از خرید جنگل به‌ازای دستمال کاغذی تا صلیب خونین
رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با نخبگان، بر مطالعه مجموعه «سرگذشت استعمار» تأکید کردند.
میان انبوه آثاری که برای گروه سنی نوجوان منتشر می‌شود، کمتر اثری همانند مجموعه «سرگذشت استعمار» است که توانسته باشد یا بخواهد سیر تاریخی از یک پدیده سیاسی اجتماعی در جهان را برای نوجوانان شرح دهد.
مجموعه «سرگذشت استعمار» که به‌قلم مهدی میرکیایی نوشته شده و از سوی انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است، دربردارنده 15 جلد است که در آن نویسنده کوشیده است سیر تاریخی استعمار را از قرن 15 تا قرن 20 شرح دهد. کتاب با در نظر گرفتن مخاطب نوجوان خود، تلاش کرده است موضوعاتی را انتخاب کند که جذاب و جدید باشند. با آنکه ایران بهعنوان یکی از کشورهای مهم در منطقه که نقشی اساسی در توزیع انرژی در جهان دارد، همواره مورد طمع کشورهای استعمارگر بوده و گاه در مقطعی با اشغال نظامی آنها نیز روبه‌رو شده است، اما کمتر اثری است که بخواهد این پدیده را به‌صورتی جدی و در دایره‌ای گسترده‌تر برای مخاطب نوجوان خود شرح دهد.
روایتی دراماتیک از بلایی که استعمار بر سر جهان آورد
هنوز تاریخ اولین مواجهه با استعمارگران پرتغالی و پس از آن، ورود دو قطب قدرت شوروی و انگلستان به ایران را از یاد نبرده است؛ ورودی که حاصل آن کشتار، قحطی و بی‌خانمانی ایرانیان در دوره اشغال شوروی از شمال و انگلستان از جنوب بود و منجر به بروز قحطی بزرگ و کشته شدن تعدادی قابل‌توجه از ایرانی‌ها شد. از سوی دیگر، بروز بیماری‌های واگیردار و کمبود خدمات بهداشتی از دیگر مصیبت‌هایی بود که به‌سبب حضور سربازان کشورهای بیگانه در کشور پدیدار شد، کنار همه اینها، باید از استعمار نو و عقب‌راندن فکر و نشانه گرفتن هویت ملت‌ها نیز یاد کنیم. بررسی پدیده استعمار، شگردها و روش‌های آن برای سلطه بر اقوام و ملل مختلف و از همه مهمتر، نقش ملت‌های استعمارشده در تکوین این سیر، از جمله موضوعات مهمی است که می‌تواند در اطلاع‌رسانی به نوجوانان در این زمینه مفید باشد.
تاریخ در ترازوی عدالت
از این منظر، میرکیایی به‌خوبی توانسته است با پرداختن به پدیده استعمار در اقصی نقاط جهان و یادآوری گونه‌های مختلف آن، نوجوان امروز را با خود همراه کند. او خود دلیل نگارش این مجموعه را کمبود آثار تألیفی در حوزه استعمار دانست و گفت: بچه‌ها به‌دلیل عادت کردن به فضای مجازی، قدری کم‌حوصله شده‌اند. نوشتن کتاب برای آنان دشوار است و این امر مستلزم مخاطب‌شناسی است تا بر اساس آن بتوان به‌سراغ تهیه کتاب‌هایی رفت که بچه‌ها تا پایان آن را مطالعه کنند؛ ازاین‌رو، انتخاب قالب خاص و جذابیت‌های دراماتیک برای این نوع نوشته‌ها لازم و ضروری است.
وی تصریح کرد: برای نگارش این کتاب‌ها روزها به‌دنبال انتخاب یک واقعه جذاب و دراماتیک تاریخی در منابع مختلف می‌گشتم تا با گزینش‌های مناسب بتوانم ذیل وقایع، اطلاعات تاریخی را نیز به مخاطب منتقل کنم. تلاش من در این مجموعه، بیان تاریخ استعمار بوده است. در بحث استعمار، باید به این امر توجه داشت که استعمارگران و کشورهایی که به استعمار تن می‌دهند، چه‌میزان مقصر هستند.
