گزارشی از نشست نقد و بررسی کتاب آیات الاحکام جزایی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، جلسه نقد و بررسی کتاب «درس نامه آیات الاحکام جزایی» تألیف حجت الاسلام کریمی نیا معاون پژوهش مرکز تخصصی حقوق و قضای اسلامی با حضور وی و حجت الاسلام عالمی استاد حوزه و دانشگاه و دبیر تربیتی گروه حقوق جامعه المصطفی العالمیه به عنوان ناقد به همت سرویس اندیشه خبرگزاری رسا برگزار شد.

در ادامه گزارش کامل این نشست علمی را خواهید خواند:

حجت الاسلام کریمی نیا: بسم الله الرحمن الرحیم . بنده ابتدا درباره زمینه ها و شیوه تألیف کتاب درسنامه آیات الاحکام جزایی توضیح مختصری عرض کنم. در سال 85 بنده موظف شدم درسی به نام آیات الاحکام جزایی در مقطع کارشناسی ارشد برای طلاب غیر ایرانی جامعه المصطفی تدریس کنم و بر این اساس سرفصلی برای تدریس تعیین و در اختیار بنده قرار گرفت. الحمدلله این کار انجام شد و حاصل آن جزوه ای هفتاد صحفه ای بود که چاپ شد و در اختیار دانشجویان و دانش پژوهان قرار گرفت.

بعد از آن گروه حقوق جامعه المصطفی العالمیه پیشنهاد کرد این بحث در قالب یک درسنامه و کتاب ارائه شود، به این جهت بنده روی آن کار کردم و کتاب را نوشتم. البته در تدوین این کتاب سرفصلی را در اختیار من قرار دادند که مهم ترین عناونین آن عبارت بود از تعریف آیات الاحکام که سرفصل های مختلفی را به همراه داشت.

چون کتاب برای مقطع کارشناسی بود در قالب 15 جلسه درسی تدوین شد و بنده تکلمه ای را با عنوان قواعد الاحکام فقه جزایی و اصول جزایی به آن اضافه کردم.

یک سری قواعد فقهی مورد توجه علمای ما است که دلیل و مستند آنها آیات قرآن کریم است که من آنها را در قالب دو درس ذکر کردم و آیات الاحکام اصول قضایی را هم به آن اضافه کردم و حاصل آن 15 درس شد.

بنده در تدوین این کتاب سعی کردم یک معرفی منابع به صورت کامل چه فارسی و چه عربی داشته باشم و تا جایی که در توانم بود منابع شیعه و اهل سنت را مورد بررسی و مطالعه قرار دادم.

یکی از ویژگی های این کتاب این است که خاص امور جزایی و کیفری است، من دراین خصوص آیات مرتبط را جمع آوری کرده ام و تا به حال من کتابی به این عنوان ندیده ام. کتاب هایی که در این راستا نوشته شده حقوقی و کیفری است و هیچ کتابی خاص امور جزایی و کیفری نبوده است.

به عنوان مثال کتابی که توسط آیت الله عمید زنجانی نوشته شده، کیفری و حقوقی است، آیات الاحکامی که توسط دکتر گرجی نوشته شده نیز حقوقی و کیفری است،دیگر کتبی که در این زمینه نگاشته شده اند نیز همین وضعیت را دارند.

ویژگی دیگر این کتاب این است که به صورت درسنامه تدوین شده است که هم می تواند الگویی برای تدریس استاد و شیوه نامه ای و دستمایه ای برای دانشجو باشد که بداند درباره چه چیز می خواهد تحقیق کند و خلاصه مباحث را نیز داشته باشد. در برنامه آموزشی دو رکن اصلی وجود دارد، یک متن درسی که در کنار استاد خوب می تواند در رشد دانشجو مؤثر باشد، دغدغه مراکزی مثل جامعه المصطفی این است که بتواند متون درسی قابلی را برای تدریس در مقاطع مختلف کارشناسی و کارشناسی ارشد تهیه کند و در اختیار دانش پژوهان قرار دهد.

یک کار دیگر که در این کتاب انجام دادم که کمتر در کتب مشابه به چشم می خورد این است که موضوعاتی را برای پژوهش و تحقیق ارائه داده ام، از این رو در پایان هر درس چکیده و موضوعاتی برای تحقیق هم در دسترس است.

این کتاب هم در مقطع کارشناسی و هم ارشد دانشگاه ها و هم برای طلاب حوزه می تواند مفید باشد، اگر طلاب علاقه مند باشند که در این ارتباط مطالعه ای داشته باشند این کتاب می تواند برای آن ها مفید باشد.

