ابعاد مختلف فکری و سیاسی آخوند خراسانی نیازمند بازنشر علمی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست‌های علمی تخصصی کنگره بین‌المللی یکصدمین سالگرد رحلت آخوند ملامحمدکاظم خراسانی در کمیسیون‌های چهارگانه سیره علمی و عملی، کلام و فقه سیاسی، فقه و اصول و تحولات سیاسی اجتماعی، پنجشنبه 24 آذرماه به همت دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با همکاری مرکز پژوهش‌های اسلامی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مؤسسه آل البیت(ع) و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، برگزار شد؛ پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی در کمیسیون‌های تخصصی این کنگره افزون بر این‌که تلاش‌های ارزشمندی در مطالعات خود برای بررسی ابعاد مختلف فکری و سیاسی مرحوم آخوند خراسانی داشتند، اما به این نتیجه رسیدند که همچنان پرسش‌ها و ابهام‌های فراوانی از سیره علمی و عملی وی وجود دارد که نیازمند بازنشر علمی است.
کمیسیون تخصصی سیره علمی و عملی
این کمیسیون در سالن 18 نفره مرکز همایش‌های دفتر تبلیغات اسلامی با حضور حجج اسلام جعفر مهاجر، احمد سماوی، محمدعلی جبرئیلی، شیخ‌زاده و غلام‌عباس حسن‌زاده از مهمانان خارجی و به دبیری حجت‌الاسلام والمسلمین مهاجر برای بررسی مقاله‌های «مناسبات سیاسی آخوند خراسانی با شاگردان خود» به قلم محمدعلی نجفی، «فی‌النسب الفکری للآخوند و منه» اثر جعفر مهاجر، «زندگی و شخصیت علمی و عملی آخوند خراسانی» به قلم اکبر اسد علیزاده، «سنت‌های آموزشی آخوند خراسانی» اثر غلامرضا جلالی، «آخوند خراسانی در نگاه آقانجفی قوچانی» تألیف قاسم جوادی، «آخوند خراسانی از دیدگاه آیت‌الله شبیری زنجانی» به قلم علی اکبر زمانی‌نژاد، «آخوند خراسانی و اخلاق» اثر هادی شکوری و «آخوند خراسانی در الذریعه» به قلم علی علیزاده کار خود را آغاز کرد.
اشکال‌ها و ابهام‌های سیره علمی و عملی مرحوم آخوند خراسانی، زندگی و شخصیت علمی و عملی آخوند خراسانی، روش‌های تدریس آخوند خراسانی، آخوند خراسانی از دید آیت‌الله زنجانی، ویژگی‌ها و نشانه‌های بارز مکتب آموزشی و تربیتی آخوند، مطالعه آخوند در کتاب الذریعه و جایگاهی که آخوند از آن در حرکت اندیشه‌ای فقهی و سیاسی عصر خود برخوردار بود در کمیسیون تخصصی سیره علمی و عملی مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
کمیسیون تخصصی کلام و فقه سیاسی
این کمیسیون در سالن 25 نفره مرکز همایش‌های دفتر تبلیغات اسلامی با حضور حجج اسلام حسن بغدادی، عبدالقدیر عالمی، خادم حسین حبیبی و حسن عیسی حکیم و علی محمود البعاج از مهمانان خارجی و به دبیری حجت‌الاسلام منصور میراحمدی برای بررسی سیزده مقاله از جمله «مشروطیت در فقه سیاسی آخوند خراسانی» به قلم حسین آبادیان و «آخوند خراسانی و زمینه‌های عینی اندیشه‌پردازی سیاسی در انقلاب مشروطه» اثر فتح‌الله پریشان برگزار شد.
«تأثیر تحولات تاریخی ـ اجتماعی بر ذهنیت آخوند خراسانی» اثر سیدمحمد ثقفی، «جایگاه آخوند خراسانی در تکوین و تداوم اندیشه اتحاد اسلامی» نوشته امان‌الله شفایی، «فهم مشروطه در پرتو اندیشه دینی آخوند خراسانی» به قلم علی شیرخانی، «تمایزات و اشتراکات اندیشه‌های آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری» به قلم محمدصادق مزینانی و «ادبیات سیاسی آخوند خراسانی» اثر رضا بابایی از دیگر مقاله‌هایی بود که در این کمیسیون باید مورد بررسی قرار می‌گرفت.
رسول نوری با مقاله «اندیشه‌های فلسفی آخوند خراسانی»، منصور میراحمدی با مقاله «اندیشه سیاسی آخوند خراسانی»، حسن بغدادی با مقاله «دور علماءالنجف بقیادة الآخوند الخراسانی فی دعم حرکة الدستور الایرانیة»، حسن عیسی حکیم با مقاله «الفکر السیاسی و الثوری فی الحوزة العلمیة‌النجفیة من الامام الاخوند الخراسانی الی الامام النائینی» و علی محمود البعاج با مقاله «الفقه الدستوری عندالخراسانی» بایستی در این کمیسیون ارایه سخن می‌کردند.