یکی از نقاط قوت مجموعه «سرگذشت استعمار»، نوع پرداخت به این موضوع و توجه به جزئیات است. از سوی دیگر، نویسنده که خود استاد دانشگاه در رشته تاریخ است، کوشیده است با بهره‌مندی از منابع مختلف و ارائه آن در انتهای کتاب، مسیر ادامه مطالعه برای مخاطب نوجوان خود را باز بگذارد.
کتابی که رهبر انقلاب خواندن آن را به نخبگان توصیه کردند
بیانات اخیر رهبر معظم انقلاب در جمع نخبگان، بار دیگر توجه‌ها را به‌سمت مجموعه «سرگذشت استعمار» جلب کرد. ایشان در این رابطه فرمودند: من اخیراً کتابی دیدم که یکی از همین نویسندگان خودمان ــ که من از نزدیک با ایشان آشنایی ندارم ــ نوشته، به‌نام «سرگذشت استعمار»؛ پانزده شانزده جلد کتاب 120، 150 صفحه‌ای است که تشریح می‌کند استعمار چگونه در قاره آمریکا و در قاره آسیا توانست ثروت‌های اینها را از بین ببرد و خودش را ثروتمند کند. کشور انگلیس ثروتمند نبود، فرانسه ثروتمند نبود، کشورهای اروپایی ثروتمند نبودند؛ اینها ثروت کشورهای دیگر را گرفتند.
آیت‌الله خامنه‌ای در ادامه افزودند: اینها به‌وسیله سلاح توانستند چنین کارهایی را بکنند، ذهن‌های خلّاقی داشتند؛ تلاش هم خیلی کردند؛ اهل خطرپذیری بودند؛ اینها خصوصیات خوب اروپایی‌ها است اما از این خصوصیات چه استفاده‌ای کردند؟ ایجاد نظام سلطه در عالم. نظام سلطه یکی از بلاهای بزرگ امروز دنیا که هنوز تمام نشده و ان‌شاءالله تمام خواهد شد. نظام سلطه یعنی دنیا تقسیم بشود به سلطه‌گر و سلطه‌پذیر؛ یک عده‌ای حتماً بایستی قدرتمندانه بر همه دنیا حکمرانی کنند، کشورهای دیگری هم بایستی زیر پوشش‌های مختلف از اینها اطاعت کنند؛ این نظام سلطه است که آن را پیشرفت علمی اروپا به وجود آورد، پس نخبه بهعنوان یک توصیف ارزشی شامل اینها نمی‌شود.
انتشارات سوره مهر سه جلد نخست از این اثر را برای دومین‌بار بازچاپ و عرضه کرده است. دیگر مجلدات این کتاب اما با وجود آنکه کم‌وبیش نسخه‌های آنها به اتمام رسیده است، همچنان تجدید چاپ نشده‌اند.
غول‌های استعماری چگونه متولد شدند؟
«سفر به آن سوی دریاها» نخستین جلد از مجموعه حاضر است. میرکیایی از جلد نخست به چگونگی آغاز استعمار پرداخت. در معرفی این جلد آمده است: در 500 سال گذشته نقشه کره زمین بسیار کوچک‌تر از نقشه فعلی آن بود. کره زمین تنها محدود به اروپا، آسیا و کشورهای شمالی قاره آفریقا می‌شد. تا آن زمان اروپاییان به‌وسیله تجارت با کشورهای آسیایی به وارد کردن ابریشم، پارچه‌های پنبه‌ای، قالی، جواهر و ابزار فولادی که توان تولید آنها را نداشتند، می‌پرداختند، اما با بروز جنگ‌های دولت عثمانی با کشورهای مختلف اروپایی، راه‌های تجارت با آسیا بسته شد و به‌تدریج کشورهای اروپایی به این فکر افتادند با سفرهای دریایی و طی کردن اقیانوس از کنار قاره آفریقا و رسیدن به جنوبی‌ترین بخش آن، راه‌های جدیدی برای رسیدن به کشورهای آسیایی به‌خصوص هند و چین پیدا کنند.
