درباره روابط اجتماعی پدیده‌ها، حول محور فرضیه‌های معین توسط پژوهشگر به انجام می‌رسد.
حوزه علمیه قم نیز پژوهشگرانی تربیت کرده است که درباره موضوعات مختلف فقهی، دینی و فرهنگی در ارتباط با زندگی انسان‌ها به تحقیق و پژوهش می‌پردازند تا فرضیه‌ای را اثبات یا رد کرده و یا علم جدیدی را کلید بزنند.
در این خصوص با یکی از پژوهشگران حوزه علمیه قم به گفت‌وگو درباره ضرورت و آثار پژوهش نشستیم و در ادامه، وضعیت کنونی و آسیب‌های پژوهش دینی در حوزه‌های علمیه را بررسی کردیم.
حجت‌الاسلام محمد شعبانی، نویسنده و پژوهشگری حوزوی است که تاکنون 5 مقاله علمی پژوهشی و 2 مقاله علمی تخصصی به چاپ رسانده است.
وی با تدوین و چاپ کتاب «تربیت جنسی در خانواده از دیدگاه اسلام» از نخستین پژوهشگرانی است که به جای ترجمه کتاب‌های غربی در خصوص تربیت جنسی، این امر مهم را از دیدگاه اسلام استخراج کرد.
این پژوهشگر حوزوی هم اکنون در حال دفاع و نگارش چند کتاب دیگر همچون «خانواده و همسران»، «نقش زنان در ترویج و نقش فرهنگ عاشورا» و «همسران تازه دار در محیط خانواده‌های متلاطم» است.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار رسا در دو محور به ارائه سخنانی پرداخت؛ نخست از اهمیت و ضرورت پژوهش، همچنین آثار و نتایج آن سخن گفت که باید منجر به تولید اطلاعات شود، سپس به وضعیت کنونی پژوهش در حوزه امور دینی اشاره و آسیب‌های موجود در حوزه پژوهشهای دینی را بررسی کرد.
متن این گفت‌وگو به شرح زیر است؛
در جامعه بین المللی امروز، دانایی، علم و پژوهش یکی از محورها و شاخصه‌های اصلی پیشرفت و تعالی انسان‌ها و مکاتب عقیدتی به شمار می‌رود. سنجش سطح دانایی یا شاخصه علمی مکاتب انسانی به میزان تولید و مصرف اطلاعات و همچنین گسترش دانایی به دسترسی سریع و آسان به منابع علمی موثق وابسته است.
دانسته‌های ما با مطالعه منابع اطلاعاتی موجود یا بر اساس پژوهش‌هایی که انجام می‌دهیم، به دست می‌آید؛ اگر این دانسته‌ها بر پایه نتایج پژوهشهای قبلی باشد، در واقع به مصرف اطلاعات پرداخته‌ایم و اگر مبتنی بر مشاهدات و تحلیل‌های جاری باشد، تلاش ما به تولید اطلاعات منجر شده است. بنابراین منبع اصلی تولید اطلاعات و دانش جدید، حاصل فعالیت‌های پژوهشی است.
پژوهش در هر موضوع و در هر سطحی که انجام شود، تلاشی منسجم و نظام بند در راستای توسعه دانش موجود درباره موضوعاتی است که با آن‌ها سر و کار داریم.
پژوهش کوششی است برای یافتن بهترین راهکارهای ممکن برای حل مشکلات موجود در عرصه زندگی بشری. همچنین پژوهش فعالیتی منسجم برای رسیدن به شناختی روشن‌تر از مفاهیم پیرامون زندگی بشر است. در مجموع پژوهش، قلب تپنده، چشم بینا و امواج فکری برهانی مجامع علمی به شمار می‌رود.
پژوهش همزاد تحصیل در حوزه‌های علمیه است
حوزه‌های علوم دینی، سابقه‌ای بیش از هزار ساله در پژوهش دارند و حتی می‌توان گفت که پژوهش همزاد تدریس و تحصیل در حوزه‌های علمیه بوده است.
مفسران، فقیهان، متکلمان و فیلسوفان بزرگ شیعه و اهل‌سنت، در طول تاریخ اسلام به پژوهش اهمیت داده‌اند اما این سابقه طولانی با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده است که لازم است علل و عوامل آن بررسی شود و نتیجه آن چراغ راهی برای آیندگان و قدم گزاران در این وادی گردد.
اما آنچه که در این میان مهم و قابل ذکر است، وضعیت فعلی پژوهش در حوزه علمیه است که البته جدا از وضعیت پژوهش در مراکز دانشگاهی کل کشور بلکه منطقه و جهان نیست و با آن‌ها در تعامل است.
وضعیت پژوهش در حوزه دین
مشکلات وضعیت پژوهش در حوزه‌های دین را می‌توان از چند زاویه بررسی کرد؛ نخستین عوامل مربوط به پژوهشگران هستند که در برابر عوامل مربوط به مراکز پژوهشی و مدیریت پژوهش قرار دارند. عوامل دیگر، مادی و اقتصادی بوده و در برابر عوامل معنوی و نقایص علمی قرار دارند. اما عواملی روانشناختی، جامعه شناختی و روش شناختی پژوهش نیز وجود دارد.
