گزارشی از نشست علمی نقد کتاب علم النفس فلسفی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، علم النفس فلسفی کتابی از حجت الاسلام و المسلمین غلامرضا فیاضی است که به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

علم‌النفس فلسفی اصطلاحی است که شاید با این ترکیب کمتر شنیده شده باشد، اما مباحث آن از دیرباز مطرح بوده، به گونه‌ای که بخش چشم‌گیری از آثار فلاسفه‌ از یونان باستان نظیر افلاطون و ارسطو و دانشمندان دیگر را به خود اختصاص داده است.

 کتاب علم‌النفس فلسفی استاد فیاضی از آخرین آثاری به شمار می‌آید که این موضوع را از دریچه فلسفی کاویده است. این اثر متنی آموزشی در مقطع کارشناسی ارشد است.

علم‌النفس فلسفی بر اساس اصول عقلی به بحث‌هایی درباره نفس می‌پردازد، از جمله این که آیا نفس بسیط است یا مرکب؟ نحوه تجرد آن چگونه است؟ در قلمروی نفس، جبر حاکم است یا اختیار؟ رابطه نفس به عنوان یک جوهر مجرد با بدن به عنوان یک جوهر مادی چگونه است؟

نشست نقد و بررسی این کتاب با حضور مولف و ناقدان حجج الاسلام احمد عابدی و عسگری سلیمانی برگزار شد.
 
حجت الاسلام والمسلمین فیاضی در این نشست بیان داشت: حقیقت انسان، روح است و ما معتقدیم همه ارواح قبل از همه بدن‌ها خلق شده‌اند و اولین روح خلق شده روح پیامبر اکرم(ص) و بعد بر اساس درجه شرافت انسان یکی بعد دیگری است.

وی بیان داشت: در این کتاب، ادله استحاله تقدم روح بر بدن را که دانشمندان بیان کرده اند، آورده ام و به نقد و بررسی آنها پرداخته ام.

این استاد فلسفه حوزه علمیه قم بیان داشت: از آنجایی که تقدم روح انسان بر بدن را از روایات ثابت می دانم، به نقد ادله عقلی اثبات تقدم روح بر بدن پرداخته ام، زیرا به نظرم این مطلب از مقولاتی محسوب می شود که عقل توان رسیدن به آن را ندارد.

وی بیان داشت: اثبات این مطلب که روح قبل از جسم انسان آفریده شده است تنها بر اساس آموزه های دینی قابل اثبات است و وحی هم بخاطر همین می آید که هر کجا عقل توان درک نداشت، مطلب را بیان کند.

این استاد فلسفه حوزه علمیه قم بیان داشت: تناسخ به دو معنا است؛ یکی به معنای شکل گرفتن روح انسان بر اساس اعمال و افکار و اقوال اوست که تناسخ ملکوتی نام دارد.

وی در توضیح تناسخ ملکوتی اظهار داشت: چهره ملکوتی هر فردی بر اساس اعمال او شکل می‌گیرد و فردی که به دنبال معنویات است، چهره ای ملکوتی دارد و کسی که به دنبال گناه و عصیان است روح حیوانی دارد که این تناسخ روحی را آخوند و بسیاری از دانمشندان بیان کرده اند و تلقی به قول شده است و بحثی در آن نیست.

حجت الاسلام و المسلمین فیاضی در توضیح تناسخ نوع دوم بیان داشت: تناسخ ملکی به معنای تعلق روح به بدنی غیر از بدن اصلی است که به دو گونه قابل تصور است؛ یا این که روح به بدنی با همان اجزای اولیه تعلق بگیرد و یا اینکه به بدنی دیگر تعلق بگیرد همانگونه که هندوها قائل هستند.

وی با اشاره به اینکه هر دو قسم تناسخ در تعریف تعلق روح به بدنی دیگر اشتراک دارند، ادامه داد: به نظر من هیچ یک از اقسام تناسخ محال نیست اما اینکه این کار در واقع انجام می شود یا خیر، بحثی دیگر است.

این استاد فلسفه حوزه علمیه قم بیان داشت: تناسخی که جایگزین مساله معاد شود یک امر محال نیست اما این کار به دلیل اینکه درست نیست، انجام نمی شود.

حجت الاسلام عسگری سلیمانی در مقام منتقد علمی این نشست بیان داشت: تنظیم کتاب علم النفس فلسفی به صورت کتاب درسی یکی از نقاط قوت این کتاب است.

