تحریم ایران؛ آنچه تحلیلگران از فرصت بودن تحریم می‌گویند
تحریم ایران فرصتی است که می‌توان با تکیه بر آن، برخی اصلاحات اساسی و بازسازی اقتصادی که در صورت فقدان شرایط تحریمی بدان توجهی نمی‌شد، پیگیری کرد.
به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری رسا، تحریم می‌تواند یک فرصت باشد که [پیش از این هم] بوده و بعد از این هم می‌تواند فرصت باشد. می‌تواند اقتصاد کشور را از اتکا به نفت نجات دهد و بند ناف اقتصاد را از نفت قطع کند. عمده‌ی مشکلات اقتصادی ما بخاطر وابستگی به نفت است. وابستگی به نفت باعث شده که برای پیشرفت کشور، استعداد و نیروی داخل توجه چندانی نشود اگر بتوانیم این کار را بکنیم، بهترین فرصت را بدست آورده‌ایم. باهوش‌های آمریکایی‌ها هم توجه به این نکته دارند و دیدم در گزارشی توصیه کرده بودند که نگذاریم ایران اقتصاد بدون نفت را تجربه کند، یک راه پشتی درست کنید که ایران به‌کلی از نفت منقطع نشود، چون می‌رود به‌کلی دنبال اقتصاد غیرنفتی. ۹۸/۱۱/۱۹
آنچه در ادامه می‌خوانید گزیده‌ای از سخنان متفکرین آمریکایی در خصوص فرصت بودن تحریم برای حرکت اقتصاد ایران به‌سوی اقتصاد بدون نفت است. سعید سیدحسین زاده گزارش می‌دهد.
ریچارد نفیو؛ معمار تحریم‌های ایران
ریچارد نفیو، مسئول تیم طراحی تحریم‌ها علیه ایران، منجر به برجام، در دورهی دوم اوباما و چهر‌‌ه‌ی اصلی تیم پشتیبانی مذاکره‌کنندگان این توافق در امور تحریم‌ها در وین بوده است. نفیو پیش از آن، به‌مدت ده سال مسئول امور ایران در شورای امنیت ملی در کاخ سفید و قائم مقام هماهنگی سیاست تحریم در وزارت خارجه‌ی ایالات متحده بوده است. نفیو در کتاب "هنر تحریم‌ها؛ نگاهی از درون میدان" به تشریح چارچوب فکری و عملی خود در طراحی تحریم‌ها علیه ایران با هدف افزایش حداکثری تأثیر و موفقیت آنها می‌پردازد:
شکست استقامت؛ بنیان اصلی راهبرد تحریم
از منظر نفیو راهبرد تحریم‌ها بر یک بنیان اصلی استوار است که ترکیب فشارهای مختلف را می‌توان بر یک کشور اعمال کرد تا بر استقامت آن فائق آمده و او را وادار به تغییر سیاست کرد. از منظر وی، استقامت همان قاطعیت روانشناختی کشور هدف برای انکار پیروزی کشور تحریم کننده و همچنین ادامه دادن به مسیری است که برای خود انتخاب کرده است. در نتیجه تحریم‌ها در اصل با هدف تحت‌الشعاع قرار دادن این قاطعیت و عزم روانشناختی ایجاد شده است. نکته‌ی اساسی قابل استفاده برای ما در کتاب نفیو، نحوه‌ی مواجهه و مقابله‌ی یک کشور در برابر تحریم‌ها است. از منظر نفیو پاسخ‌های ارائه شده به تحریم‌ها توسط کشورهای هدف می‌توانند بسیار متفاوت باشند، اما در نگاه کلی در دو حوزه تقسیم‌بندی می‌شود: می‌توان اثر تحریم‌ها را پذیرفت و آنها را مدیریت کرد و یا آنها را کنار زد و در برابر آنها مقاومت نمود. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت دو نوع مواجهه با تحریم‌ها وجود دارد:
مواجهه‌ی سیاسی تا حدودی فعالانه و به لحاظ اقتصادی منفعلانه و در مقابل مواجهه سیاسی با اقتصادی فعالانه. نفیو مواجهه‌ی نخست را پذیرش و مواجهه‌ی دوم را استقامت در برابر تحریم‌ها می‌نامد.
