تحلیل متافیزیکی حضور آیت الله نجفی همدانی در مسجد

به گزارش خبرگزاری رسا، بی شک توجه به سیره عملی علمای ربانی می‌تواند تا حد زیادی افراد را در رسیدن به مقصود راهنما باشد و در این میان آیت الله آقا نجفی همدانی از جمله افرادی است که می‌بایست با دقت سیره عملی زندگی ایشان را بررسی کرد. گذشته از مسائل عبادی و معنوی فردی، سیره ایشان در توجه به مسجد آن هم به عنوان یک پایگاه فکری و نرم افزاری امری مهم و انکار ناپذیر است تا جایی که مسجدی که آیت الله نجفی در آن حضور داشتند به مکانی برای تبادل افکار و اتاق فکری برای انقلابیون بود و بعد از انقلاب نیز این مساله به دفاع مقدس منتقل شد و مسجد ایشان پایگاهی معنوی و اعتقادی برای بچه‌های دفاعمقدس در استان بود.اما بهتر آن است که برای ارزیابی بهتر و شناخت عمیق‌تر نسبت به جایگاه مسجد قدری به زوایای آن در اسلام بپردازیم.

باید دانست یکی از سویه‌های مهم و بنیادی ادیان، سویه عبادی ادیان است. این سویه در تمام ادیان دیده می‌شود به صورتی که از سوی بسیاری از دین شناسان به عنوان گوهر و مخ ادیان شمرده می‌شود. نیایش و دعا در دین مقدس اسلام بنا بر احادیث مسلم اهل بیت (ع( مخ عبادت شمرده شده است. (ن.ک: نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، حسن زاده آملی، حسن)

عرض نیاز به درگاه موجودی که دارای تمامیت وجودی باشد یک حس و یک شناخت عمیق وجودی و انسانی است و در دین مقدس اسلام ایم عرض نیاز فطری انگاشته شده است و جزء مقومات دین حنیف و انسانی اسلام شمرده شده است. (ن.ک: فطرت؛ مطهری، مرتضی)

بنا بر این است که عبادات در ادیان دارای اهمیت بسیار شمرده شده‌اند و در دین اسلام نماز به عنوان مهم‌ترین عبادت اسلامی مرز ایمان و کفر شمرده شده است که ترک آن انسان را به ورطه بی خدایی می‌کشاند و از همین جاست که جایگاه عبادت جایگاهی گوهرین در دین ورزی است. این اهمیت عبادن و نیایش در تمام سیستم سخت افزاری مکانی و زمانی عبادت سرایت می‌نماید و آن‌ها را هم دارای تقدس و احترام می‌نماید. قدسیتی که مسجد دارد و نیز اهمیت و احترامی که در احادیث برای زمان عبادت بر شمرده شده است از این سرایت سرچشمه می‌گیرد.

1-2 عبادت به مثابه پلکان

تحلیل ساختاری عبادت و نیایش این واقعیت را نشان می‌دهد که عبادت و نیایش امری ذوالمراتب، مدرج و پلکانی است. یعنی عبادت ربط مستقیم با میزان معرفت عبادت گزار نسبت به معبود دارد. این در هم تنیدگی عبادت و معرفت را می‌توان از تفسیری که ائمه هدی (ع) از کریمه «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» انجام داده‌اند، به دست آورد. (ن.ک: المیزان؛ طباطبایی، محمد حسین) در این احادیث تفسیری آمده است که این لیعبدون یعنی لیعرفون، یعنی عبادت همان معرفت است و عبادت هر شخصی به میزان معرفت او بستگی دارد. این عابد است که در مسیر و پلکان عبادت با هر درجه معرفتی سویه‌های عظیم تری از فتوحات ربانی را به دست می‌آورد.