در این کمیسیون تخصصی، اما تنها 9 مقاله تخصصی ارایه شد و پژوهشگران به بحث و بررسی محتوا و مطالب آنها پرداختند؛ نخستین مقاله «الفکر السیاسی والثوری فی الحوزة العلمیة النجفیة من الامام الاخوند الخراسانی الی الامام النائینی» نام داشت که در آن سیر انقلاب مشروطه به لحاظ نظری از میرزای شیرازی آغاز و چگونگی تدوین و تداوم این اندیشه از سوی مرحوم آخوند خراسانی به بحث گذاشته شد و در نهایت به بار نشستن انقلاب در افکار و اندیشه‌های سیاسی مرحوم نائینی مورد تبیین قرار گرفت.
مقاله دوم «تمایزات و اشتراکات اندیشه‌های آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری» نام داشت که نویسنده آن تمایزات اساسی و مبنای دینی که برخی میان اندیشه‌های مرحوم آخوند خراسانی و شیخ فضل‌الله نوری مطرح بود به بحث گذاشت و با اشاره به مشترکات این دو نظریه به نقد دیدگاهی پرداخت و این تمایزات را به عنوان تمایزات بنیادین در نظر گرفت.
مقاله سوم با عنوان «الفقه الدستوری عندالخراسانی» به بیان نقش و جایگاه فقهی و سیاسی مرحوم آخوند خراسانی در حرکت مشروطیت اختصاص داشت و دوگانه شورا و استبداد محور اصلی این مقاله بود که تلاش شد با اشاره به نامه‌نگاری‌ها، بیانات و استفتائات و نظرات فقهی مرحوم آخوند تبیین و نقش و جایگاه فقهی آخوند ارایه شود و «اندیشه‌های فلسفی آخوند خراسانی» عنوان مقاله دیگری قود از زاویه خاصی اندیشه‌های کلامی سیاسی آخوند خراسانی مانند محور اصالت وجود و وحدت وجود را مورد توجه قرار داد.
موضوع مقاله بعدی «مشروطیت در فقه سیاسی آخوند خراسانی» نام داشت، که در آن محورهایی مورد توجه قرار گرفت و این ایده را تقویت کرد که مرحوم آخوند خراسانی از برجسته‌ترین حامیان اندیشه سنتی در حوزه، توانست این دانش را به موتور محرکی برای تحولات سیاسی اجتماعی جدید تبدیل کند و «دور علماء النجف بقیادة الاخوند الخراسانی فی دعم حرکة الدستور الأیرانیه» عنوان مقاله پنجم ارایه شده به این همایش بود که در آن جایگاه اخلاقی، اصولی، فقهی و فلسفی مرحوم آخوند خراسانی در حوزه علمیه نجف و نقش وی در مشروطه ایرانی مورد توجه قرار گرفت.
«آخوند خراسانی و امکانات فقه مشروطه» از دیگر مقالاتی بود که ارایه شد و با تبیین و بررسی امکاناتی که در فقه سیاسی مرحوم آخوند خراسانی وجود دارد به ماهیت فقه سیاسی وی که در این فقه سیاسی برای توجه به مسایل مورد ابتلا و نیاز آن زمان وجود دارد، اشاره داشت و نیز مقاله «آخوند خراسانی و زمینه‌های عینی اندیشه‌پردازی سیاسی در انقلاب مشروطه» بر مطالعات مربوط به زمینه‌های علمی و اجتماعی سیاسی ایران در عصر مشروطه استوار بود که چگونه این اندیشه‌ها در ذهن مرحوم آخوند خراسانی تأثیر گذاشت و افکار ایشان را تحت تأثیر قرار داد.
کمیسیون تخصصی فقه و اصول
این کمیسیون در سالن همایش‌های پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با حضور آیت‌الله سیدمحسن حجت و حجج اسلام حسن عبدالساتر، مهدی عبدالساتر، عباس فاضل السراج، علی عبدالحسین المظفر، سیدمحمد مرتضی و حیدر عبدالجبار الوائلی و هادی حسین الکرعاوی از مهمانان خارجی و به دبیری حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد حسینی خراسانی برای بررسی مقاله «حجیت خبر واحد در عقاید و تفسیر با تأکید بر آرای آخوند خراسانی» به قلم سیدمحمدعلی ایازی، «مناط حجیت خبر واحد» اثر سیداحمد حسینی خراسانی، «دور القرآن الکریم فی البحث الاصولی عندالآخوند خراسانی» نوشته سیدمنذر حکیم، «کفایةالاصول» به قلم محمدرضا حکیمی، «آفاق قاعده لاضرر الخالده عندالآخوند خراسانی» اثر آرش مردانی‌پور و «رأی آخوند در مسأله تبعیت احکام از مصالح و مفاید» به قلم حسنعلی علی اکبریان برگزار شد.
