آموزه های اسلامی درباره حقوق بشر دوستانه نسبت به قوانین بین المللی جامعیت دارد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، امروزه حقوق بین الملل در زمینه های مختلف اعم از حقوق بشر، محیط زیست، تجارت، سرمایه گذاری و... دارای مقرراتی است که هدف آن ارتقاء صلح، امنیت و ایجاد روابط دوستانه بین کشورها در عرصه بین الملل است.

حقوق بین الملل بشردوستانه که با عنوان حقوق جنگ هم شناخته می شود نیز یکی از شاخه های حقوق بین الملل است.

کنوانسیون منع تکمیل، تولید، ذخیره سازی و کاربرد سلاحهای شیمیایی، یکی از مهمترین معاهدات حقوق بشردوستانه بین المللی است.

در طول تاریخ تلاش های بسیاری برای اعمال ممنوعیت استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی و بیولوژیک شده است. از جمله تلاش هایی که به تنظیم یک معاهده بین المللی در سال 1907 که از نظر حقوقی تعهدآور بود، انجامید ولی با شروع جنگ جهانی اول، کنوانسیون 1907 لاهه نتوانست از وقوع جنگ شیمیایی ممانعت به عمل آورد. کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی کشورها را به امضای پروتکل 17 ژوئن 1925 ژنو درباره منع کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی و بیولوژیک وادار کرد، اما توسعه، تولید یا ذخیره سازی این گونه سلاح ها را منع نکرد. در 16 دسامبر 1971، مجمع عمومی سازمان ملل طرح معاهده ای را که کمیسیون خلع سلاح ژنو برای منع، توسعه، تولید و انباشت جنگ افزارهای میکروبی و سمی و نابودسازی آنها تهیه شده بود، تصویب کرد. در 11 نوامبر 1987، سازمان ملل قطعنامه ای در مورد جنگ افزارهای شیمیایی به تصویب رساند.

کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی پس از دو دهه مذاکرات فشرده در سال 1993 در پاریس امضا شد و از سال 1997 به اجرا درآمد که تاکنون 178 کشور به عضویت کنوانسیون درآمده اند. این کنوانسیون دارای یک مقدمه، 24 ماده و 3 متن پیوست است. سازمان منع سلاح های شیمیایی (opcw) وظیفه اجرای کنوانسیون را بر عهده دارد که مقر آن در لاهه هلند می باشد. در دهمین اجلاس کشورهای عضو کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی در لاهه هلند (2)، روز 29 آوریل، نهم اردیبهشت روز جهانی بزرگداشت قربانیان سلاح های شیمیایی نام گذاری شد. 29 آوریل روزی است که مصوبات کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی بر کشورهای عضو لازم الاجرا شد و اعضا متعهد شدند به کنوانسیون عمل کنند.

ایران از جمله قربانیان اصلی این سلاح مرگبار است و  در طول جنگ شهدا و جانبازان فروانی بر اثر مسومیت با این گازها را تقدیم کرده است.

هفتم و هشتم تیرماه 1366 که هواپیماهای بمب افکن عراقی با بمب‌های شیمیایی به 4 نقطه پر ازدحام و متراکم جمعیتی شهر سردشت حمله کردند و زن و کودک و خرد و کلان مردم بی‌گناه آن شهر و اطراف آن را آماج گازهای کشنده و دهشتناک شیمیایی قراردادند، در تقویم جمهوری اسلامی به روز مبارزه با سلاح های شیمیای و میکروبی نام گذاری شده است.

در این رابطه با حجت الاسلام و المسلمین احمد مبلغی، استاد حوزه و دانشگاه که عضوشورای علمی دبیرخانه اسلام و حقوق بشر دوستانه بین المللی نیز است، به گفت و گو پرداختیم .

وی ضمن تأکید بر مشروعیت حقوق بشر دوستانه از منظر اسلام، اظهار داشت :تضعیف و وانهادن حقوق بشر دوستانه به معنای وانهادن فطرت و اخلاق و آسیب زدن به دین و سوزاندن فرصتهای در اختیار دین و به انزوا کشاندن آن در عرصه بین المللی است.

در ادامه، این گفتگو خدمت خوانندگان محترم خبرگزاری رسا تقدیم می شود.

رسا - لطفا در ابتدا با ارائه تعریفی از حقوق بشر دوستانه، طرح بحث بفرمائید؟

حقوق بین الملل بشردوستانه که با عنوان حقوق جنگ هم شناخته می شود، یکی از شاخه های حقوق بین الملل است.