این معرفت از همه مجاری ادراکی و تحریکی بشری به دست می‌آید. هم به علوم دنیوی و هم به معارف شهودی بستگی دارد چنان که حضرت امام متقیان علی بن ابیطالب (ع) در وصیت خود به محمد بن حنفیه می‌فرماید که قرآن را بخوان و بالا برو.

در همین مسیر پلکانی معرفت است که عبادت هم دارای مراتب مختلف می‌گردد. بین عبادت یک انسان عادی با یک پیامبر الهی تفاوت بسیاری است و از همین جاست که امیر المومنین علی بن ابیطالب عبادات و عابدان را در طی حدیثی به سه دسته عمده تقسیم می‌نماید: عابدان تاجر گونه، عابدان برده گونه و عابدان عاشق. عبادتی که از روی شوق به بهشت باشد از دید امام متقیان عبادت تاجران است که به خاطر اجر و مزد و بهشت انجام می‌گیرد و عبادتی که از ترس جهنم باشد عبادتی است که برده گونه انجام پذیرفته است و این دو قسم عبادت از منظر امام علی (ع) دارای درجه پایین معرفتی عابد نسبت به معبود است.

اما درجه سوم عبادت و بهترین آن‌ها و عارفانه‌ترین عبادات، عبادتی است که عابد، معبود را به خاطر معبود و کمالات او و عشق و شوقی که به این کمالات و وجود اودارد، عبادت می‌نماید. این مبنای امام متقیان است که جایگاه مکان عبادت را هم روشن و مشخص می‌نماید. بر همین این مبنای قویم است که از سوی حضرت امام علی (ع( این حدیث وارد می‌گردد: «الجلسه فی المسجد خیر من الجلسه فی الجنه، فان الجنه فی‌ها رضا نفسی و الجامع فی‌ها رضی ربی». (سقینة البحار ج 4 ص،73، شیخ عباس قمی)

در این حدیث امام علی بن ابیطالب (ع) نشستن در مسجد را بهتر از نشستن از در بهشت می‌داند و مبنای این بهتر بودن را خدا محور بودن نشستن در مسجد می‌داند زیرا بهشت محل رضایت نفس انسانی است ولی مسجد محل خروج از خود محوری و خدا محور شدن انسان می‌داند بنا بر این مبنای عرفانی است که مسجد در اسلام جایگاهی بی بدیل دارد. از همین جاست که امام متقیان علی بن ابیطالب (ع) به عنوان امام عارفان و بزرگ‌ترین عاشقان الهی تولد و شهادتش در مسجد صورت پذیرفت و حتی حکومتش نیز در مسجد صورت می‌پذیرفت.

1-3 انسان کامل روح مسجد

بر این مسیر و پلکان مدرج مطمئناً انسان کامل بر صدر این پلکان قرار گرفته است و اوست که به صورت کامل از هر محبت به نفس خالی است و عبادتش تنها برای ذات الهی است و تمام حرکات و سکناتش جز در مسیر محبت و رضایت معبود کل قرار ندارد. بنا بر این انسان کامل عین عبادت الهی است و روح نیایش و اصل مساجد است و همین مبنا است که در ذیل کریمه «و ان المساجد لله» ملأ محسن فیض می‌گوید: «ای مختصة به» (الصافی ج 7ص 413) یعنی مساجد مختص به خدا هستند و سپس از معصومین نقل می‌نماید این مساجد همان ائمه (ع) که انسان کامل الهی هستند، می‌باشند: «و فی الکافی: عن الکاظم علیه السلام ان المساجد: هم الاوصیاء و القمی عن الرضا هم الائمه علیهم السلام».

بنا بر این روح مساجد همان جایگاه بی بدیل ولایت الهی است که در چهارده معصوم علیه السلام ظهور دارد. حضرت آیت الله جوادی آملی مکرراً در درس تفسیر خویش این مبنای قویم را با مثال از داستان عبدالله بن زبیر بیان می‌کردند. عبد الله بن زبیر از کسانی بود که از بیعت با یزید بن معاویه سرباز زد و مترصد امکان دستیابی به قدرت بود و معرفتی به امام زمان خویش حضرت سید الشهداء علیه السلام نداشت و از همراهی با کاروان کربلا سرباز زد.