سیدمحمود طیب حسینی با مقاله «دیدگاه آخوند در باب مسأله استعمال لفظ در بیش از یک معنا»، سیف‌الله صرامی با مقاله «جایگاه تفکیک اعتباریات و حقایق در آثار اصولی آخوند ملامحمد کاظم خراسانی»، سعید ضیائی‌فر با مقاله تأثیر اندیشه‌های کلامی بر علم اصول با تأکید بر دیدگاه‌های آخوند خراسانی»، مهدی مهریزی با مقاله «فقه فتوایی آخوند خراسانی»، محمدحسین درایتی با مقاله «فقه فتوایی آخوند خراسانی» و علی عبدالحسین المظفر با مقاله «دارسة مقارنة بین الآخوند و السنهوری العیب فی المبیع» باید ارایه سخن می‌کردند.
از مجموع 13 مقاله نام‌برده 9 مقاله با رویکرد اصولی و یک مقاله با رویکرد فقهی درباره آرا و اندیشه‌های بلند مجتهد بزرگ و عالم سترگ محقق خراسانی در این کمیسیون تخصصی ارایه شد که در مقاله‌ای از عباس فاضل السراج، تلاش شد صاحب سبک بودن آخوند خراسانی در مبحث الفاظ به اثبات برسد و بر خلاف آنچه حتی ائمه ادب مانند نجم‌الائمه رضی ارایه داده است، مطالب اصولی را در قالب بحث‌های الفاظ بیان کرده و از ابداعات آخوند محسوب کند.
«حجیت خبر واحد در عقاید و تفسیر با تأکید بر آرای آخوند خراسانی» به قلم سیدمحمدعلی ایازی، از دیگر مقاله‌های ارایه شده به کنگره آخوند خراسانی بود که تلاش می‌کرد با استفاده از مطالب آخوند در کفایه و موارد دیگر اثبات کند که حجیت خبر واحد تنها در حوزه احکام شرعیه است و نه در حوزه مباحث اعتقادی و تفسیری.
«مناط حجیت خبر واحد» عنوان مقاله دبیر علمی این کمیسیون بود که وی بر آن شد اثبات کند آخوند خراسانی و بسیاری از مشایخ سابق بر آخوند و اکثریت نزدیک به اتفاق متأخرین مناط حجیت خبر واحد را وثوق به صدور می‌دانند و آنچه به عنوان صفات راوی عدالت و یا وثاقت مطرح است در حد طریقیت برای اصول وثوق به صدور است؛ «دور القرآن الکریم فی البحث الاصولی عندالآخوند خراسانی» اثر حجت‌الاسلام سیدمنذر حکیم نیز عنوان مقاله دیگری بود که با اشاره به آنچه در کفایه الاصول مطرح شده و آخوند خراسانی احتمال تترب در قرآن را تأیید می‌کند، معتقد است که این تترب آسیبی به حجیت استناد در مقام استنباط احکام الهی نمی‌رساند.
«آفاق قاعده لاضرر الخالده عندالآخوند خراسانی» اثر آرش مردانی‌پور و «رأی آخوند در مسأله تبعیت احکام از مصالح و مفاسد» به قلم حسنعلی علی اکبریان از دیگر مقاله‌های ارایه شده در این کمیسیون بود که مقاله دوم سه نظریه را به آخوند نسبت داده و آورده است براساس اعتقاد آخوند، احکام تابع مصالح و مفاسد در متعلقات احکام است نه درجعل.
همچنین سیدمحمود طیب حسینی مقاله «دیدگاه آخوند در باب مسأله استعمال لفظ در بیش از یک معنا»، علی عبدالحسین المظفر مقاله «دارسة مقارنة بین الآخوند و السنهوری العیب فی المبیع» و سیف الله صرامی مقاله «جایگاه تفکیک اعتباریات و حقایق در آثار اصولی آخوند ملامحمدکاظم خراسانی» را در کمیسیون تخصصی فقه و اصول ارایه کردند.
کمیسیون تخصصی تحولات سیاسی اجتماعی
این کمیسیون در سالن چهل نفره مرکز همایش‌های دفتر تبلیغات اسلامی با حضور حجج اسلام محمد اکبری، نماینده مجلس افغانستان، حسنین جابرالحلو و عبدالقیوم سجادی از مهمانان خارجی و به دبیری عبدالوهاب فراتی کار خود را آغاز کرد که طی آن سیدمحمد اصغری با مقاله «تأثیر تحولات علمی و تاریخی بر رویکردهای آخوند خراسانی» و علی حجتی با مقاله «اقدامات آخوند خراسانی برای دفاع از استقلال کشور و مبارزه با تجاوز روسیه و انگلیس به خاک ایران» و علی اکبر ذاکری با مقاله «نقش علمای نجف به رهبری آخوند خراسانی در هدایت و حمایت نهضت مشروطه» ارایه سخن کردند.