حقوق بین الملل بشردوستانه در بردارنده دو مفهوم اصلی است: اول اینکه اعلام می کند که هنگام بروز درگیری مسلحانه ، حق دولت ها در انتخاب روش ها و سلاحهای جنگی نامحدود نیست و آنها فقط می توانند از آن دسته از روشها و سلاحهای جنگی استفاده کنند که رنج زاید و غیرانسانی ایجاد نکند ؛ دوم اینکه از حیات، سلامت و کرامت انسانهایی که در درگیری مشارکت نکرده یا به مشارکت خود در درگیری پایان داده اند همچون غیرنظامیان، اسیران جنگی، مجروحان و بیماران حمایت می کند.

رسا - دیدگاه اسلام درباره حقوق بشر دوستانه چیست؟ آیا آموزه های حقوق بشر دوستانه مستند به دلایل شرعی است؟

پیرامون حجیت شرعی حقوق بشر باید پاسخ مثبت داد، زیرا ما می توانیم ادله متعددی بر حجیت آن اقامه کنیم.

دلیل نخست اینکه، رابطه اسلام با حقوق بشر دوستانه رابطه یک نهاد با چارچوبی است که این نهاد در آن چارچوب باید ظاهر شود.

سوال می پرسیم که رابطه اسلام و شیعه چیست؟ رابطه مذهب و دین رابطه نهاد و چارچوب است با این توضیح که درون چارچوب اسلام، نهاد شیعه محقق شده است و بدون توجه به چارچوب، نهاد دچار زوال خواهد شد.

همین رابطه مذهب با اسلام را، دین اسلام با مطلق دین خواهد داشت و به همین دلیل، تضعیف ادیان، اندیشه دینی و نفی وجود دین بازگشتش به تضعیف اسلام به عنوان یکی از ادیان است.

در قرآن کریم، خداوند متعال معبدها را در کنار مساجد می آورد و این هر دو را در یک سیاق وارد می داند و راه را برای گفت و گو با اهل کتاب باز می گذارد.

حقوق بشردوستانه حقوقی بر مبنای فطرت انسانی و وجه مشترک تمامی انسان ها است.

اسلام در این مبحث احکام خودش را با سخاوت بسیار زیاد از درون فطرت عمومی انسان گرفته است و می توان این گونه گفت که اسلام در هیچ حوزه ای اینقدر سخاوتمندانه، گسترده و حداکثری احکامش را از درون فطرت و از درون عقل عملی انسان استخراج نکرده است.

تضعیف و وانهادن حقوق بشر دوستانه به معنای کنار زدن فطرت و اخلاق و آسیب زدن به دین و سوزاندن فرصت های در اختیار دین و به انزوا کشاندن آن در عرصه بین المللی است.

ساده انگاری است اگر بخواهیم از فطرت، اخلاق، و حقوق بین المللی چشم بپوشیم و تبیین اسلام را در این موضوعات ارائه ندهیم.

دلیل دوم اینکه، تقویت حقوق بشر دوستانه به معنای تقویت بستری است که کشورهای اسلامی در آن وجود دارند و می تواند موجبات مصونیت آنها را فراهم آورد.

حقوق بشر دوستانه در تلاش است تا کشورهای دارای ادیان مختلف و خواسته های متفاوت را با یکدیگر همنوا کند تا اگر جنگی رخ داد، در شرایط جنگی هم مقرراتی باشد و حقوقی رعایت شود و کشتار مردم و تخریب محیط زیست و تاسیسات زیربنایی به حداقل برسد.

طبیعت جنگ این گونه است که در منطقه ای رخ می دهد که نقطه تبادل تمدن ها و کشورها است و جنگ از حوزه اختیار یک کشور خارج است و ابعاد بین المللی دارد.

حقوق بشر دوستانه آمده است تا منطقه های خارج از تحت اراده ها را با تحریک انگیزه های انسانی و ایجاد فرهنگ انسانی با تقویت میثاق ها، تحت کنترل قرار دهد و کشورها را برای کاهش آثار تخریبی جنگ تشویق کند، طبیعی است که تمامی انسان ها از این قوانین بهره مند خواهند شد.

حقوق بشر دوستانه برای آنکه کارآمد باشد باید همچون منابع طبیعی برای همگان باشد و طبیعی است که امت اسلام هم عضوی از این جامعه بین المللی خواهد بود.

دلیل سوم اینکه حقوق بشر دوستانه از مواردی است که به صورت عینی یا حداکثری در آموزه های اسلامی وجود دارد.

