جایگاه جهاد و دفاع در حکومت اسلامی

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، جهاد به عنوان یکی از ارکان مهم نظام سیاسی اسلام، دارای جایگاه ویژه‌ای در قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) است. این مفهوم در نظام حکومتی اسلام به عنوان ابزاری برای حفظ امنیت، گسترش عدالت و دفاع از ارزش‌های اسلامی تعریف می‌شود. در این یادداشت به بررسی جامع جایگاه جهاد در حکومت اسلامی با استناد به آیات قرآن و منابع معتبر اسلامی می‌پردازیم.

الف: مفهوم جهاد در قرآن کریم

جهاد در لغت به معنای تلاش و کوشش است؛ جِهاد، جنگ‌ مشروع‌ در راه‌ خدا و عنوان‌ یکی‌ از ابواب‌ فقه‌ اسلامی‌.جِهاد واژه‌ای‌ عربی‌ است‌ از ریشه‌ (ج ه د) به‌ معنای‌ مشقت‌، تلاش‌، مبالغه‌ در کار، به‌ نهایت‌ چیزی‌ رسیدن‌ و توانایی‌.[کتاب‌ العین‌،  الصحاح‌و  ابن‌اثیر، النهایه‌ فی‌ غریب‌ الحدیث‌ و الاثر، ذیل‌ «جهد»]و در اصطلاح قرآنی، به معنای به کارگیری تمام توان در راه خدا می‌باشد. این‌ واژه‌ در متون‌ دینی‌، همانند کاربرد عام‌ آن‌، گونه‌ای‌ خاص‌ از تلاش‌ است‌ یعنی‌ مبارزه‌ کردن‌ در راه‌ خدا با جان‌، مال‌ و دارایی‌های‌ دیگر خود در نبرد با کافران و باغیان، با هدف‌ گسترش‌ و اعتلای اسلام و برپا داشتن شعائر یا دفاع‌ از آن‌..[جواهر الکلام‌ فی شرح‌ شرائع‌ الاسلام‌، ج۲۱، ص‌۳ ]این مفهوم در آیات متعددی از قرآن مورد تأکید قرار گرفته است: از جمله آیه ۱۹۰ سوره بقره که خداوند متعال می فرمایند:

"وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبِّ الْمُعْتَدِينَ" (و در راه خدا با کسانی که با شما می‌جنگند، بجنگید و از حد تجاوز نکنید که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد) همچنین آیه ۳۹ سوره حج: "أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ" (به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، اجازه جهاد داده شده است، چرا که مورد ستم قرار گرفته‌اند و خداوند بر یاری آنها تواناست)

ب: اقسام جهاد در نظام اسلامی

در فقه اسلامی، و در حکومت اسلامی جهاد به چند دسته تقسیم می‌شود:

١. جهاد دفاعی

جهاد دفاعی به‌معنای مبارزه با هر دشمنی است که قصد نابودکردن دینِ اسلام یا تجاوز به سرزمین‌های اسلامی دارد.[ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقة، ص۲۴۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۳، ص۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۱۵.] هدف از جهاد دفاعی حفظ اسلام[شیخ طوسی، المبسوط، ج۲، ص۸.] و همچنین حفظ جان، مال و ناموس مسلمانان است[شهید ثانی، الروضة البهیة، ج۲، ص۳۷۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۴]. این جهاد در برابر جهاد ابتدایی قرار دارد.

از بـین آیـات می توان به آیه ٣٩ سوره حج اشاره کرد: أُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی‏ نَصْرِهِمْ لَقَدیر؛ به کـسانی کـه [ستمکارانه] مورد جنگ و هجوم قرار می گیرند، به سبب آن که به آنان ستم شـده، اذن جـنگ داده شـده، مسلماً خدا بر یاری دادن آنان تواناست [حج: ۳۹] .

آیه تصریح می کند که کسی که از جانب مـشرکان مورد ظلم قرار گرفته است، در جهاد مأذون است. در شأن نزول آیه آمده اسـت: آیه نسبت به مـهاجرین صـادر شده است که اهل مکه آنها را از وطنشان خارج کرده بودند؛ زمانی که مسلمانان قوّت پیدا کردند، خداوند آنها را به جهاد امر کرد و برای آنها حق نبرد قرار داد [طوسی، التـبیان فی تفسیر القرآن،ج۷، ص۳۲۰] .