«آخوند خراسانی و وحدت اسلامی» اثر غلامعلی عابد، «وطن دوم مشروطه؛ نگاهی به عملکرد علمای عتبات در انقلاب مشروطیت» به قلم عبدالمهدی رجایی، «آخوند خراسانی و رهبران روحانی در متون ادبی مشروطه» اثر الهام عظیمی، «تقابل و تعامل آخوند خراسانی و سیدمحمدکاظم یزدی در جریان انقلاب مشروطه» به قلم مریم عظیم بیک، «جایگاه آخوند خراسانی در نظریه سیاست دینی» تألیف عبدالقیوم سجادی و «الیقطة الفکریة عند الشیخ الاخوند الخراسانی و اثر هافی المجتمع آنذاک» به قلم حسنین جابر الحلو از دیگر مقاله‌هایی بود که در این کمیسیون ارایه شد.
در این کمیسیون تخصصی، تحولات سیاسی و اجتماعی عصر آخوند در کنار سیره سیاسی و عملی ایشان در شش محور از آغاز انقلاب مشروطه تا تشکیل مجلس اول، مجلس اول و تصویب قانون اساسی، دوران استقلال صغیر، فتح تهران و تشکیل مجلس دوم مشروطه، اشغال ایران از سوی روس و انگلیس و صدور حکم جهاد از سوی آخوند مورد نقد و بررسی قرار گرفت و مجموعه گفت‌وگوهای انجام شده، نشان داد که کنگره بزرگداشت آخوند خراسانی مقدمه‌ای برای بازشناسی عمیق و گسترده بزرگ‌ترین عالم دینی در سیاست دوره‌ای از تاریخ است.
پیش از ارایه چکیده برخی از مقاله‌های ارسال شده به کنگره بزرگداشت یکصدمین سال ارتحال ملامحمدکاظم خراسانی که در کمیسیون‌های چهارگانه مورد نقد و بررسی قرار گرفت، یادآور می‌شود که قرار بود آیت‌الله رضا استادی با مقاله «درباره آثار و آرای آخوند خراسانی»، حجت‌الاسلام رضا مختاری با مقاله «شاگردان آخوند خراسانی»، محسن صادقی با مقاله «تقریرات دروس اخلاق آخوند خراسانی»، اکبر ثبوت با مقاله «شیوه آخوند در برخورد با مخالفان» و حجت‌الاسلام رسول جعفریان با مقاله «آخوند خراسانی به روایت اسناد» در این کمیسیون‌ها سخنرانی کنند که به سبب شرکت در کنگره بزرگداشت مقام شیخ محمدتقی، شیخ محمدحسین و شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی که همزمان با این مراسم در گرمسار برگزار شد، این امر محقق نشد؛ این در حالی بود که چندین مقاله دیگر نیز به سبب عدم حضور محقق و مؤلف آن مورد نقد و بررسی قرار نگرفت.
تأثیر تحولات علمی و تاریخی بر رویکردهای آخوند خراسانی
پرسش اصلی در نوشتار حاضر به قلم «سیدمحمد اصغری» آن است که تحول در عرصه‌های مختلف، چه تأثیری در رویکردهای «آخوند خراسانی» داشت؟ برای یافتن پاسخ، ابتدا تحولات در عرصه‌های مختلف مرور و آثار و نتایج این تحولات را در رویکردهای آخوند هرچند به گونه‌ای گذرا بررسی شده است؛ براین اساس، هر چند ویرانی و تعطیل عقل پس از حمله مغول بسیار خسارت بار بود، اما با برآمدن صفویان و ظهور فیلسوفان بزرگی چون «صدرالمتألهین» و حضور فقیهانی چون «محقق کرکی» و «وحید بهبهانی» و همچنین پیروزی «اندیشه اصولی بر اخباری»، تثبیت «اجتهاد» و رویش نهاد «نیابت امام(ع)»، تأسیس مرجعیت کل و سازمان‌یابی روحانیت شیعه، وحدت «امامت» و رهبری با نهاد عظیم «مرجعیت» و تقلید از «مجتهد زنده» نقطه عطف بسیار بزرگی در تاریخ ایران و تشیع بود.
از سوی دیگر، هماهنگی و تلفیق عناصری همچون «عقل و عرفان»، «فقه، فلسفه و ایمان»، ظهور «فقهای عارف»، شکل‌گیری «مکتب سامرا» و حضور مجتهدان نامدار در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و مردمی نه تنها «تشیع» همچنان مظهر فرهنگ ایرانی و روح ملی باقیماند، بلکه روحانیت راستین شیعه را نیز به کانون اصلی مبارزات و مرتبه «ملاذالانام» و رهبری مذهبی سیاسی فراکشید، که در مرحله سوم روند مبارزه، روحانیت و ملت در یک سو، و دولت و دربار و شاه، در سوی دیگر مبارزات قرار گرفتند؛ این تحولات در عرصه داخلی و نیز عرصه‌های بین‌المللی، تأثیر تمام بر رویکردهای آخوند و یاران او داشت و روشن است که سکوت یا «غیبت» از عرصه، قطعا تبعات جبران‌ناپذیر تاریخی را رقم می‌زد.