وی بیان داشت: این کتاب از درس های استاد فیاضی پیاده شده است و به صورت مختلط و مزجی از جملات عربی و فارسی است که باید در شیوه نگارش کتاب، تامل دوباره‌ای بشود.

وی ادامه داد: در این کتاب آدرس هایی را از فخر رازی، ابن سینا، ملاصدرا و دیگران می بینیم اما در بسیاری از مواقع، مطالب بدون استناد عنوان شده است.

این محقق علوم عقلی بیان داشت: کتاب علم النفس فلسفی باید به مبحث جوهریت یا عرضیت نفس که در تمامی کتاب هایی که با این موضوع نگارش یافته است، وجود دارد بیشتر می پرداخت.

وی با اشاره به اینکه مساله رابطه نفس و بدن در این کتاب به صورت مختصر و گذرا پرداخته شده است، بیان داشت: اگر اقبال مضاعفی در علم النفس صورت گرفته است با توجه به مباحثی بوده که از آن سوی مرزها در این مقوله مطرح شده است و ای کاش در کتاب استاد فیاضی بهتر به این مساله پرداخته می‌شد.

این پژوهشگر حوزه علمیه قم بیان داشت: در موضوع نفس و بدن نکات اصلی در مباحث فیلسوفان گذشته وجود دارد که باید با مباحث جدید پیوند بخورد و هماهنگ شود.

وی با تاکید بر اینکه رابطه نفس و بدن نیازمند پرداخت جدی تری از سوی مولف است، ادامه داد: البته با توجه به اینکه این کتاب برای دو واحد علمی نوشته شده است می توان مختصر بودن بحث را توجیه کرد.

وی با اشاره به اینکه علامه طباطبایی در دو کتاب بدایه الحکمه و نهایه الحکمه به دلیل شرایط زمانی به بحث علم النفس نپرداخته است، گفت: حوزه علمیه واقعا در این مبحث ضعیف است از این رو باید کارهای جدی‌تری در این عرصه انجام شود.

این پژوهشگر علوم عقلی بیان داشت: در موضوع علم النفس فلسفی باید قبل از شروع بحث یک شرح‌الاسم قابل قبولی از نفس بشود تا این نفس تعریف شده، مقدمه بحث قرار گیرد.

وی بیان داشت: از آنجایی که در هر علمی از اعراض ذاتیه صحبت می کنیم پس اصل نفس و تعریفش جزء مبادی است و این سوال را ایجاد می کند که آیا نفس محل بحث، شامل نفس نباتی، حیوانی، انسانی و نفس فلکی می شود؟

وی با اشاره به اینکه موضوع بحث ما جوهر است یا عرض و اینکه موضوع بحث مجرد یا مادی است ادامه داد: باید نفس به گونه تعریف و اثبات شود که مساله مجرد و مادی، جوهر و عرض جزء مسائل علم قرار گیرد.

این محقق علوم اسلامی بیان داشت: اصطلاح نفس آدمی در صفحه 58 کتاب تازه اول بحث است و باید اثبات شود.

وی در ادامه نقد و نظر خود، سوالی را متوجه استاد فیاضی کرد که آیا انسان مرکب از یک حقیقت و ذاتی مجرد و ذات دیگری است که دارای صورت و ماده است؟ یعنی آیا انسان نباتی است که با روح مرتبط شده است؟

حجت الاسلام سلیمانی بیان داشت: در حکمت متعالیه این مطلب از اساس رد شده است که شی مادی بتواند با یک امر غیر مادی جمع شود.

حجت الاسلام احمد عابدی، ناقد دوم این نشست علمی بود که با تجلیل از مقام علمی استاد فیاضی، گفت: در بحث علم النفس علامه حسن زاده آملی کارهای ارزشمندی را انجام داده اند و کتاب هایی همچون مسائل النفس، معرفت النفس، الحجج البالغه را به رشته تحریر درآورده اند.

وی بیان داشت: در کتاب علم النفس فلسفی، استاد فیاضی مباحثی را مطرح کرده اند و بین علم النفس فلسفی و معرفت فلسفی تفکیک قائل شده اند.

وی با اشاره به اینکه از ارسطو و ابن سینا نیز مباحثی در زمینه علم النفس در دست است، ادامه داد: کتاب علم النفس فلسفی با این سبک نوشتار جایش خالی بود.