شیوه تدوین کتاب بر اساس سرفصلی بود که به ما داده شد و باید آیات مربوط به شهادات، حدود و دیات و قصاص را بیان می کردیم، علاوه بر این، مباحث داوری و قضاوت هم مورد توجه قرار گرفته است.

در این کتاب تمام منابع فارسی و عربی و مهم ترین کتاب هایی که فقهای شیعه نوشته اند مدنظر من بود، احکام الاقران قطب رواندی متوفی 573، کنز العرفان فاضل مقداد متوفی 826، زبده البیان مقدس اردبیلی متوفی 993 که مهم ترین کتاب های آیات الاحکام فقه شیعه است همه اینها را بنده مورد توجه قرار داده ام.


در توضیح موضوع کتاب نیز باید بگویم منظور از آیات الاحکام آیاتی از قرآن کریم است که مبین یک حکم شرعی اعم از وجوب، اباحه، حرمت، استحباب و کراهت باشد.

مهم ترین منبع در بحث فقه قرآن کریم است، البته در کنار آن روایات، عقل و اجماع هم باید مورد توجه باشد، بنابراین هر حکم فقهی که فقیه صادر می کند باید این امکان را داشته باشد تا بتواند به قرآن مراجعه و آیات مربوطه را استخراج و حکم شرعی را صادر کند. بحث آیات الاحکام از دیرباز مورد توجه مفسران بوده است و مفسران به هر آیه ای که برخورد می کردند آن را مورد توجه قرار می دادند و توضیحات لازم را ارائه می کردند.

در ده ساله اخیر ما شاهدیم که کتاب های متعددی به زبان فارسی نوشته شده است و این نشان می دهد که رویکرد جدی به این مساله به عنوان یک منبع وجود دارد و این کتاب نیز به عنوان وجیزه می تواند در کنار این منابع قرار بگیرد. البته خالی از نقص هم نیست چون یک کار بشری است.

در بحث آیات الاحکام قضا و داوری مباحث زیادی مطرح است و با توجه به اینکه ما همه را نمی توانستیم در قالب یک درس بیان کنیم، از این جهت آیات الاحکام قضایی و داوری را ما در دو درس مورد بررسی قرار داده ایم، ما در ابتدای هر درس اهداف هر درس را بیان کردیم، بعد مقدمه را بیان و بعد به بیان آیات پرداختیم.

نحوه پرداختن به مباحث نیز بدین گونه است که ابتدا عنوان حقوقی را مطرح می کردیم به عنوان مثال عدم مشروعیت حکام جائر که حق داوری ندارند، در ذیل آن آیات مورد اشاره را می آوریم، بعد ترجمه و شان نزول آیه و در نهایت احکام فقهی که می توانیم از آن استفاده کنیم را بیان کرده ایم در برخی موارد پیام هایی که می تواند از مبحث بیان کرد را آورده ایم. بعد از اتمام درس، چکیده و موضوعاتی برای پژوهش و تحقیق دانش پژوهان را ذکر کرده ایم.

حجت الاسلام عالمی: من معتقدم کتاب درس نامه آیات الاحکام جزایی یک کار قرآنی و ارزشمند است و ذکر منابع در ابتدای کار از مهم ترین محسنات آن به شمار می رود.

در این کتاب دانش پژوه و دانشجو بعد از آشنایی اجمالی، با منابع روبرو می شود که این جالب است. به علاوه حجت الاسلام کریمی نیا با تفصیل مناسبی ورود به بحث داشتند و آشنایی خوبی را در سطح کارشناسی برای دانش پژوهان به ویژه در سطح کارشناسی و طلاب ارائه می کنند که قابل تحسین است.

ذکر منابع شیعه و سنی و اینکه هم کتاب های شیعه و هم کتاب های اهل سنت از سوی نویسنده کتاب دیده شده، از دیگر محسنات و ویژگی های این کتاب است.

ذکر شیوه ها و ویژگی هایی که مؤلف در تقسیم بندی آیات الاحکام به آن اشاره کرده است، از دیگر ویژگی های این کتاب به شمار می آید؛ البته اینها تنها بخشی از محسنات کتاب است. 

اما در مقابل،نقدهایی هم به این کتاب وارد است که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

 ایشان تعریف آیات الاحکام را در مقدمه کتاب مطرح کرده اند، اما قاعدتا دانش پژوه و دانشجو مباحث مقدمه را نمی خواند و به درس ها و منابع آیات الاحکام می پردازد. از این رو ضروری است ما ابتدا تعریف اجمالی در خود درس ارائه کنیم بعد آیات الاحکام جزایی به طور خاص و بعد منابع و شیوه ها را اشاره کنیم.