مشروطیت در فقه سیاسی آخوند خراسانی
در مقاله حاضر نوشته «حسین آبادیان» می‌خوانیم: «آخوند ملامحمدکاظم خراسانی برجسته‌ترین مجتهد دوره مشروطه است که برآیند تلاش‌های خستگی‌ناپذیرش، نوآوری‌های فراوانی در عرصه فقه سیاسی شیعه است. دیدگاه‌های او فقط استمرار نظرات فقهای سلف نیست، بلکه وی از طریق بازاندیشی در آموزه‌های به جا مانده از تراث گذشته، فصلی نو در اندیشه‌های سیاسی شیعه گشود؛ فصلی که با مقوله حقوق مردم پیوندی وثیق داشت».
روشن است که میان اندیشه و سنت، پیوند ناگسستنی وجود دارد؛ بر این اساس هیچ جماعت انسانی را نمی‌توان یافت مگر آنکه در چارچوب سنت‌های به جای مانده از نیاکان خود می‌اندیشد. این مسأله تا جایی است که اگر همین جماعت قرار باشد علیه سنت به ارث رسیده از نیاکان، اقدامی انجام دهند، راهی ندارد جز این‌که با امکانات همان سنت، نظمی نوین بنا کند.
زندگی و شخصیت علمی و عملی آخوند خراسانی
نوشتار حاضر اثر «اکبر اسدعلیزاده» بر آن است تا با تمرکز بر زندگی یکی از رهبران مؤثر در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، یعنی آخوند خراسانی، تحرکات علمی و عملی مختلفی را که در آن صورت گرفته است، به نظاره بنشیند. ساختار این مقاله از چهار فصل تشکیل شده است. در فصل اول به سه محور «ولادت»، «دوران تحصیل» و «علت لقب» آخوند پرداخته شده است. فصل دوم به فعالیت‌های علمی آخوند اختصاص دارد. در این فصل به محورهایی همچون آخوند و علم اصول، مرجعیت، آثار علمی و شاگردان اشاره می‌شود.
فصل سوم به سیره سیاسی و فصل چهارم به سلوک اخلاقی و معنوی آخوند اختصاص دارد. در این فصل با اشاره به برهه‌های زندگی آخوند به برخی از محورهای اخلاقی نظیر «تواضع و فروتنی»، «بزرگواری و عظمت نفس»، «زهد و تقوا»، «توکل و اطمینان»، «عبادت و معنویت»، «کمک به نیازمندا» و «عفو و گذشت» اشاره شده است. در بخشی از فصل سوم نیز آمده است: «آخوند خراسانی به حسب وظیفه الهی، احساس تکلیف کرده و با تمام وجود برای دفاع از مظلوم و در هم کوبیدن ظالمان و ستمگران وارد مسایل سیاسی شد؛ ایشان در صحنه‌های سیاسی اجتماعی، مردی قاطع و نافذالکلام بود که براساس ایمان و باورهای استوار دینی خود حرکت می‌کرد».
حجیت خبر واحد در عقاید و تفسیر با تأکید بر آرای آخوند خراسانی
هدف از مقاله «سیدمحمدعلی ایازی» طرح نظریات موافقان و مخالفان خبر واحد با تکیه بر آرای آخوند خراسانی در حجیت روایات در غیر اموری است که به جوارح و عمل یعنی حوزه فقه و شریعت مربوط می‌شود؛ آخوند خراسانی در طرح استدلال حجیت خبر واحد در احکام، عدم حجیت آن را در غیر احکام مبنا قرار می‌دهد تا نشان دهد که اگر دلیلی بر ممنوعیت خبر واحد رسیده و یا اگر به خبر عدل از باب تعبد تکیه شده، نمی‌تواند اثبات حجیت و کاشفیت از واقع را بکند، اتفاقا، محل ممنوعیت ناظر به عقاید بوده و یا دست کم، قدر متیقن آن اموری است که کاشفیت آن از واقع را نشان دهد.
نگارنده در این نوشتار، طرح محل نزاع و مشخص کردن قلمرو بحث و نظریات موافق و مخالف، و به ویژه نظر این شخصیت محقق والامقام در تأیید نظر عدم حجیت خبر واحد و شرح مبانی و مشکلاتی که از ناحیه وسایط اخلال در کشف را فراهم می‌سازد و در شرح نظر برخی از شاگردان ایشان آمده، زوایای بحث را توضیح داده است.
آخوند خراسانی و زمینه عینی اندیشه‌پردازی سیاسی در انقلاب مشروطه
فتح‌الله پریشان در مقاله خود بر آن است به این سؤال پاسخ دهد که اساسا چه زمینه‌های فکری، سیاسی و اجتماعی را می‌توان مورد اشاره قرار داد که در شکل‌گیری و جهت‌دهی افکار و اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، مؤثر بوده‌اند؛ به عبارتی دیگر، چه عواملی سبب شدند تا آخوند این‌گونه فکر کنند و متمایز از برخی دیگر، وارد عمل شود؟ در پاسخ به این مسأله، سعی شده تا به محورهای کلی همچون زمینه‌های «فکری، فرهنگی و اقتصادی» در دو عرصه عوامل داخلی و خارجی پرداخته شود.