۲. جهاد ابتدایی

جهاد ابتدایی‌ به‌ معنای‌ جنگ‌ با مشرکان‌ و کفار برای‌ دعوت‌ آنان‌ به‌ اسلام‌ و توحید و برقراری‌ عدالت‌ است‌.در این‌ نوع‌ از جهاد، که‌ مسلمانان‌ آغازگر نبردند، هدف‌، از بین‌ بردن‌ سیطره‌ کفر و فراهم‌ آوردن‌ امکان‌ گسترش‌ دین‌ الاهی‌ است.[محمدبن‌ احمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن، ذیل‌ بقره‌:۱۹۳، طباطبائی، المیزان‌، ج۲، ص۶۳. ]

که این نوع جهاد در آیات ١٩٠تا ١٩۴ سوره بقره به آن اشاره شده است: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمين»  (با آنان بجنگيد تا ديگر فتنه‌اى نباشد، و دين، مخصوص خدا شود. پس اگر دست برداشتند، تجاوز جز بر ستمكاران روا نيست.) در ظاهر سه هدف برای جهاد در این آیه ذکر شده، از میان بردن فتنه‌ها و محو شرک و بت‌پرستی، و جلوگیری از ظلم و ستم. [برگزیده تفسیر نمونه، ج1، ص174]

جایگاه و اهمیت جهاد ابتدایی

محمدتقی مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) فیلسوف و از فقهای شیعه، جهاد ابتدایی را از «ضروریات فقه اسلامی» خوانده و بر این باور است که فقهای شیعه و سُنّی در مشروع‌بودن آن اتفاق‌نظر دارند.[مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۹.] به‌گفته برخی جهاد ابتدایی، مطابق نظر مشهور فقها واجب کفایی دانسته‌ شده [انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۴، ص۲۴] و بیشتر عالمانِ شیعه به‌ویژه فقهای سده‌های نخست قمری، معتقدند جهاد ابتدایی با این افراد واجب است؛ کفار، گروهی از اهل کتاب (مانند يهوديان، مسيحيان و زرتشتيان) که پرداخت جزیه و زندگی با قوانین حکومت اسلامی را نمی‌پذیرند. [بهرامی، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، ص۱۳۹-۱۴۱]

حسینعلی منتظری[منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ص۶۰؛ ] و ناصر مکارم شیرازی [پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی ] از فقهای شیعه جهادهای صدر اسلام را دفاعی خوانده؛ که با هدفِ نجاتِ مظلومان و رفعِ موانع تبلیغ اسلام انجام می‌شده است. در مقابل مصباح یزدی معتقد است دفاعی‌خواندن همه جنگ‌های اسلام از سوی اندیشمندان مسلمان، به‌این جهت بوده است تا در چارچوب معیارها و ارزش‌های مورد پذیرش فعلی و حاکم بر بسیاری از کشورهای جهان (مانند لیبرالیسم و آزادی‌خواهی)، قرار گرفته و توجیه‌پذیر باشد.[مصباح‌ یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۴۰۸.]

۳. جهاد فرهنگی

مبارزه با جهل و انحرافات فکری که در آیه ۱۲۵ سوره نحل مورد تأکید قرار گرفته است. ادعُ إِلىٰ سَبيلِ رَبِّكَ بِالحِكمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ ۖ وَجادِلهُم بِالَّتي هِيَ أَحسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعلَمُ بِالمُهتَدينَ[۱۲۵] با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسی بهتر می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده است؛ و او به هدایت‌یافتگان داناتر است.

دین اسلام، دین تبلیغ‌است. درست است که ما در دین مقدّس اسلام، برای پیشبرد هدفهای الهی و اسلامی، جهاد و شمشیر را داریم، اما اصل بر تبلیغ و تبیین است؛ یعنی اساس اسلام این است. جهاد، یک فلسفه‌ی دیگر دارد. جهاد برای مقابله با قلدران و ستمگران و موانع تبلیغ و موانع گسترش نور اسلام است؛ اما آن‌جا که چنین مانعی وجود ندارد، یا حتی در آن‌جا که این مانع هم هست و جهاد امکان‌پذیر نیست، راه اساسی اسلام، دعوت و تبلیغ است. یعنی همین آیه‌ی شریفه‌ی معروفی که همه بر زبان جاری می‌کنیم که می‌فرماید: «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن. (۱۳۷۲/۰۲/۰۶)».