از ادله و شواهد اثبات نظریه موضوع شناسی تا فواید آن

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام عباس ظهیری در پیش اجلاسیه دومین کرسی نظریه پردازی با موضوع «موضوع شناسی دانشی نو و مبانی آن» که از سوی انجمن اصول فقه حوزه با مجوز از دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره و با همکاری مؤسسه موضوع شناسی شب گذشته در سالن کنفرانس ساختمان انجمن های علمی حوزه برگزار شد، با اشاره به اینکه فقه در برخورد با موضوعات مختلف دو رویکرد دارد، گفت: ‌رویکرد اول نگاه با «قضیه شرطی» است، یعنی می گویند اگر فلان کار شد، فلان حکم صدق می کند.

استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: رویکرد دوم فقه در مواجهه با مسائل مختلف این است که خود فقیه یا گروهی که از سوی او مأمور شده اند به موضوع شناسی بپردازند و موضوعات را به گونه ای تبیین کنند که دیگر جای ابهامی برای عامه مردم باقی نماند؛ یعنی مسائل را با تکیه بر عرف تبیین کنند.

وی ادامه داد: این دیدگاه دو فایده دارد، اول اینکه پرسشگر به وظیفه خود می رسد و از ابهام در می‌آيد؛ دومین فایده این است که در نوع نگاه فقیه برای برداشت احکام از نصوص مؤثر خواهد بود.

حجت الاسلام ظهیری نظریه موضوع شناسی دانشی نو و مبانی نظری آن را اینگونه توصیف کرد: ‌در تاریخ علوم برای نخستین بار در پی اثبات این حقیقت است که موضوع شناسی اگرچه به معنای دقیق آن که شامل تمام عناوین عرفی که در متعلقات یا موضوعات به اصطلاح اصولی احکام اخذ شده، می شود، غالباً از مبادی تصوری دانش فقه است.

استاد حوزه علمیه قم اضافه کرد: با گسترش دامنه موضوعات نوظهور که همگام و همیاری با مرور زمان پدید می آید، در حد این است که به عنوان دانش مستقل مطرح شود، اما نه به سبیل ادعا بلکه با تطبیق عناصر اجزاءالعلوم «تعریف علم، موضوع، غایت، مسائل، مبادی تصوریه و مبادی تصدیقیه» بر آن و اثبات برخورداری آن از همین عناصر که در حقیقت مقوّم علم بودن هر رشته و فنی است، همانطور که علم رجال از مبادی تصدیقیه علم فقه در عصر ائمه معصومین(ع) به عنوان دانش مستقل مطرح نبود، اما بعد بر اثر گسترش دامنه آن و کثرت وسائط به دانش مستقل تبدیل شده است.

وی با بیان اینکه در زمینه موضوع شناسی 9 محور را مورد بررسی قرار داده ایم، اظهار داشت: موضوع در موضوع شناسی به هشت صورت تعریف شده است که تنها یک تعریف قابل صدق بر موضوع شناسی است.

حجت الاسلام ظهیری گفت:‌ هفت تعریف نادرست از موضوع در موضوع شناسی عبارتند از «موضوع در مقابل محمول که اصطلاح منطقی است»، «موضوع به محل که در تعریف جوهر(الموجود لا فی الموضوع) و عرض(الموجود فی الموضوع) اخذ شده و اصطلاح فلسفی است»، «موضوع در مقابل متعلق که عبارت است از متعلق المتعلق»، «موضوع به معنای محور عوارض ذاتی که در اجزا که در اجزاء مطرح است»، «موضوع در باب وضع که در مقابل موضوع و موضوع له است»، «موضوع به معنای مصداق که در با شبهات موضوعیه مصطلح است»، «موضوع در علم حدیث که به معنای حدیث مجعول است».

استاد حوزه علمیه قم بیان داشت:‌ موضوع در دانش موضوع شناسی نوظهور به هیچ یک از معانی مذکور نیست، بلکه به معنای «آن دسته از عناوین عرفی که در متعلق حکم یا موضوع آن به اصطلاح اصولی اخذ شده است».

وی یادآور شد: به عبارت دیگر موضوع در دانش موضوع شناسی در برابر حکم است با این خصوصیت که از عناوین عرفی است اعم از اینکه متعلق حکم شرعی باشد یا موضوع آن به اصطلاح اصولی مانند عنوان «خبائث» در کریمه «و یحرم علیهم الخبائث» و عنوان معروف در کریمه «عاشروهن بالمعروف» و عنوان «حدید» در نصوص ذبح باشد.

حجت الاسلام ظهیری در ادامه مباحث خود به تببین ادله و شواهد اثبات نظریه موضوع شناسی پرداخت و عنوان داشت: اساسا‍ علم بودن هر رشته و فنی از معیار و میزانی برخوردار است که از دیر زمان از نگاه صاحبان فکر و اندیشه ارباب علوم به عنوان «اجزاءالعلوم» یا «ارکان العلوم» معروف بوده، تمام عناصر «تعریف علم، موضوع علم، مسائل علمی، غایت علم، مبادی تصوریه و مبادی تصدیقیه» ضمن تعریف و ضابطه، هر یک بر دانش موضوع شناسی تطبیق شده و به اثبات رسیده از تمام ارکان و مقوماتی که دانش شدن هر رشته و فنی لازم دارد، برخوزدار است.