در این بین پرتغال اولین کشوری بود که تصمیم گرفت به این امر بپردازد. کشور پرتغال با توجه به قرارگیری‌اش در ساحل اقیانوس اطلس همواره برای ارتباط با دیگر کشورها از راه‌های دریایی استفاده می‌کرد. آنها به‌سرپرستی هِنری شاهزاده پرتغالی، پسر ژان دوم پادشاه پرتغال راهی اقیانوس‌ها برای کشف سرزمین‌های جدید شدند. آنها در طول ساحل غربی آفریقا کشتی‌رانی کردند، اما قاره آفریقا بسیار بزرگتر از آن‌چه آنها می‌پنداشتند بود و به این ترتیب پرتغالی‌ها سرزمین‌های جدیدی در قاره آفریقا کشف و آنها را به نام پادشاه پرتغال فتح و قلمرویی از کشور خودشان محسوب می‌کردند.
داشتن سلاح و کشتی‌های مجهز پرتغالی‌ها، بومیان این مناطق را به اطاعت از آنها مجبور می‌کرد، پرتغالی‌ها سرزمین‌های مختلف را با نام کالاهایی که در آن جا به‌وفور پیدا می‌شد، نام‌گذاری می‌کردند. هنری، شاهزاده پرتغالی توانست کشورهای بسیاری را که امروزه با نام‌های ساحل عاج، گینه، سنگال، گامبیا و کنگو شناخته می‌شوند کشف کند، اما در سال 1460 میلادی درگذشت و هرگز نتوانست به جنوبی‌ترین بخش آفریقا دست یابد. پس از او برادرزاده‌اش سرپرستی این کار را به‌عهده گرفت، چند سال بعد دریانوردی به‌نام «دیاز» توانست با چند کشتی کوچک از توفان‌های سهمگین اقیانوس اطلس عبور کند و به جنوبی‌ترین بخش آفریقا برسد، حال کافی بود او و دیگران در ساحل شرقی آفریقا کشتی‌رانی کنند و به‌سمت اقیانوس هند بروند، اما هنوز برای رسیدن به کشورهای آسیایی و تجارت با هند و چین باید تلاش‌های بسیاری صورت می‌گرفت و… .
گرگ‌ها با چشم باز می‌خوابند
«گرگ‌ها با چشم باز می‌خوابند»، عنوان دومین جلد از مجموعه حاضر است که در ادامه جلد نخست، به تأثیر حضور اروپایی‌ها پس از کشف مناطق جدید می‌پردازد؛ در واقع این جلد تصویرگر رقابت کشورهای اروپایی برای دستیابی به ثروت سرزمین‌های جدید کشف‌شده است. همین معرفی کوتاه، نشان می‌دهد که جلد دوم به‌طور واضح به چه موضوعی می‌پردازد: همین‌طور که در امتداد ساحل پیش می‌رفتیم و در جست‌وجوی مسیرهای تازه بودیم، در منطقه‌ای به‌نام تاراپاکا به یک اسپانیایی رسیدیم که کنار ساحل به خواب رفته بود. کنار مرد اسپانیایی سیزده شمش نقره قرار داشت که تقریباً چهارهزار دوکای اسپانیایی می‌ارزید. ما نمی‌خواستیم چرت او را پاره کنیم اما می‌خواستیم از بار سنگین نقره‌ها خلاصش کنیم، به همین خاطر کاری کردیم که دنباله خوابش را در دنیای بهتری ادامه دهد، بعد نقره‌هایش را برداشتیم که راستش را بخواهید متعلق به او هم نبود...
شکار انسان
«شکار انسان»، سومین جلد از این مجموعه است که به تاریخ برده‌داری و تجارت انسان در آفریقا اختصاص دارد. برده‌داری از دوران باستان در جهان رواج پیدا کرد. افرادی که در جنگ‌ها اسیر می‌شدند یا به چنگ راهزنانی که به کاروان‌ها حمله می‌کردند، می‌افتادند؛ بیشتر اوقات برای کار بدون دستمزد، در خدمت انسان‌های دیگر قرار می‌گرفتند، اما در سال‌هایی که اروپایی‌ها با اکتشافات دریایی، قاره‌ها و سرزمین‌های جدیدی را کشف کردند، برده‌داری وضع تازه‌ای پیدا کرد.