در ارتباط با عوامل فکری و فرهنگی و در عرصه داخلی به دو محور «علاقه‌مندی به آموزه‌های اسلامی» و «پذیرش مرجعیت علمای دینی» و در عرصه زمینه‌های خارجی به سه محور «درخواست حکومت قانون به تقلید از اروپا»، «شکست روسیه از ژاپن» و «انقلاب روسیه» و در ارتباط با عوامل اقتصادی به سه محور عمده یعنی «سلطه اقتصادی بیگانگان بر بازرگانی ایران»، «واگذاری امتیازات به بیگانگان با ذکر چهار مصداق قرارداد رویتر، تالبوت، شیلات شمال و گمرکی ایران و روس» و «وام‌های دریافتی» اشاره می‌شود.
آخوند خراسانی از دیدگاه آیت‌الله شبیری زنجانی
در بخشی از این مقاله به قلم «علی اکبر زمانی‌نژاد»، آمده است: «آخوند خراسانی به عنوان یکی از رهبران اصلی انقلاب مشروطه، در کانون بسیاری از مسایل و حوادث دوران مشروطه قرار داشت. براین اساس، بررسی ابعاد مختلف زندگی ایشان، ذهن هر پژوهشگر و محقق را به خود مشغول می‌سازد؛ از جمله راه‌های بررسی زندگی افراد، مراجعه به گفته‌ها و خاطرات شفاهی افرادی است که به آن شخص نزدیک بوده است؛ به عبارتی دیگر، تاریخ شفاهی، یکی از طرق بررسی ابعاد زندگی افراد است».
نوشار حاضر بر آن است تا شخصیت و برخی ابعاد وجودی این عالم فرهیخته و بزرگوار را از زبان یکی از علمای طراز اول عصر حاضر یعنی «آیت‌الله حاج آقا موسی شبیری زنجانی» مورد بررسی قرار دهد؛ از جمله ویژگی‌های جذاب آیت‌الله زنجانی آن است که خاطرات و داستان‌های فراوانی از علما و دانشمندان صد سال اخیر در سینه دارد و با اندک مناسبت، آنها را برای دیگران نقل می‌کند. این در حالی است که ایشان در نقل مطالب، دقت‌های فراوانی به خرج می‌دهند و در حد امکان، حکایات، قصص و نکات علمی را با سلسله سند نقل می‌کنند.
جایگاه تفکیک اعتباریات و حقیاق در آثار اصولی آخوند خراسانی
«سیف الله صرامی» در مقاله خود آورده است: «مرحوم آخوند خراسانی، یکی از معاریف عالم اسلام و تشیع است که از خود در عرصه‌های مختلف علم و عمل، آثار ارزشمند فراوانی به جای گذاشت. البته مهم بودن این آثار، مانع از آن نشد که از سوی اندیشمندان مورد نقد واقع نشوند، بلکه آثار و تفکرات آخوند؛ به سان دیگر اندیشمندان، خود را در معرض نقدهایی می‌بیند که به او وارد می‌شوند. بدیهی است که نباید «نقد» را نشانه‌ای از ضعف تلقی کرد، بلکه وارد نمودن نقد و ایراد به نظریه‌های مطرح، داستانی همیشگی بوده که به طراوت، شادابی و عمیق‌تر شدن آن نظریه کمک می‌کند».
آخوند خراسانی و وحدت اسلامی
اثر حاضر به قلم «علی عابد» در راستای بیان مطالبی کوتاه درباره سیره وحدت‌طلبی مرحوم آخوند خراسانی است. هدف اصلی در این نوشتار، تنبیه بر ضرورت تبیین آن دسته از ابعاد زندگی آخوند است که به جهت نشستن غبار غفلت بر آنها از سوی تاریخ نویسان مورد فراموشی واقع شده‌اند. از جمله این ابعاد، نقش و تأثیر ایشان در مسأله وحدت میان جامعه اسلامی است. شکی نیست که آخوند خراسانی محور اصلی مهم‌ترین حرکت‌های اتحاد طلبانه علمای شیعه با جهان اهل سنت در سال‌های آغازین مشروطیت است.
نوشتار حاضر از دو بخش عمده «مبانی وحدت‌طلبی آخوند خراسانی» و «مصادیق عملی اتحاد طلبی آخوند خراسانی» تشکیل شده است که در بخش اول؛ یعنی مبانی نظری، به آثار فقهی، اصولی، نامه‌ها و تلگراف‌های آخوند پرداخته شده است و در بخش دوم به ارتباطاتی که ایشان با علمای سنی مذهب، شیخ‌الاسلام عثمانی جهان تسنن، مکاتبات و تبادل تلگرافی که ایشان داشته؛ از جمله در فتنه بخارا، ارتباط با مشروطه ترکیه و مواردی از این قبیل اشاره می‌شود.