این استاد حوزه علمیه قم بیان داشت: بیان استاد فیاضی مبنی بر اینکه تا قبل از آخوند و ملاصدرا حرکت جوهری را محال می دانسته اند، دارای اشکال است.

وی ادامه داد: ابتکارات علمی ملاصدار به دو گونه است، در برخی مباحث همچون اصالت الوجود و حمل اولی ذاتی و حمل شایع صناعی، وی مبتکر این بحث ها محسوب می شود اما در برخی مباحث همچون عاقل و معقول و همین حرکت جوهری، این بحث ها رواج داشته است اما ملاصدرا توانست ادله اثبات را بر ادله افرادی که نفی می کردند، برتری دهد.

این محقق علوم اسلامی گفت: حرکت جوهری توسط فیلسوفان بزرگی همچون زنون کبیر و نظام قبل از ملاصدار مطرح شده بود.

وی با طرح پرسشی گفت: بر اساس آنچه درباره علم النفس مطرح می شود آیا علم یک شخص نسبت به وجود دیگری نیز در دایره علم حضوری قرار می گیرد؟

حجت الاسلام عابدی سپس به نقد شکلی کتاب پرداخت و گفت: در این کتاب مشخص نیست که کدام مطالب برای استاد فیاضی است و کدام مطلب از سوی حجت الاسلام یوسفی در مقام ویرایشگر اضافه شده است.

وی بیان داشت: این کتاب فاقد مقدمه ای است که به بیان هدف و ضرورت تدوین کتاب بپردازد.

وی با اشاره به اینکه کتاب علم النفس فلسفی دارای اشکال در مستندات است، بیان داشت: بسیاری از عبارت های عربی در کتاب آمده است که با تفحص زیاد نتوانسته ام مصدر آن را بیابم.

حجت الاسلام و المسلمین فیاضی پس از شنیدن نقد منقدان به بیان مطالب خود پرداخت و گفت: من فقط یک درس ارائه داده ام و حجت الاسلام یوسفی تلاش کردند تا این کتاب تدوین شود و فصل‌بندی، سوالات درسی و ... کار ارزشمند وی است.

وی با اشاره به خاطره ای از استاد خود گفت: استادی که من را به عالم طلبگی آورد مرا عادت داد که جملات خود را عربی بنویسم و امروز هم عادت من در کلاس این است که درس را با عبارت عربی بر تخته می نویسم که حجت الاسلام یوسفی مطالب عربی نوشته شده و مطلب فارسی گفته شده را در کتاب آورده اند و اینکه حجت الاسلام عابدی مطالب عربی را پیدا نکرده اند به این دلیل است.

پس از بیان این خاطره که فضای جلسه را تلطیف کرد، استاد فیاضی ادامه داد: قبول دارم که به مباحث جوهریت نفس و رابطه نفس و بدن خوب پرداخته نشده است که البته این مساله به خاطر کمی وقت کلاس بوده است.

وی بیان داشت: می توانیم یک تعریف شرح الاسمی داشته باشیم به این صورت که همان تعریفی که بعد از علم به وجود می آید و پاسخ ما حقیقیه است، اگر قبل از اثبات بیاوریم می شود پاسخ مای شارحه و این مطلب مشکلی ندارد.

این استاد فلسفه اسلامی بیان داشت: عقیده من این است که حقیقت نفس فقط روح است، پس اشکال اتحاد مادی و روحانی وارد نیست.

وی با اشاره به اینکه حرکت جوهری را مختص به ماده نمی داند، بیان داشت: قائل هستم که حرکت در مجرد محال نیست و معتقدم حرکت در هر موجود غیر واجبی امکان دارد.

این استاد فلسفه حوزه علمیه قم بیان داشت: من هم قبول داریم که علم النفس از عوارض و احکام بحث می کند و اینکه گفته شده است از احکام بحث می کند، دارای اشکال است.

وی بیان داشت: درست است که حرکت جوهری را افراد دیگری قبل از ملاصدرا بیان کرده اند اما باید توجه داشته باشیم که برخی به اشتباه بحث تجدد امثال در آثار فلاسفه را به حرکت جوهری تعبیر کرده اند که صحیح نیست و بین این دو فرق است.

در پایان این نشست علمی، حاضران، سوالات و اشکالات خود را مطرح کردند. /909/ز502/ع