در بخش مقدمه همان گونه که حجت الاسلام کریمی نیا اشاراتی داشتند، اصلی ترین کاری که یک پژوهشگر را برای تحقیق قانع می کند بحث ضرورت تحقیق است، همان گونه که ایشان گفتند در ده سال گذشته کتاب هایی را در این ارتباط نگاشته اند و این نشان می دهد در این مورد دغدغه وجود داشته و دارد.

اما برخی از کتاب هایی که وجود دارد مثل آیات الاحکام آقای خویی و یا آیات الاحکام آقای دکتر گرجی ما باید یک جور اثبات کنیم که نقدهایی که در آن کتاب است را این کتاب دارد پوشش می دهد، باید بررسی شود آیا صرف خاص کردن دایره آیات الاحکام، نگاشتن یک کتاب مستقل را ضروری می کند؟

همچنین یک سری مطالب را ایشان در درس اول مطرح کرده اند به عنوان مثال در منابع آیات الاحکام صفحه 18 برخی از القاب برای بعضی از افراد ذکر شده است، اما برای برخی ها ذکر نشده است.
 
در صفحه 19 و 20 ضرورتی به توصیف کارهای افراد نیست که به عنوان مثال فلان شخص چه سمت و اشتغالی دارد؛ شما می خواهید تالیف او را بیان کنید، اما اینکه استاد حوزه و یا دانشگاه است ضرورتی به بیان و ذکر آن در درسنامه نیست.

در صفحه 83 ضرورتی به بیان مباحث کلی نیست چرا که ارتباطی با مباحث جزایی و یا کیفری ندارد.

صفحه 85 اشکالی در شماره 3 شان نزول آیه دوم وجود دارد، چرا که اگر از حدیث نقل می شود باید مصادر حدیثی باشد نه تفسیری و این تناقض و مشکل در اینجا به چشم می خورد، اگر می خواهد کار برای طلاب ارائه شود باید مصادر حدیثی باشد و یا اگر تفسیری است باید مصادر مطابق با همان مساله و موضوع بیان شود.

در صفحه 86 دلیل حرمت اخذ اجرت بر قضاوت که در پاراگراف آخر توضیح داده شده کافی نیست و باید بیشتر مورد توجه قرار می گرفت. در صفحه 87 در تامین حکام جور روایتی از امام صادق(ع) نقل شده اما هیچ ترجمه ای بیان نشده است و ممکن است دانشجویی بخواند و نتواند به درستی ترجمه کند. نویسنده باید توجه داشته باشد که همه مخاطبان کتاب طلبه نیستند که با ترجمه الفاظ و جملات عربی آشنایی داشته باشند.

در صفحه 88 بالای صفحه حدیثی ذکر شده اما نه ترجمه ای از حدیث صورت گرفته و نه شرحی داده شده و نه مرجع حدیث بیان شده است، گرچه این حدیث مشهور است اما مرجع و منبع آن ذکر نشده است. در شماره شش بند ج نویسنده کتاب به آیه شریفه استدلال کرده اند که در حل اختلافات داخلی سراغ شیطان رفتن خواست دشمن است، اما بیان نکرده اند منظور از اختلافات داخلی چیست، این باید توضیح داده شود که مقصود از اختلافات داخلی چیست.

در صفحه 90 بند ب، ج و بند د در یک عنوان قابل جمع است و لزومی به طولانی کردن کلام نیست، در صفحه 91 حالات مختلف قضاوت بیان شده که ظاهرا استقرایی است و می توانیم حالات دیگری را هم برای آن بیان کنیم.

در صفحه 92 شماره 2 مرجع و منبع مساله بیان نشده است، صفحه 93 مراد مشخص اما قابل سوء استفاده است که می گوید قضاوت باید به حق باشد و حل و فصل باید بر اساس حق باشد. من سؤال می کنم ما در فقه جایی نداریم که مصلحت مثل حق باشد؟ و مصلحت حتما مغایر با حق است؟ این قابل بحث است.

در صفحه 141 سه دسته آیات بیان کرده اید، آیات الاحکام قصاص، حدود و دیات، سؤال من این است که منظور شما از آیات الاحکام جزایی چیست، آیا ما آیات الاحکام تعزیری نداریم؟

در آیات الاحکام حدود حکم چند مورد از جمله لواط، زنا، مساحقه و سرقت و چند مورد دیگر بیان شده است، اما از مواردی مثل خمر و شرب مسکر غفلت شده است. در حالی که می توانستید اینها را بیان کنید؛ یا در بحث محاربه به هیچ عنوان به مساله افساد فی الارض پرداخته نشده است.