آخوند خراسانی در ادبیات فارسی مشروطه
شعر در تعریف گذشتگان به «کلام موزون مقفّی» اطلاق می‌شد و این تعریف اگرچه از لحاظ لزوم داشتن تقفیه و توزین، مورد رد برخی از متأخرین قرار گرفته است، ولی کماکان مشهورترین تعریف از شعر است. ادبیات، اعم از شعر است و از جهت این‌که برجسته‌ترین مصداق از مصادیق ادبیات، شعر است گاهی شعر را مترادف ادبیات دانسته‌اند؛ در حالی که بین این دو فرق است. اسلام رابطه‌اش با قالب‌های مختلف ادبی، به ویژه شعر، نه رابطه رد کامل و نه قبول تمام و کمال است. در اسلام اگرچه آیات و روایاتی در مذمت شعر وارد شده است، اما احادیثی هم در تأیید شعر وجود دارد و ملاک ارزش‌دهی به شعر را استفاده از آن در مسیر هدف و غایت اسلامی و انسانی می‌داند.
تحقیق حاضر نوشته «الهام عظیمی» درصدد جست‌وجوی نام و یاد مرحوم آخوند خراسانی در آثار ادبی منثور و منظوم عصر مشروطه است. آخوند خراسانی، محبوب بسیاری از ادبا و شعرای عرب و عجم بوده است؛ اما به علت حضور ایشان در عراق، غالب این مدایح و مراثی، به زبان عربی است و اگر کسی قصاید و اشعاری را که در مدح ایشان به زبان عربی گفته‌آند، گردآوری کند، دفتری پر برگ و بار فراهم آورده است.
رأی آخوند خراسانی در مسأله تبعیت احکام از مصالح و مفاسد
یکی از مسایل و دغدغه‌هایی که همواره پیش روی متکلمان و علمای علم اصول قرار داشته و صفحاتی چند از آثار آنان را به خود اختصاص داده است، مسأله تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد است؛ بدین صورت که آیا شارع، احکام را بر مبنای مصالح و مفاسدی که پیش از حکم بوده، جعل کرده است؟ آیا الزامی در این بنا داشته یا بدون الزام چنین کرده است؟ آیا این مصالح و مفاس، در متعلق حکم بوده‌اند با فقط جعل حکم مصلحت داشته است، بدون این که در متعلق حکم بوده‌اند یا فقط جعل حکم مصلحت داشته است، بدون این‌که در متعلق حکم مصلحت و مفسده‌ای موجود باشد؟
در این زمینه، آرا و نظریه‌های متفاوتی از سوی علمای علم اصول و کلام مطرح شده است که تورق در آنها می‌تواند جذابیت‌های علمی خاص خود را داشته باشد. موضوع نوشتار حاضر به قلم «حسنعلی علی اکبریان»، اولا منحصر به رأی آخوند خراسانی در این‌باره است، پس آرای دیگران محل بحث نیست؛ و ثانیا منحصر به این زاویه از مسأله است که آیا او تبعیت را در جعل حکم می‌داند یا در متعلق حکم، و این‌که آیا رأی او در مطلق احکام یکسان است یا قائل به تفصیل، پس، از دیگر زوایای مسأله بحث نمی‌شود.
آخوند خراسانی و امکانات فقه مشروطه
فقه مشروطه به عنوان یکی از مهم‌ترین نظریه‌های فقهی ـ سیاسی شیعه در مسیر طولانی خود، تحولات بسیاری به خود دیده است. یکی از مهم‌ترین فرازهای تاریخ آن، پیدایی «فقه مشروطه» در صدر نوگرایی مذهبی ـ سیاسی ایران و به رهبری اندیشمندان تأثیرگذاری چون آخوند خراسانی و محقق نائینی است. فقه مشروطه نخستین تجربه و آزمون فکر شیعه در دوران جدید است که در راستای پیوند میان دین و دولت مدرن ظاهر شده است. این دستگاه فقهی ـ سیاسی، البته مختصات و ابعاد متفاوتی دارد که بررسی آنها از حوصله یک و یا چند اثر خارج است.
مقاله حاضر اثر «داوود فیرحی» بر آن است تا برخی امکانات این نظریه فقهی را به اختصار مورد ارزیابی قرار دهد؛ نقطه تمرکز این نوشتار را دو محور یعنی «ماهیت» و «امکانات» فقه مشروطه تشکیل داده است. در باب ماهیت فقه مشروطه، باید گفت که این دستگاه فکری، از نظر تاریخی بین دو نظریه «سلطنت اسلامیه» و «فقه حکومت اسلامی» قرار دارد و از ویژگی‌ها، امکانات و محدودیت‌های خاصی برخوردار است. تأمل در این مختصات از آن روی اهمیت دارد که پژوهشگران فقه شیعه را با یکی از بزرگ‌ترین تلاش‌های نوگرایانه آشنا می‌کند که از سوی فقیهان بسیار، و به پیشگامی آخوند خراسانی و علامه نائینی، تأسیس و تدوین شده است.