پذیرش تحریم در مقابل استقامت در برابر آن
از منظر وی، منظور از بحث پذیرش تحریم‌ها نوعی اذعان کردن به ناتوانی کشور تحریم کننده است، بدین معنا که تحریم نشان‌دهنده‌ی عجز کشور تحریم کننده در مقابل کشور هدف است. کشورهایی که از این پاسخ در برابر تحریم‌ها استفاده می‌کنند، اساساً در برابر کشور تحریم کننده تسلیم نمی‌شوند و روش کلی کار خود را نیز عوض نمی‌کنند، اما در عین حال هم تلاش نمی‌کنند که اعمال تحریم‌ها را به چالش بکشند یا از پیامدهای آن به‌عنوان نتیجه فرار کنند. در عوض این کشورها خود را با اعمال تحریم‌ها انطباق می‌دهند و راه‌هایی را شناسایی می‌کنند که یا از آن سود ببرند یا از آن در جهت اهداف سیاسی خود چه در داخل و چه در بیرون از کشور استفاده کنند. نفیو پاسخ و واکنش ونزوئلا به اعمال تحریم‌های آمریکا علیه هفت مسئول این کشور در سال ۲۰۱۵ را از این نوع نگرش نسبت به تحریم‌ها می‌داند. چرا که ونزوئلا می‌توانست به متحدان بین‌المللی خود اینطور نشان دهد که توانسته در برابر امپریالیسم آمریکا مقاومت بکند و با این کار حتی جایگاه خود را بالاتر ببرد و رئیس‌جمهور ونزوئلا آقای مادورو هم توانست جایگاه خود را در میان مردم از این طریق ارتقا دهد.
از منظر نفیو استقامت در برابر درد تحریم اقتصادی، همان توانایی است که یک اقتصاد در عین از دست دادن بسیاری از ظرفیت‌های تولیدی خود برای ادامه حیات دارد. مانند گروهان نظامی که حتی در صورت از دست رفتن آن، یک ارتش می‌تواند کار خود را پیش ببرد. اهمیت داشتن روش و راهبرد برای استقامت در کشور هدف این است که وقتی راهبردهایی برای حفظ استقامت وجود داشته باشد، کشورهایی که در معرض تحریم قرار می‌گیرند عزم خود را بالاتر برده و جایگاه خود را در این زمینه تقویت می‌کنند.
نویسنده‌ی کتاب در ادامه به برخی از روش‌هایی که کشورهای تحریم شونده برای استقامت در برابر تحریم‌ها به‌کار می‌گیرند، اشاره می‌کند. یکی از این روش‌ها دور زدن تحریم‌ها است و از طرق مختلفی نظیر ایجاد ارتباطات اقتصادی با کشورها، شرکت‌ها و اشخاصی که می‌خواهند و آماده هستند ریسک تنبیه شدن در این زمینه را بپذیرند، صورت می‌گیرد. یکی دیگر از این روش‌ها تحریم‌های متقابل از سوی کشور تحریم شده است. به‌عنوان مثال کشور روسیه در سال ۲۰۱۴ تحریم واردات محصولات کشاورزی از اتحادیه اروپا را در پاسخ به تحریم‌های آنان اعمال کرد.