پس از واقعه عاشورا یک چند به حکومت حجاز و عراق رسید ولی دیری نگذشت که در دوران عبدالملک بن مروان توسط سپاه حجاج بن یوسف شهر مکه محاصره شد و در یک عمل کثیف توسط این جبار زمانه خانه امن الهی توسط منجنیق‌ها تخریب شد و عبدالله بن زبیر که برای امان به درون کعبه پناه برده بود از کعبه بیرون آورده شد و به دار کشیده شد. (تاریخ خلفا- جلال الدین سیوطی)

حضرت آیت الله جوادی آملی می‌فرمودند روح مسجد و خانه خدا انسان کامل است؛ عبدالله بن زبیری که امام زمانش را همراهی نکرده است در درون کعبه هم امان ندارد چه آن که روح کعبه در کربلا سر بریده شده است. بنا بر این تحلیل محتوایی است که جایگاه مسجد به عنوان مکان عبادت معبود کل، جایگاه یگانه و بی بدیل در فضای اسلامی دارد. (ن.ک: درس تفسیر آیت الله جوادی آملی)

بنا بر آنچه گذشت روح مساجد همان جایگاه بی بدیل ولایت الهی است که در چهارده معصوم علیه السلام ظهور دارد و آیت الله آقا نجفی همدانی با استفاده از این مساله و ظرفیت معنوی مسجد توانست در تقویم و تقویت روحیه معنوی و اعتقادی افراد اثرگذاری فروانی داشته باشد.

اما باید دانست که تمام این مسائل مطروحه در ذیل مساله جایگاه مسجد و مسجدیان در تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی قرار می‌گیرد یعنی زمانی آیت الله آقا نجفی همدانی از مسجد به عنوان پایگاهی مستحکم برای تویت بنیان اعتقادی جوانان استفاده می‌کند؛ آنان را در رودی خروشان و پویا می‌اندازد تا جوانان بتوانند در عین طهارت و خودسازی، با تلاش مضاعف و در عین حال مسیری مستقیم خود را به اقیانوس اسلام ناب متصل کنند.

در این جا می‌توان به نقش مسجد و مسجدیان در تاریخ حرکات اسلامی و انقلاب اسلامی 57 و دلیل اهمیت و تاکید سیره عملی آیت الله نجفی در حضور در مساجد و حضور جوانان در آن اشاره کرد.

انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلواة و آتی الزکاة و لم یخش الا الله.

آیه شریفه بالا که آیه هجدهم از سوره مبارکه برائت است جایگاه و نقش مسجد و اهل مسجد و شاخصه‌های مسجدی بودن را تبیین می‌نماید چه اینکه قرآن کریم چون قانونی اساسی برای ملت اسلام، قواعد محوری را در زبانی رسا و موجز تبیین و اعلام می‌نماید.

در این آیه شریفه عمارت مسجد را در انحصار کسانی می‌داند که دارای شاخصه‌هایی بنیادین باشند: ایمان به خدا و روز جزا، اقامه نماز و ایتاء زکات و در آخر عدم ترس از غیر خدا. آنچنان که از تفسیر شریف صافی مرحوم ملأ محسن فیض بر می‌آید، این عمارت علاوه بر ساخت و ساز ظاهری مسجد و رسیدگی مسائل مادی و ظاهری آن عمارت باطنی و بلند داشتن نام و یاد مسجد و حضور در آن و عبادت در آن نیز جزء عمارت مسجد است.(تفسیرصافی ج 3 ص 384) بنا بر این حضور در مساجد و عبادت حقیقی در آن جز از دارندگان صفات سه گانه بالا بر نمی‌آید و خداوند کریم عمارت حقیقی مساجد را در گرو و انحصار اهل واقعی مسجد قرار داده است.