تمایزات و اشتراکات اندیشه‌های آخوند خراسانی و شیخ فضل‌الله نوری
نهضت و انقلاب مشروطه، یکی از مهم‌ترین تجلی‌گاه‌های فقه و اندیشه سیاسی شیعه است. اگرچه دوران پیش از مشروطه، به ویژه در دوران صفویه بخشی از مسایل سیاسی و اجتماعی، به مباحث فقهی راه پیدا کرده بودند و فقها درباره آنها مطلب می‌نوشتند، اما این مباحث آنچنان گسترده نبودند که بتوان از آن به عنوان یک جهش از مباحث سنتی به مباحث مدرن یاد کرد. شروع این جهت را باید در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری یعنی آغاز ورود اندیشه‌های غربی به کشور دانست.
با نگاهی به تاریخ نهضت مشروطیت در می‌یابیم که علمای شیعه از آغاز تا طرح متمم قانون اساسی، دیدگاه‌ها و مواضع یکسانی داشته‌اند، تا جایی که تقی زاده می‌گوید: «در مجلس نخست، شیخ فضل الله و بهبهانی، تکیه‌گاه مجلس و مایه قوت و قدرت آن بودند» ولی از آن زمان به بعد نخست روشنفکران و عالمان دین و سپس فقهای شیعه در ایران و عراق، به ویژه تهران و نجف، در دو جبهه، رویاروی هم قرار گرفتند و به دو جریان: «مشروطه‌خواه» و «مشروعه‌خواه» تقسیم شدند.
در صف مقدم جریان مشروطه‌خواه، عالمان و مراجع بزرگ و آیات عظامی همچون «آخوند خراسانی، ملاعبدالله مازندرانی، میرزا حسن خلیلی تهرانی، میرزای نائینی و محلاتی از حوزه نجف و طباطبایی و بهبهانی از حوزه تهران قرار داشتند» و در مقابل، رهبری جریان مشروعه‌خواه به عهده «شیخ فضل الله نوری» بود؛ در این جریان نیز عالمان بزرگی همچون «میرزا محمدحسن مجتهد تبریزی، محمد خمامی رشتی، محمد محمد آملی، حاجی آخوند محمدعلی رستم آبادی و سیداحمد طباطبایی» قرار داشتند که از شیخ فضل الله پیروی می‌کردند.
بررسی اندیشه‌ها و مواضع این دو جریان به ویژه رهبران آن از اهمیت خاصی برخوردار است که مقاله «محمدصادق مزینانی» به این تمایزات و اشتراکات پرداخته است.
نقش علمای نجف به رهبری آخوند خراسانی در هدایت مذهبی نهضت مشروطه
آثار مرحوم آخوند خراسانی به عنوان یکی از علمای برجسته و طراز اول دوران مشروطه را می‌توان به دو دسته شاگردانی که در محضر وی پرورش یافته‌اند و آثار مکتوب به جامانده تقسیم کرد؛ ایشان افزون بر جنبه‌های علمی، در عرصه عمل و سیاست نیز وارد شده بودند به گونه‌ای که کانون بسیاری از تحولات عمده در آن دوران، به آخوند ختم می‌شد که متأسفانه به رغم برجستگی خاص در تحولات دوران مشروطه، مورخان جایگاه شایسته و مناسبی را به ایشان در میان آثار خود نداده‌اند.
رصد کردن سیره علمی و عملی آخوند خراسانی با توجه به همین متون ناقص، به روشنی گویای این مسأله است؛ ایشان در دوران مشروطه با صدور فتوا و حمایت از مشروطه نقش به سزایی در پیروزی مشروطه داشتند، اما حوادث به گونه‌ای پیش رفت که در صدد سفر به ایران برآمدند و غائله اختلاف میان علما را در مواجهه با مشروطه بر طرف کنند. متأسفانه این امر تحقق نیافت و با فوت ایشان قبل از آمدن به ایران، مسأله بحران در برخورد با مشروطه به وقت خود باقی ماند.
نوشتار حاضر به قلم «اکرم حبیبی» سعی در تبیین و چگونگی نقش آخوند در حوادث مختلف و متعدد دارد که در زمان مشروطه و دوران پس از آن اتفاق افتاده است. در این مقال سعی شده است که در بخش منابع، از آن دسته از منابعی استفاده شود که دست اول، معتبر و قابل استناد باشد؛ هرچند برخی از مجلات و سایت‌های اینترنتی نیز قسمتی از منابع را به خود اختصاص داده است.
گفتنی است، مراسم افتتاحیه کنگره بین‌المللی بزرگداشت مقام آخوند خراسانی، چهارشنبه 23 آذرماه از ساعت 15 تا 19:30 با سخنرانی حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی و آیت‌الله صادق آملی لاریجانی در سالن همایش‌های مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) آغاز شد و پنجشنبه 24 آذرماه از ساعت 14:30 تا 17 با سخنرانی حضرت آیت‌الله جوادی آملی در مرکز همایش‌های بین‌المللی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم به کار خود پایان داد که از بازآوری آن خودداری می‌شود. /920/ز501/ر