رویکرد کلی کشورها در راهبرد استقامت، به حداقل رساندن آثار منفی تحریم‌ها از طریق گذر از آنها و دور زدن آنها است، به نحوی که کشور اولیه‌ی تحریم کننده نیز درد ناشی از تحریم‌ها را از طریق اقدامات جبرانی احساس کند. از منظر نفیو، ایران یک نمونه‌ی بارز در این مسئله است. ریچارد نفیو در قسمت‌های زیادی از کتابش با اشاره به مصادیق مختلف، نحوه‌ی استقامت ایران در مقابل تحریم‌ها را بررسی کرده است که بازخوانی آن می‌تواند برای ما درس‌آموز و عبرت‌آموز باشد:
دور زدن تحریم‌ها توسط ایران و مشکل‌ساز شدن تداوم تحریم
نفیو در کتابش به دور زدن تحریم‌ها توسط ایران و دشوار شدن تداوم تحریم‌ها برای آمریکا اشاره می‌کند. به گفته‌ی وی دلیل عمده‌ی ایجاد این دشواری این بود که راهبرد ایران برای استقامت در برابر تحریم‌ها دارای اقدامات انحرافی بسیار پیچیده‌ای بود. واسطه‌های تأمین اجناس و کالاها که برای ایران به‌صورت مخفیانه کار می‌کردند، شرکت‌های صوری را در نقاط مختلف دنیا تأسیس کرده بودند که اغلب این مسئله در جاهایی اتفاق می‌افتاد که مقررات و ضوابط ملی ضعیفی بر کار شرکت‌ها حاکم بود. تأمین کنندگان مالی ایران نیز به طریق مشابه از خلأهای موجود در نظارت بر بخش خدمات مالی و مسائل قانونی آن استفاده می‌کردند تا مسیرهایی را برای به جریان انداختن پرداخت‌ها به ایران و ارائه‌ی ارز به این کشور به‌وجود بیاورند. آمریکا در جایگاهی قرار داشت که می‌توانست به دولت‌های خارجی کمک کند تا با برخی از این چالش‌ها مقابله کنند اما امکان مقابله با همه‌ی آنها وجود نداشت. ضمن اینکه ظرفیت آمریکا نیز نامحدود نیست و تعداد تحریم‌های اعمال شده و اولویت‌های اعمال آنها که از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ وجود داشت، گاهی آنقدر زیاد بود که اعمال کنندگان و اجراکنندگان از پس اجرای همه آنها برنمی‌آمدند. نکته‌ی دیگر اینکه منابع اطلاعاتی نیز محدود هستند و استفاده از آنها محدودیت‌هایی دارد. خصوصاً اگر نیت استفاده از این منابع غور کردن در اطلاعات محرمانه‌ی دولت‌های خارجی باشد. حتی در مواردی که آمریکا می‌خواست دخالتی انجام بدهد تا یک تحقیق و تفحص خارجی به سرانجام برسد، محدودیت‌هایی وجود داشته که عملاً امکان متقاعد کردن کشور خارجی برای پیوستن به جریان مذکور و امکان کمک آمریکا به آن کشور را محدود می‌کرد. در نتیجه این محدودیت‌ها و فعالیت‌های ایران در دور زدن تحریم‌ها، نفیو اقدامات آمریکا در این زمینه را به یک بازی ناپایان تشبیه کرده است که نتیجه‌ی آن از پیش معلوم نیست.
خودکفایی در تولید بنزین و شکست توطئه‌ی تحریم
نویسنده‌ی کتاب در برخی از موارد اذعان می‌کند که عدم درک درست از شرایط ملی یک کشور می‌تواند به اعمال تحریم‌هایی منجر بشود که استقامت طرف مقابل را تقویت می‌کند. به‌عبارت بهتر تحریم‌هایی وضع می‌شود که کشور هدف از آنها استقبال می‌کند، چراکه وضعیت اقتصادی و سیاسی درون آن کشور را بهبود می‌دهد و حتی جایگاه بین‌المللی آن کشور را نیز ارتقاء می‌بخشد. نمونه‌ای از این مورد را می‌توان در شکست پروژه‌ی تحریم بنزین در ایران ملاحظه کرد. نفیو ماجرای اعمال این تحریم و چگونگی شکست آن را اینچنین روایت می‌کند:
در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ خرد جمعی در واشنگتن ایجاب می‌کرد که اعمال تحریم‌ها بر واردات بنزین ایران و سایر محصولات نفتی و بنزینی می‌تواند دولت ایران را از پای در بیاورد. نماینده‌ی جمهوری‌خواه سنا آقای مارک کرک که یکی از طرفداران اصلی تحریم ایران بود، در سال ۲۰۱۰ چنین استدلال کرد که قرنطینه‌ی بنزین در مورد ایران می‌تواند چنان آثار وخیمی برای این کشور داشته باشد که او را متقاعد کند برنامه‌ی هسته‌ای‌اش را کنار گذاشته و سایر فعالیت‌های پنهانش را متوقف نماید. به‌همین دلیل تحریم واردات بنزین ایران در قانون "سیسادا" گنجانده شد. در جولای ۲۰۱۰ این تحریم به قانون تبدیل شد، اما چه اتفاقی افتاد؟ ایران به‌جای اینکه بلافاصله امتیاز بدهد و فعالیت‌های پنهانش را کنار بگذارد، روش‌های مختلف قاچاق را در پیش گرفت و در کنار آن نیز پالایشگاه‌های خود را باز طراحی کرد تا نیاز بنزین داخلی را تأمین کند. نتیجه‌ی این کار تولید بنزینی بود که این کشور را از واردات بنزین خودکفا کرد. پس ایران توانست از این فشار عبور کند. ناکامی آمریکا در این تحریم به‌دلیل اعمال تحریم‌ها در بخشی نادرست نبود، چرا که ایران در این حوزه به‌شدت در مقابل تحریم آسیب‌پذیر بود و واردات بنزین ایران به‌صورت میانگین سالانه از ۱۳۲۰۰ بشکه در روز در سال ۲۰۰۹ به ۳۹۶۰۰ بشکه در سال ۲۰۱۰ رسیده بود و وابستگی ایران به واردات بنزین می‌توانست برای این کشور دردسرساز شود. در عوض دلیل اصلی ناکامی این تحریم، عدم درک اهمیت این موضوع بود که ایران می‌تواند به زنده نگه‌داشتن حمل‌ونقل جاده‌های خود ادامه دهد و از روش‌های معمول برای فائق آمدن بر مشکل تحریم‌ها استفاده کند. به‌عبارت بهتر ایران فشار ناشی از منع واردات بنزین را احساس کرد اما آن را قابل مدیریت کردن دانست و از آن عبور نمود.
استقامت ایران در مقابل تحریم‌ها و توسعه‌ی بخش غیرنفتی
معمار تحریم‌های ایران با ذکر مصادیق استقامت ایران در برابر تحریم‌ها، به مواردی اشاره می‌کند که نه تنها ایرانیان با هنر استقامت خود توانستند توطئه و تهدید تحریم را خنثی و بیاثر نمایند، بلکه توانستند این تهدید را به فرصتی برای اصلاح و پیشرفت اقتصادی کشور خود تبدیل کنند. به گفته‌ی وی در تحریم‌های اعمال شده در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ دولت ایران تلاش کرد تا حس معمولی بودن وضعیت اقتصادی را در قسمت اعظمی از زمان تحریم‌ها به نمایش بگذارد. مقامات دولتی آمار اقتصادی مطلوب را مدام تبلیغ می‌کردند، خصوصاً آنهایی که در دورهی تحریم آسیبی ندیده بودند. در کنار این مسئله دولت قراردادهایی را با کشورهای مختلف به امضا رساند تا نشان دهد که اقتصاد ایران آسیبی ندیده و به‌کار معمول خود ادامه می‌دهد. نفیو تأکید می‌کند که ایرانی‌ها از فرصت ایجاد شده از تحریم‌های بین‌المللی برای ایجاد یک برنامه‌ی اصلاحاتی و آزادسازی اقتصاد و مصون کردن آن در برابر تحریم‌های خارجی استفاده کردند و درست در همان زمان ایران تلاش می‌کرد تا انسجام درونی را از طریق دعوت مردم به اقتصاد مقاومتی و پایان دادن به آثار تحریم‌ها از طریق دور زدن آنها افزایش دهد.