استاد حوزه علمیه قم افزود:‌ البته ناگفته نماند که ضرورت برخی از این عناصر شش‌گانه مثل موضوع علم، برای علوم جای مشخص دارد و بنده در جایی دیگر اثبات کردم که برخورداری هر علمی از موضوع ضرورت ندارد، اما با این همه بر مبنای مشهور که لازم است، در دانش موضوع شناسی قابل اثبات است.

در ادامه حجت الاسلام سید صادق محمدی ناقد اول این نشست با اشاره به اینکه بحث موضوع شناسی مستقیماً مرتبط با علم اصول فقه است، گفت:‌ اشکال عمده ای که در مباحث به چشم می خورد این است که «موضوع شناسی» یک بحث جزئی است، یعنی قاعده کلی ندارد و تنها جزئیات را بررسی می کند و طبق عرف تعریف می کند، بنابراین نباید به عنوان علم مستقل مطرح شود؛ اگر قاعده کلی هم داشته باشد باز هم باید در علم اصول فقه به آن پرداخته شود و نباید از آن جدا شود.

رئیس انجمن اصول فقه حوزه خاطرنشان کرد: علم باید یک سری قواعد کلی باشد که منطبق جزئیات شود؛ اینکه ارائه دهنده در مقاله‌ای، بحث موضوع شناسی را با علم جغرافیا قیاس کرده است، قیاسی مع الفارغ است؛ در نظر بگیرید که ما علمی داریم به نام علم فقه، حال می خواهیم موضوع شناسی موضوعات علم فقه را به عنوان یک علم تلقی کنیم، در این، وجهی برای قیاس با علم جغرافیا نیست؛ در علم جغرافیا چیزی است به نام دلتا که تعریف آن یعنی برخی رسوبات به شکل مثلث در می آيند، حال اگر ما در خصوص این، شبهه مصداقیه پیدا کردیم باید آن با مصادیق علم جغرافیا قیاس کنیم نه با خود علم جغرافیا؛ بنابراین قیاس، قیاسی مع الفارغ است.

وی بیان کرد: اگر بنا باشد هر علمی در مصداق شناسی‌اش، یک علم دیگر تعریف شود دایره علم بسیار گسترده می شود؛ به عنوان مثال برای شیمی، فیزیک و سایر علوم،‌ یک علم به عنوان مصداق شناسی  مطرح شود که این موضوع به نظر درست نیست.

در ادامه حجت الاسلام جعفر نجفی بستان ناقد دوم این جلسه گفت: در اینکه «موضوع شناسی» بسیار مهم است، شکی نیست و ضروری است که همواره گروه هایی باشند که مسائل روز را به فقیه برسانند تا فتاوا بر اساس آنها صادر شود.

استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: یکی از مشکلات عمده این است که نباید هر بحثی که رئوس ثمانیه علم تلقی شود به ویژه در این بحث که مسائل آن به خوبی تبیین نشده و به نظر بنده مسائل آن با مبادی تصوریه تفاوتی ندارد.

وی تأکید کرد: طبق تعریفی که ارائه دهنده از موضوعِ موضوع شناسی ارائه داده اند می توان گفت که موضوع با مسائل متحد است، در حالی که موضوع علم باید نسبت به مسائل یا کلی به جزئی و یا کل به اجزاء باشد.

حجت الاسلام ابوالقاسم مقیمی ناقد سوم این پیش اجلاسیه در ادامه خاطرنشان کرد: اینکه ارائه دهنده، بحث «موضوع شناسی» را در قالب یک علم مستقل مطرح کرده اند درست نیست، چون مطرح کردن رئوس ثمانیه در هر بحثی دلیل بر مستقل بودن آن نیست.

ئیس پژوهشکده دانش‌نامه‌نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: کثرت مسائل سبب استقلال یک بحث نمی شود، به عنوان مثال مسائل حج در فقه بسیار است، اما درست نیست که به عنوان یک علم مستقل بحث شود.

وی در پایان یادآور شد: اینکه بگوییم به این مسأله احساس نیاز فراوان می شود هم وجه موجهی برای اینکه موضوع شناسی را یک علم مستقل تلقی کنیم، نمی شود.

گفتنی است، اجلاسیه اصلی این نشست به زودی برگزار خواهد شد و حجت الاسلام ظهیری مباحث جامع و کامل تر را در آنجا بیان خواهد کرد.

همچنین میثم چگینی ناظر این جلسه بود، آیت الله ابوالقاسم علیدوست و حجج اسلام علی نکونام و سید علی مدرسی داوران این پیش اجلاسیه بودند و قرار بر این شد که در جلسه ای دیگر به این مباحث نمره بدهند./841/پ۲۰۰/ی