حقوق اخلاقی گاهی متاثر از جهان بینی است اما در حقوق بشر دوستانه، امری منطبق با فطرت انسان ها است که آموزه های اسلامی از این مضامین دور نیست و گاهی آموزه هایی فراتر از آن را ارائه می دهد.

یکی از اصولی که در حقوق بشر دوستانه وجود دارد، اصل تفکیک بین نظامیان و غیر نظامیان است که همانند آن در علوم اسلامی وجود دارد و آیه (لاتزر وازره وزر اخری) اصلی اساسی در اسلام است که اگر کسی مرتکب جرمی شده است دیگری نباید مجازات شود و بازتاب های جرم نباید دامن گیر دیگری شود.

یکی از اصول حقوق بشر دوستانه، اصل حسن نیت است که می توان گفت دین بر اساس حسن نیت ساخته شده است و در آیات قرآن داریم که اگر طرف جنگ، میل به صلح پیدا کرد، شما به سمت او بروید و از این فرصت درونی او برای صلح استفاده کنید.

اصل تناسب یکی از اصول اساسی در فقه اسلامی است و اگر این اصل از فقه حذف شود، سازوکارها دگرگون خواهد شد.

نکته پایانی اینکه تمامی اصول حقوق بشر دوستانه دارای توجیه شرعی است، زیرا بر این اصول، منطق فطری حاکم است.

 باید تاکید کنم که توجه به فجایع جنگ و سلاح های مرگبار و عملیات های وحشتناک در دوران معاصر در بستر حقوق بشر دوستانه فرصتی مناسبق برای زدودن آلام بشری است.

رسا - تا اینجا اصل مشروعیت حقوق بشر دوستانه از منظر اسلام دوستانه مطرح شد، حال این سوال مطرح است که آیا می توان حقوق بشر دوستانه در نگاه اسلام را نسبت به حقوق بشر دوستانه مصطلح که دارای قوانین مدون بین المللی است، برتر دانست؟ اگر برتر است، چه شواهدی بر این مطلب دارید؟

حقوق بشر دوستانه اسلامی، اصول لازم الرعایه مورد تاکید اسلام برای زمان جنگ و عملیات جنگی و ابعاد مختلف آن است.

نظام فکری اسلام در مورد حقوق بشر دوستانه دارای اصولی و ویژگی هایی است که آن را برتر نموده است.

منظور از کلمه ویژگی این است که این نکات تنها در حقوق بشر دوستانه اسلامی وجود دارد و در حقوق بشر دوستانه مصطلح یا وجود ندارد و یا به این شکل وجود ندارد.

حقوق بشر دوستانه اسلامی دارای جامعیت است، اگر قوانین جنگ در اسلام را مرور کنیم خواهیم فهمید که اسلام برای جنگ تبصره های بسیاری دارد، در حالی که در هیچ جای فقه اسلامی نمی توان تا این اندازه تبصره را دید.

اگر شما به حقوق بشر دوستانه اسلام مراجعه کنید، یک لیست بلند بالایی از جمله عدم حمله به زنان، سالخوردگان، انسان های فراری، انسان های در صحنه افتاده ولی ناتوان برای گریختن، مرده، انسان های در حال آمادگی برای تسلیم شدن، درختان، انسان های خارج از جنگ، آب، طبیعت، حیوانات را می بینید.

دوم عمق و کیفیت فرامین اسلامی است، اسلام یک چهره انسانی به حقوق بشر دوستانه داده است، با یک نگاه حداکثری  بحث های انسانی را مطرح کرده است.

امام علی(ع) نگاهشان تنها به لحظه ای که جنگ درگرفته است، نیست بلکه شرایط جنگی را هم بخشی از جنگ می بیینند و به همین دلیل جنگ در نگاه ایشان تفکیک می شود به شرایط عمومی جنگ و شرایط ویژه جنگ. شرایط ویژه جنگ آن موقعی است که هنوز آتشی رد و بدل نشده است و سلاحی به کار گرفته نشده است. در این مرحله می فرمایند شما آغاز گر جنگ نباشید.

حضرت حتی فراتر می روند و می فرمایند که نه تنها اراده شما تعلق به شروع جنگ پیدا نکند، که به گونه ای هم در جنگ و شرایط عمومی جنگ حرکت نکنید که دشمن تصور کند شما می خواهید جنگ را شروع کنید.

