مفاهیم اخلاقی تابع مفاهیم دینی/ جایگاه اخلاق در امتداد ایمان

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام محمد عالم زاده نوری، عضو شورای راهبردی معاونت تهذیب حوزه علمیه در نشست تخصصی راهبرد تربیت اخلاقی در قرآن که امروز در پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی قم برگزار شد، با بیان این که فضیلت های متعددی در آیات و روایات برای تربیت انسان بیان شده است اظهار داشت: ما به دنبال این هستیم که بهترین و کلیدی ترین عمل را پیدا کنیم و بین عناوین متعددی که وجود دارد قدر مشترک برای عمل کردن را به سختی می توان پیدا کرد.

 وی با اشاره به معانی مختلف خیر العمل در قرآن اظهار داشت: معانی مختلف و متنوعی از خیرالعمل از قبیل نماز و ولایت و شاد کردن قلب مؤمن بیان شده است و برای اصطلاحاتی مانند احب الاعمال و افضل الاعمال، اشرف الاعمال، اسعد الناس، احب الناس الی الله و دیگر کلید واژه ها یک پاسخ و مصداق وجود ندارند و مصادیق مختلی بیان شده است.

حجت الاسلام عالم زاده نوری با بیان این که برخی از این مصادیق با هم قابل جمع نیست و یا جمع آنها بسیار مشکل است، گفت: برخی از بیانات با هم تنافی دارند؛ برای مثال این که وقتی می گوید محبوب ترین عمل این است که انسان به دیگری نفع برساند به معنی این است که عمل دیگری محبوب تر ازاین عمل نیست در حالی که در روایات دیگر اعمال دیگری را محبوب ترین عمل دانسته اند.

راه های جمع میان بهترین عمل ها از دیدگاه قرآن

وی برای حل تنافی میان روایات ابراز داشت: ظاهر صیغه تفضیل در زبان عربی در انحصار است ولی ما می توانیم افعل تفضیل را به معنای نسبی بگیریم و بگوییم در این شرایط برای این مخاطب این کار بهترین است و در شرایط دیگر کار دیگری بهترین است؛ اگر ما این گونه معنی کنیم دیگر ما به صورت کلی بهترین و یا با فضیلت ترین عمل را نخواهیم داشت.

استاد اخلاق حوزه و دانشگاه با بیان این که برخی می گویند در تربیت نیاز بر تمرکز روی موضوع خاصی و بهترین عمل وجود ندارد، اظهار داشت: راه دوم هم این است که به حسب مخاطبان راه های تقرب متفاوت است و هر انسانی در هر شرایطی از طریقی به خدا نزدیک می شود و بهترین اعمال برای هر فرد متفاوت است.

وی سومین راه حل را تنوع راهبرد بر حسب اصناف شخصیتی افراد عنوان کرد و گفت: به این صورت که اگر هشت تیپ شخصیتی در انسان ها وجود دارد برای هر تیپ شخصیتی یک نوع رفتار و عمل بهترین عمل است.

عضو شورای راهبردی معاونت تهذیب حوزه علمیه افزود: راه حل دیگر این است که این اعمال را منازلی و مرحله به مرحله کنیم و به صورت قدم های رشد بیان کنیم که در این صورت باید از اول تا اخر اعمال را مرتب کنیم مانند منازل سلوک عرفانی که به سلیقه های متعددی مانند «تخلیه، تحلیه و تجلیه» و یا «اسلام، ایمان و احسان» و دیگر صورت ها بیان شده است.

وی راه حل دیگر را نگاه تکثرگرای پازلی به اعمال عنوان کرد و گفت: در این راه حل نیازی به اولویت نیست بلکه باید تمام مطلوبیت ها را در خود و جامعه پدید آوریم و فرقی نمی کند که کدام را اول انجام دهیم زیرا تمام موضوعات مهم است ولی در عرض هم هستند.

حجت الاسلام عالم زاده نوری با بیان این که تعدد پاسخ ها یک نوع تشتت ایجاد کرده است، خاطرنشان کرد: این گزینه هایی که مطرح شد دایره انتخاب ما را محدود تر کرده است و قاعدتا باید راه حل در میان همین ها باشد و به این نتیجه می رسیم که باید به جای نقطه راهبردی تربیتی در اسلام، به دنبال نقشه راهبردی برای تربیت بگردیم.

وی با اشاره به پاسخ قرآن در رابطه با این موضوع ابراز داشت: محکم ترین بیان و مؤکدترین سفارش خدا در میان توصیه ها و سفارشات متعددی که بیان شده است را می توان تقوا، ایمان، عبودیت و اطاعت خداوند دانست.

محقق و پژوهشگر حوزه اخلاق در قرآن عنوان دیگری که در قرآن بر آن تأکید شده است را صراط مستقیم دانست و گفت: صراط مستقیم در قرآن به بندگی، اعتصام به خدا و تبعیت از خدا تفسیر شده است.

وی با اشاره به کارهایی که خداوند در مقام هدایت تشریعی برای تربیت انسان کرده است، ابراز داشت: کسانی که در این زمینه کار کرده اند می گویند خداوند در حقیقت به وسیله قرآن ایمان، توحید و بندگی را در انسان تقویت می کند و علامه طباطبایی فرمودند که جان آن چیزی که خداوند بیان کرده است یک حقیقت است که آن حقیقت توحید است.

در اسلام اخلاق در امتداد ایمان قرار دارد و فی نفسه موضوعیت ندارد

عضو شورای راهبردی معاونت تهذیب حوزه علمیه با بیان این که اخلاق دینی از ایمان جدا نیست و در ذیل ایمان قرار دارد، تصریح کرد: اخلاق خط جداگانه از ایمان و بندگی نیست بلکه امتداد، قاعده و جلوه ایمان و بندگی است برخلاف اخلاق سکولار که اخلاق فی نفسه یک راه است.