در میان این سه گروه صفتی که خداوند برای عامرین مساجد بر می‌شمرد صفت سوم یعنی عدم خشیت از غیر خدا، عاملی بوده است در تاریخ اسلام که انقلابات و تحرکات دینی و عدالت طلبانه همیشه ریشه در مساجد داشته‌اند چه اینکه این اهل مسجد هستند که از غیر خدا نمی‌ترسند. مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی در تفسیر قیم المیزان در باب این شاخصه سوم می گویند: «منظور از جمله و لم یخش الا الله، خشیت دینی است که همان عبادت است، نه خشیت و ترس طبیعی و غریزی چه این نوع ترس را همه دارند مگر اولیای مقربین مانند انبیاء که قرآن درباره‌شان فرمود: الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه و لا یخشون احدا الا الله». (المیزان ج 9 ص 2699)

آنچه از کلام علامه مستفاد می‌گردد این است که این ترس از خدا و عدم ترس از غیر خدا امری مشکک و دارای رابطه ای عکس است یعنی هرچه بر خدا ترسی شخص افزوده گردد از ترسش از غیر خدا کاسته می‌گردد و بالعکس. و بنا بر این است که انبیاء الهی که در این مدار مدرج خداترس‌ترین افراد هستند از غیر خدا هیچ ترسی ندارند. این دقیقه را مرحوم علامه در ذیل آیه: الذین یبلغون رسالات الله اینگونه روشن بیان می‌کنند: «انبیاء از خدا می‌ترسند نه از غیر خدا، برای اینکه در نظر آنان هیچ موثری در عالم نیست مگر خدا». (همان ج 16 ص 361) این دید عمیق که خداوند تنها مؤثر وجود است نکته کلیدی عدم ترس از غیر خداست که حضرت علامه به نیکی از آن یاد می‌نماید.

1. 4مسجد مکانی زمینی آسمانی
2. نکات بالا به علاوه نگاه اسلام به رابطه دین و دنیا مسجد را به عنوان مکانی که زمینی آسمانی معرفی می‌نماید. اسلام بر خلاف مسیحیت راه آخرت را گذرنده از دنیا می‌داند و دنیا در نگاه اولیای این دین متجر اولیاء الله و مزرعه آخرت است؛ بنا بر این مسجد در جهان اسلام هم محل رتق و فتق مسائل اجتماعی است و هم محل عبادت و همین امر مسجد را به عنوان نماد نفی جدایی دین از زندگی این جهانی (سکولاریسم) معرفی می‌نماید.

تاریخ اسلام و در صدر آن تاریخ زندگی فردی و اجتماعی پیامبر گرامی اسلام خود نکات فوق الذکر را تأییدمی‌نماید چه اینکه مسجد الرسول در زمان پیامبر در عین اینکه محل حکم رانی نبی مکرم اسلام بود محل عبادت و عمیق‌ترینرابطه‌های ایشان با خداوند متعال بود.

این کارکرد زمینی آسمانی در تاریخ اسلام باعث شد که انسان الهی و مسجدی، مخالفت عملی و نظری خود با طاغوتیان تاریخ را از مسجد شروع نماید. تعداد این تحرکات در طول تاریخ اسلام به حدی است که غیر قابل احصا است.نمونه بارز آن اینکه ترر سیاسی حضرت امیر المومنین علی بن ابیطالب (ع) در شب بیست و یکم ماه رمضان در مسجد کوفه رخ داد چه اینکه مساجد در صدر اسلام پیش از دوران معاویه محل حکومت نیز بودند.