آسیب‌های وارد شده به پژوهش از سوی پژوهشگران
ترس از نظریه پردازی
یکی از موضوعاتی که در مورد پژوهشگران به عنوان آسیب پژوهش مطرح است، اولا ترس از ابراز عقیده و نظریه پردازی است. پژوهشگر باید شجاعت ابراز عقیده و نظریه پردازی مستدل را داشته و دارای اعتماد به نفس قوی باشد تا بتواند گامی در علم به پیش ببرد.
گاهی عوامل درونی مثل سستی اراده یا عدم اعتماد به نفس یا ترس از شکست موجب می‌شود که پژوهشگر سال‌ها نظریه خود را اعلام نکند یا در ابراز عقیده تقیه و مخفی کاری کند؛ البته عوامل بیرونی نیز در این کار موثر است که در زمره آسیب‌های جامعه شناختی مطرح هستند.
سطحی نگری در تحقیق
دومین آسیب از ناحیه پژوهشگر، روحیه سطحی نگری در تحقیق است؛ پژوهش با ژرف نگری رشد می‌یابد و بالند می‌شود اما برخی از پژوهشگران متأسفانه روحیه‌ای تسامحی و سطحی نگر دارند؛ این روحیه به پیشرفت علوم ضربه غیر قابل جبرانی وارد می‌کند.
نبود روحیه نقدپذیری
سومین نکته و آسیب، ضعف روحیه نقد پذیری و نقادی است؛ پژوهشگر باید روحیه نقادانه داشته باشد و برای هر دلیل و مسأله‌ای علامت سؤال بگذارد تا بتواند مشکلات را بشناسد و آن‌ها را حل کند اما به همان اندازه نیز لازم است که نقدپذیر باشد.
نقدپذیری پژوهشگر یعنی دلایل منطقی و اشکالات مخالفان خود را با شرح صدر مورد بررسی قرار دهد و اگر صحیح است بپذیرد.
شخص محوری در پژوهش
ایراد و آسیب دیگری که در پژوهش مطرح است، شخص محوری و تمایل به تحقیقات فردی در پژوهشگران است درحالی که پژوهشهای جمعی نتیجه‌ای کامل‌تر و استوارتر به بار می‌آورد.
محققان حوزه دین از دیر باز به تحقیقات فردی عادت کرده‌اند از این رو در گوشه کتابخانه می‌نشیند و تحقیق خود را انجام داده و نتیجه آن را ارائه می‌کنند.
این شیوه از آن‌جهت که استقلال محقق و اجتهاد شخصی او را می‌رساند، محترم شمرده می‌شود و از آن‌جایی که آرای شخصی محقق را منتشر می‌شود مفید است اما از زوایه دیگر، محقق را از مشورت و بهره بری از نقدها و افکار دیگران محروم ساخته و رشد و تعالی علم را کند و لنگان می‌کند.
شتاب زدگی در نظریه پردازی
آسیب دیگر شتاب زدگی در تحقیق و نظریه پردازی است؛ تحقیق وقت گیر است اما چشم گیر نیست. این شعار اساسی پژوهشگران حقیقی و طبیعت تحقیق است زیرا گاهی نتیجه سال‌ها تحقیق، در یک صفحه مطلب منتشر می‌شود.
برخی از پژوهشگران به خاطر عجله در کار، مطالب ناپخته ارائه می‌کنند یا با ارائه نظریه‌های غیر محققانه به کج راه می‌روند؛ این امر نه تنها باعث پیشرفت علم نمی‌شود بلکه مانع پیشرفت آن نیز هست.
غرب زدگی و مرعوب بیگانگان شدن
آسیبی مهم و چشم گیر دیگر در عرصه پژوهش، غرب زدگی و مرعوب بیگانگان شدن است؛ محقق باید استقلال در نظر داشته باشد و مرعوب هیچ شخص یا مکتبی نشود.
پژوهشگر باید با آزادگی به نقد و بررسی آرای دیگران بپردازد و انتخاب نظر کند؛ اما برخی از پژوهشگران مرعوب فرهنگ برتر در جهان می‌شوند و یا هرچه را که قدرتمندان جهان می‌گویند، حق می‌پندارند.
این دسته از پژوهشگران اندیشه‌های وارداتی را بدون نقد و بررسی می‌پذیرند که این حالت نوعی ضعف روانی ناشی از خود بیگانگی است که آسیب‌های جدی در راه تحقیق به وجود می‌آورد.
عوامل مادی و اقتصادی در آسیب‌های پژوهشی
چند شغله بودن
از زمره آسیب‌هایی که از ناحیه اقتصاد بر وضعیت پژوهش وارد می‌شود، واداشتن محققان به چند شغله بودن است؛ در حالی که تمرکز بر یک پژوهش عامل اساسی پیشرفت پژوهشگر است.