حجت الاسلام کریمی نیا: بنده از حجت الاسلام عالمی تشکر می کنم که این نقدها را بیان کردند. نکات شکلی که بیان کردید مدنظر ما هم بوده و هست. طبیعی است که انسان در حین کار از برخی از اینها غافل می شود مثل ترجمه آیات و روایات یا برخی از دیگر اشکالات جزیی مثل شماره گذاری و من حتما در نگارش و چاپ بعدی اینها را لحاظ خواهم کرد.

این اشکال را می پذیرم که مباحث قضا و داوری زیر مجموعه مباحث جزایی نیست. آیات الاحکام تعزیرات نیز می تواند اشکالی به کتاب باشد که خوب بود ما اضافه می کردیم، البته چون ما بر اساس یک الگو و سرفصل کار کردیم این ها مطرح نشد.

اینکه گفته شد در مقدمه باید به طور تفصیلی به تعریف آیات الاحکام می پرداختیم نه این گونه نیست. کسی که مقدمه برای کتاب می نویسد باید دورنمای کلی از کتاب بیان و ارائه کند، به نظر من نباید در مقدمه به صورت تفصیلی وارد تعریف آیات الاحکام شد و در سایر کتبی که من دیدم این گونه بود و تفصیل و توضیح بیشتر را در جای دیگری بیان می کردند. سبکهای مختلفی وجود دارد. یک سبک این است که اول منابع را بیاوریم بعد تعاریف را بحث کنیم. سبکهای دیگری نیز مطرح است، من این سبک را پذیرفته ام.


حجت الاسلام عالمی: من می گویم باید تعریفی در مقدمه حتما ارائه شود بعد وارد منابع شویم، چراکه اگر دانش پژوه نداند آیات الاحکام چیست منابع به درد او نمی خورد.


حجت الاسلام کریمی نیا: این که گفته شد منظور شما از آیات الاحکام جزایی چیست، در بحث حقوق جزایی تمام آیاتی که متضمن این بحث باشد را شامل می شود، من یک دیدگاه اعم داشتم که آیات الاحکام کلا بیان شود، به همین جهت همه این مباحث را در ضمن آن آوردم.

حجت الاسلام عالمی: ما اگر در حقوق جزا عنوان روی جلد را آیات الاحکام جزایی قرار دهیم ولی در مقدمه توضیح دهیم که عنوان آیات الاحکام کیفری بهتر است آیا چنین چیزی درست است؟ چون در حقوق کیفری ما دنبال جزا دادن نیستیم البته این اشتباه مشهور است و اختصاصی به شما ندارد.

در صفحه 143 در بحث احکام فقهی آیات گفته اید همان گونه که در بحث شهادات گذشت جرم زنا با چهار شاهد ثابت می شود، اما حکم حبس ابد منوط به شهادت نیست، کما اینکه در چند سطر بعد به این مساله اشاره شده است. در عبارات باید دقت بیشتری بشود چون ممکن است دانشجو برداشت اشتباهی بکند که مخالف حکم فقهی و اسلامی است. در صفحه 144 پارگراف دوم مرجع ندارد، در صفحه بعدی نیز این اشکال به نحو دیگری وجود دارد.

در صفحه 147 خوب بود به حکم و قانون مدنی ازدواج با فرد زانیه اشاره می شد، چون در روایات داریم کسی که مشهور به زنا باشد نه هر زانیه ای و این باید بیان می شد و اگر حکمی در قانون مدنی مبنی بر نهی با ازدواج داریم، آیا این نهی ارشادی است یا تکلیفی؟ البته قبول دارم که چون این درسنامه است نمی توان به همه موارد اشاره کرد. 

همچنین اگر در هر مبحثی بعد از ارائه آیات الاحکام جزایی، شماره مواد حقوقی و قانونی را تحت عنوان تطبیق با حقوق بیان می کردید و وجوه افتراق را ذکر می کردید بسیار خوب بود.

حجت الاسلام کریمی نیا: دو اشکال اخیر که حجت الاسلام عالمی بیان کردند وارد است و مباحثی که به عنوان تکمیل بیان کردند مدنظر من خواهد بود و ان شاءالله در چاپ های بعدی و نگارش مجدد به آن خواهم پرداخت. /924/ز501/ر