در دوران‌های بعد در تاریخ اسلام باز هم مساجد نقش محوری سیاسی و اجتماعی خود را حفظ می‌کند برای مثال بعد از حمله مغولان و در دوران حکومت ایلخانان مغول در ایران در رویداد جنبش سربداران حرکت و نهضت ضد ظلم سربداریه از مسجد جامع سبزوار ریشه می‌گیرد چه در همین مسجد است که شیخ خلیفه به خاطر حرفهای سیاسی و ضد مغولیش کشته می‌شود و در مسجد به دار آویخته می‌گردد و این حادثه با ضمیمه به حادثه باشتین شروع جنبش سربداریه می‌گردد. (ن.ک: تاریخ مغول)

2-1 مسجد و انقلاب اسلامی

شاید هیچگاه در طول تاریخ اسلام مسجد اینگونه کارکرد اجتماعی و سیاسی خود را به صورتی که در انقلاب اسلامی ایران ایفا کرد، نشان نداد. این مساله ریشه در تاریخ دوران معاصر دارد. پس از اینکه در دوران پهلوی اول، نوسازی وارداتی و دشمنی با ارزش‌های مذهبی مردم به عنوان عامل پیشرفت تمدنی قلمداد شد دین به عنوان یک محرک اجتماعی دچار سرکوبی سیاسی شد و این باعث نشد که دین در قلوب ایرانیان نیز سرکوب گردد چه دین و ایمان اموری هستند که ریشه در قلوب دارند و با سرکوبی ظاهری سرکوب نمی‌گردند.

این سرکوب بعد از شهریور بیست و آزادی فضا باعث شکوفایی مراکز آمزشی و سیاسی و اجتماعی مذهبی با محوریت مساجد شد. در دهه‌های مختلف قبل از انقلاب اسلامی کانون‌های مختلف دینی با رویکردهای ترویج دینی، مبارزه با بهاییت و مدرنیزاسیون ضد دینی و... تشکیل شد که بسیاری در تهران و شهرهای دیگر فعال بودند.

از جمله این کانون‌های دینی و مذهبی مسجد محور می‌توان به کانون نشر حقایق مشهد، کانون علمی تربیتی جهان اسلام در مسجد امام علی از مساجد قدیمی اصفهان، جمعیت برادران اسلامی یزد، جمعیت دین و دانش شیراز، انجمن پیروان اسلام شیراز، جمعیت طرفداران اسلام قم، انجمن اسلامی اراک، انجمن تبلیغات دینی مشهد، جمعیت برادران اسلامی کرمانشاه، انجمن هدایت مسلمین کرمانشاه، جامعه تبلیغات دینی تبریز، جمعیت ترویج اسلام گیلان، جمعیت طرفداران قرآن بابل و جمعیت ملیون اسلامی بروجرد را می‌توان نام برد که همگی در جهت جبران کمبودهای مذهبی در دوران پهلوی اول بودند و کمتر صبغه سیاسی داشتند. (ن.ک: جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران)

با فرا رسیدن دهه سی و چهل بخصوص بعد از کودتای 28 مرداد 1332 و با قدرت گرفتن پهلوی دوم و سرکوب فضای آزاد کانون‌های مذهبی در مساجد بیشتر رویکرد سیاسی پیدا کردند چه اینکه مبنای کار پهلوی دوم نیز رویکردی ضد مذهبی یافته بود. نمود همه این مسائل بعد از قیام 15 خرداد 1342 بیشتر رخ نمود. در همین دوران بود که هیات های موتلفه که یک جنبش سیاسی و دینی بود از دل مسجد سر برداشت و فعال شد. «هیات های موتلفه در اصل هیات های مذهبی چند مسجد بودند که در جریان نهضت با یکدیگر پیوندی برقرار کرده و به مرور این تشکل را به وجود آوردند». (همان ص 400)

در همین دوران است که مساجد دیگر نیز با محوریت علمای انقلابی در سراسر ایران فعال می‌گردند و تز اسلام سیاسی و انقلابی را تبیین می‌نمایند. از جمله این مساجد می‌توان مسجد هدایت با محوریت مرحوم طالقانی، مسجد ابوالفتح، مسجد جامع نارمک، مسجد جاوید با محوریت شهید مفتح، مسجد الجواد با محوریت شهید مطهری، مسجد موسی بن جعفر با محوریت شهید سعیدی را نام برد.