وی به زبان شناسی در رابطه با قرآن اشاره و خاطرنشان کرد: ایزوتسو که یک زبان شناس ژاپنی است می گوید قرآن نظام اخلاقی جدا از نظام دینی عرضه نکرده است و مفاهیم اخلاقی تابع مفاهیم دینی هستند و کلمه ایمان در قرآن یک کلمه محوری است که سایر مفاهیم در گرد آن طواف می کنند.

حجت الاسلام عالم زاده نوری با اشاره به نظریه حجت الاسلام والمسلمین بهجت پور در رابطه با فعل خدا در نزول تدریجی قرآن اظهار داشت: ایشان معتقدند که ترتیب نزول قرآن معنا دار است و این قرآنی که امروزه در دست ما است ما را از دریافت آن مفاهیم و معانی محروم می کند.

ایمان و عمل کلیدواژه قرآن برای هدایت و تربیت است

وی با بیان این که کلید واژه مکرری که در کلام الهی و فعل خدا و تقریر انبیا(ص) و معصومان(ع) بر آن تأکید شده است ایمان و عمل است، یاد آور شد: خداوند در قرآن ایمان و عمل را در هر چند صفحه یک بار تکرار کرده است و برای این که این کلید واژه تکراری نشود از تنوع بیانی استفاده کرده است تا آشنایی زدایی کند.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که خداوند واژه ایمان و عمل را به زبان های مختلف در قرآن تکرار کرده است، ابراز داشت: واژه تقوا به همان معنی ایمان و عمل است و واژه عبودیت و بندگی هم به همان معنی است؛ واژه های دیگری از قبیل قیام برای خدا، جهاد در راه خدا، اطاعت از خدا، ابتغاء رضوان خدا، من اسلم وجهه لِله و هو محسن، الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا، آمنوا باالله و اعتصموا به، زبان های مختلف دیگری هستند که خداوند ترکیب ایمان و عمل را بیان کرده است.

وی با بیان اینکه خداوند در قرآن اخلاق را به دنبال ایمان قرار داده است، گفت: اخلاق در اسلام به مقتضای ایمان بیان شده است و می گوید انسان مؤمن کسی است که اخلاق داشته باشد و از ایمان شروع می کند و به اخلاق می رسد و علمای اسلام هم در کتب حدیثی مانند کافی اخلاقیات را در باب ایمان بیان کرده اند.

الگوهای ارائه توصیه های اخلاقی در قرآن

عضو شورای راهبردی معاونت تهذیب حوزه علمیه با اشاره به الگوهای ارائه توصیه های اخلاقی در قرآن اظهار داشت: یکی از شیوه های خداوند در قرآن این است که انسان خود را طوری کند که خداوند او را دوست داشته باشد و بسیاری از صفات خوب و بد را در راستای دوست داشتن و دوست نداشتن خداوند بیان می کند.

وی افزود: دومین شیوه خداوند این است که انسان باید خود را مؤمن بدانند و متصف به ایمان کنند و برای مؤمن بودن باید صفات اخلاقی را رعایت کنند.

رابطه ایمان و اخلاق یک موضوع دو کانونی است

حجت الاسلام عالم زاده نوری با بیان این که رابطه ایمان و فضایل رابطه دو طرفه است گفت: از یک سو کسی که ایمان دارد در کسب فضایل اخلاقی موفق تر است و از طرف دیگر کسی که ملکات اخلاقی را دارد در کسب ایمان راحت تر و موفقتر خواهد بود.

وی با بیان این که فضایل اخلاقی شعبه هایی از ایمان و رذائل اخلاقی شعبه هایی از کفر است، ابراز داشت: اگر اسلام می گوید ایمان بر فضائل اخلاقی تقدم دارد به این معنی است که انسان چون فطرتا خدا دوست است و خداوند جامع کمالات و منتهای کمالات است، انسان کمالات اخلاقی را هم به صورت فطری دوست دارد و به عبارت دیگر انسان چون کمال مطلق را می طلبد مطلق کمال را هم می طلبد.

عضو شورای راهبردی معاونت تهذیب حوزه علمیه افزود: برای این که ما به تربیت اخلاقی بپردازیم بیش از تأکید بر علم آموزی باید بر ایمان و تقوا بپردازیم زیرا تمام فضایل اخلاق مورد اهتمام دین ذیل ایمان و تقوا تعریف می شود و فضایل مطلوبیت مطلق ندارند و مادامی که ذیل ایمان قرار دارند فضیلت هستند و اگر از دایره ایمان خارج شوند فضیلت نخواهد داشت.

وی با بیان این که اخلاق مقتضای ایمان است، گفت: روایات زیادی هستند که گفته اند مؤمن کسی است که فضایل اخلاقی را داشته باشد ولی به طور کلی ادبیات ادبیات ایمان است نه ادبیات اخلاق و درس ایمان است نه درس اخلاق.

تفکیک میان ایمان و عمل ناردست است

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که در مقام تربیت بین ایمان و عمل نباید تفکیک شود، خاطرنشان کرد: تأکید بر ایمان باید به اندازه تأکید بر عمل صالح باشد زیرا تأکید بر هر کدام به تنهایی مضراتی دارد؛ مثلا تأکید بر عمل به تنهایی به ظاهر گرایی و تأکید بر ایمان به تهایی به داشتن دل پاک و عدم نیاز به عمل منجر می شود./843/پ201/س