همچنین اقداماتی هم برای تلافی تحریم‌ها انجام داد؛ نظیر ممانعت از پرواز برخی از شرکت‌های هواپیمایی اروپایی به ایران خصوصاً بعد از اینکه اتحادیه‌ی اروپا مانع از پرواز برخی از هواپیماهای ایران ایر به اروپا شد. از سوی دیگر نویسنده‌ی کتاب اشاره می‌کند که تحریم‌ها همچنین به اقتصاد ایران کمک کردند که در مسیر مثبتی قرار بگیرد. برای مثال تلاش آمریکا برای کاهش صادرات نفت خام در سال ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ را در نظر بگیرید. این تحریم فشار چشمگیری بر اقتصاد ایران وارد کرد، زیرا صادرات نفت و گاز به‌عنوان تأمین کننده‌ی بیش از ۸۱ درصد تولید ناخالص ملی در ایران نقش مهمی در سال ۲۰۱۱ داشت و می‌توانست هدف جذابی برای تحریم‌های آمریکایی باشد. در عین حال اعمال فشار تحریم‌ها در این حوزه می‌توانست به توسعه‌ی بخش‌های غیرنفتی ایران خصوصاً بخش سیمان نیز بیانجامد. توسعه‌ی این بخش کمک کرد تا دولت از برخی آثار دفعی تحریم‌های نفتی مصون بماند، زیرا دولت تلاش کرد که فرصت‌های جدیدی را در بازار برای محصولات تحریم نشده‌ی خود پیدا کند. عملاً ایران توانست حضور خود و کالاهای غیرنفتی‌اش در این بازارها را به‌صورت مستقیم بر اثر تحریم‌ها افزایش دهد؛ یعنی تحریم‌هایی که توانایی این کشور برای صادرات یک کالا را محدود کرده بود به توسعه‌ی توانایی ایران در کالاهای دیگر انجامید. پس اینجا بالاتر از نشان دادن استقامت، ایران توانسته بود از طوفان تحریم‌ها نیز بگریزد.
کنز کاتزمن، تحلیلگر تحریم‌های ایران، مرکز پژوهش‌های کنگره آمریکا
مرکز پژوهش‌های کنگره‌ی آمریکا در گزارشی که در ۱۱ ماه می سال ۲۰۱۸ (۲۱ اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷) و به فاصله‌ی سه روز پس از اعلام ترامپ مبنی بر خروج آمریکا از برجام منتشر کرده است،۱ به راهبردهایی که ایران می‌تواند پس از بازگشت تحریم‌های آمریکا دنبال کرده و به‌دنبال آن با تحریم‌ها مقابله نماید، اشاره می‌کند. از نظر نویسنده‌ی این گزارش «کنز کاتزمن» که متخصص مسائل خاورمیانه است و سابقه‌ی نگارش گزارش‌های پژوهشی دیگری پیرامون توافق هسته‌ای ایران را در کارنامه‌ی خود دارد، اعمال مجدد تحریم‌ها فرصت‌هایی را برای اقتصاد ایران فراهم می‌آورد که در صورت استفاده‌ی بهینه از آنها جمهوری اسلامی می‌تواند به بازسازی اقتصاد خود و حرکت به‌سمت" اقتصاد مقاومتی" اقدام نماید و بنابراین تحریم آمریکا در این حالت می‌تواند موجب ایجاد منافع بالقوهای برای اقتصاد ایران شود:
افزایش صادرات غیرنفتی ایران
اولین و شاید مهم‌ترین اثری که تحریم ایران و کاهش صادرات نفتی ایران می‌تواند برای اقتصاد ایران داشته باشد، ارتقاء تولید و فروش محصولاتی از قبیل مواد معدنی، سیمان، کود اوره و دیگر کالاهای صنعتی و کشاورزی پایه است. براساس اظهارات این گزارش، صادرات غیرنفتی در حال حاضر حدود دو سوم درآمد لازم برای تأمین واردات کالاها و خدمات ایران را فراهم می‌آورد که با افزایش تولید و صادرات این محصولات میزان منابع مالی صادرات نفتی که باید برای تأمین واردات کالاها و خدمات صرف شود، کاهش یافته و درآمدهای دولت ایران در حدود ۲۲٪ افزایش خواهد یافت.