«نکته مهم آن بود که پس از کودتای 28 مرداد، احزاب سیاسی که زمانی کباده مبارزه را به دوش کشیده و مبارزه طلبی جوانان را با حضور خود خنثی و ارضا می‌کردند، از میان رفتند، مساجد و حسینیه‌ها زمینه جدیدی برای مبارزه با سلطنت و دولت شدند». (همان ص 670) این فضا بود که مساجد را سنگری برای مبارزه سیاسی نمود و در نهایت به انقلابی همه جانبه که شاخصه آن مسجد محوری و خدا محوری بود انجانید؛ انقلاب اسلامی بیست و دوم بهمن ماه 1357.

بعداز پیروزی انقلاب و وجود بسترهای اعتقادی برای مسائل سیاسی و فرهنگی نوع ادبیات رفتاری آیت الله آقا نجفی همدانی رویکردی متفاوت می یابد و در مسیری دیگر قرار می گیرد. همزمان با آغاز جنگ تحمیلی و حضور جوانان مشتاق در جبهه های نبرد حق علیه باطل،  روح تاسی و توجه به فرهنگ و مکتب ناب عاشورایی در جامعه بیش از پیش احیا می شود.

آیت الله آقا نجفی که در مکتب نجف پرورش یافته و از محضر اساتیدی چون حضرات آیات، غروی اصفهانی، نایینی، طباطبایی، حائری و سید علی قاضی بهره برده است به خوبی با مسیر نهضت حسینی و تاثیر آن در جامعه آشنا است و آشنایی جوان ان با این مساله را امری مهم و تحول آفرین می داند.

آیت الله آقا نجفی همدانی از جمله علمایی است که با توجه به درک معارف علمی از سرچشمه های زلالی چون علامه طباطبایی و مرحوم کمپانی و آیت الله سید علی قاضی نموده، پایگاهی معنوی و اجتماعی به نام مسجد را به عنوان مرکز ثقل فعالیت های علمی، اعتقادی و اجتماعی و سیاسی خود انتخاب کرد و از همین مسیر توانست توفیق فراوانی در این زمینه داشته باشد. توجه به مساله با اهمیتی چون مسجد می تواند راه ها و ابعاد جدیدی را در زمینه شناخت ظرفیت های معنوی مساجد ایجاد کند

منابع:

1. نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور- حسن حسن زاده آملی
2. فطرت- مرتضی مطهری
3. المیزان فی تفسیر قرآن- محمد حسین طباطبایی
4. سفینة البحار-شیخ عباس قمی
5. تفسیر صافی- ملا محسن فیض کاشانی
6. تاریخ خلفا- سیوطی  
7. درآمدی به جامعه شناسی،بروسکوئن،ترجمه محسن ثلاثی
8. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان
9. نفسالمهوم،شیخ عباس قمی
10. مثیرالاحزان،ابن نماحلی
11. بحارالانوار،علامه محمد باقرمجلسی
12. الکامل فی التاریخ،ابناثیر
13. حیاه الامام الحسین،باقرشریف القرشی

14.نهج البلاغه- سید رضی- ترجمه سید جعفر شهیدی

15.المیزان- سید محمد حسین طباطبایی- ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی

16.تفسیر صافی- ملا محسن فیض کاشانی

17.تاریخ مغول- عباس اقبال آشتیانی

18.از یورش مغول تا زوال ترکمانان- رسول جعفریان

19.جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی- رسول جعفریان

20.تاریخ تحلیلی اسلام- سید جعفر شهیدی

هادی شاملو
۹۷۹//۱۰۳/خ