مناطق فتح‌شده، منابع و معادن فراوانی داشتند و دشت‌های وسیع آنها برای کشاورزی مناسب بود؛ اما بهره بردن از همه اینها، به نیروی کار نیاز داشت؛ استفاده از برده‌ها بهترین راهی بود که اروپایی‌ها برای تأمین این نیروی کار عظیم پیدا کردند و البته پرتغالی‌ها که در اکتشافات دریایی پیشگام بودند، تجارت برده را هم پیش از بقیه کشورهای اروپایی آغاز کردند؛ اما خیلی زود دیگر کشورها هم به این بازار پرسود پیوستند. برده‌داری در تاریخ گذشته جهان سابقه‌ای طولانی داشت اما هیچ کشورهایی مثل اروپایی‌ها در قرن 16 تا 18 میلادی چنین گسترده به این کار دست نزده بودند. تجارت برده در این سال‌ها به بزرگترین کوچ اجباری تاریخ بشر تبدیل شد.
صلیب خونین و رنگ‌باختن هویت‌های بومی
میرکیایی در چهارمین جلد از مجموعه «سرگذشت استعمار»، وجه دیگری از این موضوع را پیش چشم مخاطب خود می‌گشاید: وجه فکری. در «صلیب خونین» داستان ورود کشتی‌های اروپایی به سرزمین‌های جدید به‌بهانه گسترش دین مسیحیت، ممنوعیت تبلیغ اسلام در ممالک فتح‌شده، تبدیل کردن بومی‌ها به کالاهای اروپایی و سرازیر شدن ثروت به کشورهای استعمارگر روایت می‌شود.
همزمان با پهلو گرفتن اولین کشتی‌ها در مناطق تازه کشف‌شده، کشیش‌ها نیز پا به سرزمین‌های ناشناخته و جدید گذاشتند. هدف آنها، گسترش دین مسیحیت بود که با حمایت از پادشاهان وقت اروپا صورت می‌گرفت، یک‌رنگ‌سازی و حذف هویت بومیان، از همین‌جا آغاز شد.
خرید جنگل‌های آفریقا به‌ازای دستمال کاغذی
میرکیایی در مجلدات دیگر، ابعاد دیگری از پدیده استعمار و تأثیر آن بر زندگی ملت‌های مختلف را به نمایش می‌گذارد؛ مهاجرت‌های اجباری، استعمار اقتصادی، تصاحب سرزمین‌های مختلف و... از جمله این موضوعات است. چهاردهمین جلد از مجموعه حاضر، یکی از مجلدات خواندنی آن است.
شمه‌ای از تأثیر استعمار در ایران
«هنری استنلی» زمانی برای روزنامه‌ای در آمریکا خبر تهیه می‌کرد. او هیجان انگیزترین اخبار و ماجراها را از آفریقا برای دفتر روزنامه می‌فرستاد؛ اما چند سالی بود که روزنامه‌نگاری را کنار گذاشته و شغل جدیدی پیدا کرده بود. پادشاه بلژیک استنلی را استخدام کرد تا سرزمین کنگو در قلب آفریقا را برای او خریداری کند. استنلی راهی کنگو شد و شروع به معامله با سران آن‌جا کرد. او به رئیس قبیله‌ها هدیه‌هایی مانند دستمال کاغذی، کلاه، کت‌های روشن و شیشه‌های نوشیدنی می‌داد و از آنها می‌خواست برگه‌هایی را امضا کنند. در این برگه‌ها قراردادی نوشته شده بود که رئیس قبیله، طبق آن، زمین‌ها و جنگل‌های اطراف را به استنلی می‌فروخت... .
«سرگذشت استعمار» در برخی از مجلدات خود به این پدیده در ایران فرهنگی نیز می‌پردازد؛ موضوعی که می‌تواند برای مخاطب امروز جالب باشد. از جمله این مجلدات می‌توان به «جوانه‌های آتش» با نگاهی به این پدیده در دوره قاجار اشاره کرد. از دیگر مجلدات این مجموعه می‌توان به «بازی بزرگ»، «فاخته‌ها لانه ندارند»، «سفر الماس»، «به‌دنبال کادی»، «افطار در کلیسا» و... اشاره کرد. مجموعه «سرگذشت استعمار» با «ملکه تهی‌دست» به اتمام می‌رسد.
منبع: تسنیم
ارسال نظرات