چنین نگرشی بحث تعلق اراده به شروع جنگ را مطرح نمی کند، بلکه رفتار تسامح گونه ای را نشان می دهد که انسان در شرایط عمومی نزدیک به دشمن انجام می دهد. این رفتار خیلی انسانی است و می خواهد کنترل جنگ را به دست گیرد.

یکی دیگر از ویژگی های فقه اسلامی در زمینه حقوق بشر دوستانه این است که فراتر از حقوق و قوانین، سعی بر وصف ارزش های بشردوستانه داشته است و این غیر از حقوق است.

فرهنگ همیشه بسط دهنده و زمینه ساز و گستراننده بسترهای اساسی و زیر ساخت های حقوق و احکام است. اسلام در حقیقت یک ضمانت اجرا را برای حقوق بشر دوستانه به عنوان فعالیت ویژه لحاظ کرده است. اگر پاره ای از نگاه های اسلام را مطالعه کنیم می بینیم که در این قضیه تنها قانون و عقل مطرح نیست، بلکه فرهنگ و ارزش مطرح است و امروز جهان باید به سمت یک فرهنگ ارزشی بشردوستانه برود.

حالا اگر مثالی از اسلام بیاوریم، بحث تمرکز بیشتری پیدا می کند؛ همه پذیرفته اند که مکر و خدعه بخشی از جنگ است تا جایی که یکی از مکانیزم های جنگی و یکی از ابزارها و تکنیک های جنگ به کار بردن حیله ها و توطئه ها، جنگ روانی و فریفتن است.

اسلام نخواسته است تا ساده انگارانه خدعه را در جنگ به صورت مطلق نفی بکند، زیرا این کار واقع بینانه نیست اما در این زمینه خیلی کوشیده است تا سایه مکر و خدعه و دروغ و فریب را حتی در جنگ به حداقل برساند. امام علی(ع) در باب خدعه در مواقعی خطبه هایی را بیان فرموده اند و مرتب اصرار دارند که مبادا وفای به عهد نکنید، وفای به عهد خاستگاه صرف انسانی است.

سخن از صداقت که برخی آن را مطرح می کنند، بی تجربگی و نشناختن واقعیت جنگ است، ولی امام علی(ع) بیش از آنچه بر خدعه اصرار ورزد، بر صدق و صداقت در جنگ و وفای به عهد اصرار دارد تا جایی که متهم می شود که تدبیر جنگی ندارد.

رسا- لطفا ادله فقهی حرمت به کارگیری سلاح های کشتار جمعی از حمله سلاح های هسته ای وشیمیایی و میکروبی را تبیین بفرمائید؟

سه قاعده فقهی را در تبیین حرمت به کارگیری سلاح های هسته ای و شیمیایی می توانیم بیان کنیم، نخست قاعده وزر است، مطابق قاعده وزر( ولا تزر وازه وزر اخری) دامنه مجازات نباید به بیش ار فراسوی کسانی کشیده شود که استحقاق آن را دارند، به عبارت دیگر هیچ کس نباید دچار عواقب وزر و وبالی گردد که سبب آن از ناحیه دیگران ارتکاب یافته است.

به کارگیری سلاح های کشتار جمعی نقض این قاعده را به صورتی تکرار شونده و انبوه در پی دارد زیرا به شیوه ای گسترده و فارغ از تمایز گذاری، مجموعه ای وسیع از انسان ها را هدف قرار می دهد.

دومین قاعده را که با عنوان قاعده سعی بر فساد از آن یاد می شود، مبین این مطلب است که در پیش گرفتن هر مسیری که در نهایت به فساد بر روی زمین منجر می شود، مصداق سعی بر فساد و موضوع این قاعده است و در نتیجه محکوم به حرمت خواهد بود.

قاعده اثم، دیگر دلیل حرمت به کارگیری این گونه تسلیحات نظامی است، بر طبق قاعده اثم هر گاه گناه و زشتی و پلشتی در کاری بزرگ تر از نفع آن باشد، تحریم می گردد.

آیه( اثمهما اکبر من نفعهما) اگرچه در ارتباط با خمر و میسر وارد شده است، ولی در واقع یک قاعده است و قابل تطبیق در هر موردی است که بزرگ تر بودن اثم در آن احراز شود، در مورد خمر شارع مقدس خود بزرگ تر بودن اثم را اعلام کرده است ولی در ارتباط با سلاح های اتمی و شیمیایی، تمامی عقلای جهان بر فساد بزرگ در آن اتفاق نظر دارند.

رسا ـ از اینکه وقت خود را در اختیار ما گذاشتید، سپاسگزاریم./909/گ401/ر