افزایش فروش فرآوردههای نفتی (پتروشیمی) و میعانات گازی
طبق بررسی‌های این گزارش، ایران فروش فرآوردههای نفتی خود مانند پتروشیمی‌ها و میعانات گازی را افزایش داده است. بدین صورت که بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶، ۲۰۰ هزار بشکه در روز به شکل میعانات گازی صادر کرده است که درآمدی در حدود ۴.۷ میلیارد دلار برای ایران داشته است. گاز طبیعی که از مخازن گازی استحصال می‌شود، عمدتاً حاوی حجم قابل ملاحظه‌ای از میعانات گازی است. این محصول به شیوه‌های مختلف قادر به تبدیل به گازوئیل، بنزین، نفت سفید، سوخت جت و... هستند. در مقایسه با پالایشگاه نفت خام، در پالایشگاه میعانات گازی، فرآیندهای تبدیلی و پالایشی کمتر است، بنابراین هزینه‌ی سرمایه‌گذاری آن نصف هزینه‌ی سرمایه‌گذاری پالایشگاه نفت خام است. این محصول به‌دلیل داشتن ارزش حرارتی بالا از اهمیت قابل توجهی برای صادرات برخوردار است، به‌گونه‌ای که صادرات آن می‌تواند هزینه‌ی سرمایه‌گذاری اولیه‌ی یک پالایشگاه گازی را در ظرف مدت زمان کوتاهی برگرداند.
اجرای سیاست جایگزینی واردات و ارتقاء تولید ملی
براساس یافته‌های این گزارش، تحریم‌ها باعث می‌شود که برخی از تولیدکنندگان ایرانی اقدام به افزایش تولید داخلی بعضی از کالاها به‌عنوان جایگزینی برای واردات نمایند. علاوه‌بر این، برخی از وجوه و منابع خصوصی، صرف سرمایه‌گذاری در بورس اوراق بهادار تهران و دارایی‌های فیزیکی خواهد شد. از سوی دیگر ایران برای تأمین منابع ارزی مورد نیاز واردکنندگان کالاهای ضروری، باید واردات کالاهای لوکس مانند اتومبیل یا تلفن همراه را کاهش دهد.
جمع‌بندی
در مجموع با توجه به آنچه که ریچارد نفیو و کارشناس مرکز پژوهش‌های کنگره‌ی آمریکا بدان اذعان نموده، می‌توان گفت که تحریم‌ها در عین اینکه تهدیدی است که در صورت عدم اتخاذ راهبردهای مناسب برای مقابله با آن، می‌تواند آسیب‌های زیادی برای اقتصاد کشور داشته باشد، از سوی دیگر فرصتی است که می‌توان با تکیه بر آن، برخی اصلاحات اساسی و بازسازی اقتصادی که در صورت فقدان شرایط تحریمی بدان توجهی نمی‌شد، پیگیری کرد. فرصت بودن تحریم‌ها توسط معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی رحمه‌الله‌علیه و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز اشاره شده است. از منظر امام رحمه‌الله‌علیه «این جنگ و تحریم اقتصادی و اخراج کارشناسان خارجی، تحفه‌ای الهی بود که ما از آن غافل بودیم. اکنون اگر دولت و ارتش کالاهای جهانخواران را خود تحریم کنند و به کوشش و سعی در راه ابتکار بیفزایند، امید است که کشور خودکفا شود و از دریوزگی از دشمن نجات یابد».۲ از منظر رهبر انقلاب هم «تحریم، مشکل‌تراش بود امّا برای ما برکاتی هم داشت. تحریم به ما نشان داد که باید به خودمان متّکی باشیم و به ما ثابت کرد که میتوانیم از نیروهای درونی خودمان استفاده کنیم»(۱۳۹۴/۱/۱) از سوی دیگر از منظر ایشان «وقتی ما تحریم بشویم، به استعداد و ظرفیت داخلی رو می‌آوریم، از داخل رشد می‌کنیم؛ همچنان که در این سی سال این مسئله اتفاق افتاده است.»(۱۳۹۰/۱۱/۱۴) /998/
ارسال نظرات