گاهی عوامل جانبی مثل مشکلات اقتصادی، مسکن، ازدواج و غیره موجب می‌شود که پژوهشگران چند شغله شوند؛ این امر آسیب جدی به روند پژوهش وارد می‌کند.
نبود امنیت شغلی
دومین آسیب پژوهشی از ناحیه اقتصاد، نبود امنیت شغلی برای محققان و نظریه پردازان است، توقف تولید علم به خاطر نبود امنیت علمی است.
پژوهشگری شغلی حساس است زیرا نتیجه پژوهشهای یک پژوهشگر ممکن است مطابق خواسته دیگران نباشد یا مخالف میل آنان باشد؛ در این صورت امنیت شغلی اجتماعی و گاهی امنیت جانی پژوهشگر به خطر می‌افتد.
لازم است نهادهایی وجود داشته باشند که به حمایت از پژوهشگران و نظریات ایشان بپردازند چراکه هیچ پژوهشگری نمی‌تواند تضمین دهد که نتایج پژوهش و نظریه پردازی او موافق میل سیاسیون و مدیران و حاکمان باشد.
اگر قرار باشد که در جامعه علمی کشور، تولید علم و نظریه پردازی و پیشرفت علمی وجود داشته باشد، باید تریبون‌های آزاد یا مکان‌های مناسبی برای ارائه نظرات نو وجود داشته باشد که این باعث شود فرهنگ پژوهش پذیری در افراد و جامعه علمی به وجود آید و امنیت شغلی برای محققان و نظریه پردازان ایجاد شود.
آسیب‌های مدیریتی در پژوهش
کمبود نیروهای متخصص
کمبود نیروهای متخصص و یا عدم توجه به تربیت نیروهای متخصص جهت پژوهش از جمله آسیب‌های مدیریتی در پژوهش است.
پژوهش مبتنی بر آموزش است یعنی قبل از شروع طرح‌های تحقیقاتی لازم است که نیروهای متخصص در آن زمینه تربیت شوند بلکه باید نیروهای متخصص با گرایش‌های خاص پژوهشی در عرصه علم و جوامع علمی انتخاب و آموزش داده شوند.
گاهی این ضرورت احساس نمی‌شود یا به مرحله عمل نمی‌رسد از این رو کار پژوهش با خطاهای زیادی و ریزش‌ها و تلف شدن وقت بسیار همراه می‌گردد و سال‌ها طول می‌کشد تا نیروهای باتجربه در ضمن کار تحقیق، پرورش یابند که این خود روند روبه جلوی یک کشور (که خاسته رهبر معظم انقلاب نیز بود) را لنگان و یا رو به انزوا و گوشه نشینی پیش می‌برد.
نهاد سازی بی مورد در فضای پژوهش
دومین آسیب که از ناحیه مدیریت پژوهش به وجود آمده، حجم زیاد مؤسسات پژوهشی در مقایسه با پژوهشگران است.
توسعه پژوهش امری طبیعی و لازم است اما تأسیس مؤسسات پژوهشی موازی و نهادسازی بی مورد و دستوری یکی از آسیب‌های جدی در امر پژوهش است.
آیا بهتر نیست به جای صرف امکانات اقتصادی و نیروهای مدیریتی در ساماندهی مراکز جدید پژوهشی، به تزریق امکانات و سرمایه به مراکز موجود پرداخته شود و در اصلاح آسیب‌های آنان کوشش شود؟
چند شغله بودن مدیران
آسیب دیگر، چند شغل داشتن مدیران است؛ مدیریت در عرصه پژوهش نیاز به فکر و برنامه ریزی و تمرکز و وقت گذاری دارد بنابراین مدیری که چند شغل داشته باشد، نمی‌تواند همه آنان را به طور مطلوب اداره کند و بر آنان نظارت داشته باشد.
این یکی از آسیب‌های مدیریتی در میان مدیران پژوهش در کشور و بالاخص در حوزه‌های دینی است.
گاهی برخی از افراد چندین و چند عنوان مدیریتی دارند و طبیعی است که نباید از آنان انتظار کار موفق داشته باشیم؛ البته گاهی کمبود نیروهای مدیریتی کارآمد و با تجربه سبب این امر می‌شود که باید برای رفع آن برنامه ریزی شود.
واگذاری امور مدیریتی پژوهش به افراد غیر متخصص
آسیب آخر، واگذاری امور به افراد غیر متخصص در مدیریت پژوهش است؛ حوزه مدیریت پژوهش یکی از حساس‌ترین حوزه‌های مدیریتی است بطوری که گفته شده است از نوع مدیریت در حوزه‌های مدیریت ناپذیر است. چون در آن همه صاحب نظر هستند.
روحیه محققان بسیار حساس است و برخوردهای نامناسب و غیر فنی و نظارت غیر علمی مدیران غیر متخصص، آسیب جدی به پژوهش و پژوهشگران وارد می‌کند./997/ت302/ف2