مسجد و انقلاب اسلامی
چکیده
پژوهشهاى تاریخى انجام شده درباره جایگاه مسجد در میان مسلمانان بیان از آن دارد که مسجد نخستین و مهمترین مرکز و نهاد در جامعه اسلامى بوده است. هرچند کارکرد اولیه و اصلى مساجد، کارکرد عبادى ـ نیایشى آن بوده است و از مساجد به صورت محلى براى برگزارى آیینها و عبادات جمعى استفاده مىشده است، اما به هیچ وجه این کارکرد، یگانه کارکرد مساجد نبوده است، بلکه می‌توان به کارکردهاى مهم دیگر مساجد همچون کارکرد علمی ـ آموزشی، تربیتی، فرهنگى و ارتباطاتی ـ رسانه‌ای، سیاسى، اجتماعى، نظامى، اقتصادی و معماری و فضای کالبدی شهری اشاره نمود.
«کارکرد» به معناى نقش یا اثرى است که هر پدیده در زنجیرهى پدیدههایى که با آنها مرتبط است باقى مىگذارد. در این مقال به اختصار به بررسی کارکرد سیاسی مسجد در صدر اسلام پرداخته‌ایم و سپس نقش آن به صورت تطبیقى در پیروزى انقلاب اسلامى ایران بیان شده است.
مقدمه
مسجد، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانى، خانه راز و نیاز، تجلّى بهشت خدا در زمین و محل آرامش و اجتماع مؤمنان و موحدان است. امام خمینى(ره) به عنوان یک روحانی و رهبر، در حرکت انقلابى، نقش هماهنگ کننده اصلى نیروهاى درگیر و مردم را ایفا مى‌کرد. از ویژگى‌هاى رهبرى انقلاب ایران آن بود که مبارزه و انقلابش بر پایه دین و معنویت بود و عمل به وظیفه به عنوان یک اصل حاکم اصالت داشت. قدرت رهبرى بر اتّکال به خداوند و پذیرش عمیق مردمى استوار بود. کار دیگر ویژه رهبرى؛ دمیدن روح اعتماد به نفس و مقابله با خودباختگى در مردم بود. این کار به خاطر ارتباطى بود که رهبرى انقلاب ایران با روحانیت داشت. از این طریق شبکه وسیعى از نیروهایى که مروّج و بیان کننده اندیشه و فکر رهبرى در نقاط گوناگون کشور بودند، شکل گرفت. این شبکه به مثابه یک حزب سیاسى در ایران عمل می‌کرد، در حالى که ویژگى‌هاى ظاهرى حزب را نداشت. تجربه تاریخى یکصد سال گذشته ایران نیز نشانگر نقش اندیشمندان دینى و روحانیت در تحوّلات اجتماعى است. پیام‌هاى رهبرى در قالب مفاهیم اسلامى، نقش مهمى در بسیج مردمى در طول شکل گیرى انقلاب داشته است. تحلیل محتواى این پیام‌ها از سوی روحانیت و موجى که توسط آن در بین مردم ایجاد مى‌شد، بیانگر ماهیت و محتواى فکرى این انقلاب است. مهمترین هدفى که رهبرى در بسیارى از اعلامیه‌ها بدان پاى مى‌فشرد اعلاى کلمه حق و استحکام مبانى دینى بود که رژیم گذشته در صدد محو و نابودى آنها بود. تحقق انقلاب اسلامی ایران در بهمن سال 1357 ش از تحوّلات شگرف محسوب مى‌شود. وقوع این حادثه در سال‌هاى پایانى قرن بیستم، بسیارى از نظریه پردازان انقلاب را شگفت زده کرد. این پیروزی مدیون علل و عوامل متعددی است که بحث تفصیلی پیرامون هر یک مجال مستقلی می‌طلبد. آنچه در این مقال مورد بحث و اهتمام بوده، سه عامل به هم پیوسته یعنی مسجد، امام خمینی(ره) و روحانیت می‌باشند که هر سه عامل مرتبط و مکمل یکدیگرند.
مسجد رمز جامعیت اسلام
واژه مسجد و مشتقات آن که در قرآن 28بار به صورت مفر و جمع آمده است، پیش از اسلام نیز رواج داشته و قبل از این که رسول گرامى اسلام«صلىاللهعلیهوآله» مسجد مدینه را بنیان نهد، خداوند تعالى در سوره اسراء که مکى است، واژه مسجد را در مورد مسجدالحرام و مسجدالاقصى به کار برده است.
ولى در عین حال مسجد نخستین نهادى است که به هنگام ورود حضرت پیامبر«صلىاللهعلیهوآله» به مدینه شکل گرفته است. این نکته حکایت از آن دارد که شکلگیرى جامعه اسلامى بدون نقشآفرینى مساجد امکان پذیر نبوده است.
مساجد با کارکردهایى که داشت آن چنان در درون جامعه اسلامى نهادینه شد که مؤمنان آن را بر خانههاى خودشان ترجیح مىدادند؛ در واقع ویژگى اصلى مسجد این بود که همچون اسلام با همه شئون زندگى مردم سر و کار داشت و البته به همه شئون مردم جهت الهى و دینى مىداد و این برخاسته از روح اسلام بود، چرا که اسلام جوهره همه فعالیتهاى مسلمین در جامعه اسلامى را عبودیت مىدانست. مسجد جز معنا بخشیدن به حیات دینى، نقش چشمگیرى در صحنه سیاست ایفا کرده، ایمان و اعتقاد و اخلاص و ایثار را در خدمت به جامعه و توسعه سیاسى اسلام به کار گرفت.
کارکرد سیاسی مسجد
یکی از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر آن تأکید شده و هم‌اکنون نیز اهمیت آن به خوبی مشاهده می‌شود. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، به منظور دخالت مسلمانان در شیوه حکومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سیاسی اسلام، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره‌های بعد نیز کارکرد سیاسی مسجد فعال‌تر گردید و امور سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و ... در مسجد صورت می‌گرفت. پیامبر اسلام آن روز که از مکه به مدینه هجرت کرد نخستین سنگ بناى حکومت اسلامى را با احداث یک مسجد در مدینه نزدیک به خانهى خویش آغاز کرد. و آن را مرکزى براى ادارهى امور سیاسى و مباحث و جدالها قرار داد. در واقع پیامبر در آغاز اداره حاکمیت جامعه، مسجد تأسیس کرد و اسلام در طول تاریخ با مساجد زنده بوده و به برکت مساجد، اسلام ادامه حیات داده است. البته نقش سیاسى مساجد در طول تاریخ جوامع اسلامى (بجز مقطع صدر اسلام و قرن اخیر) بیشتر به صورت غیرمستقیم بوده است. این کارکرد در قرون جدید و با پیشگامى اصلاحگرایان در جوامع اسلامی پر رنگتر شد. اصلاحگرایانى چون سید جمال الدین اسدآبادى، حسن البنّا، محمد عبده، علامه اقبال لاهورى و... از مسجد به عنوان پایگاهى براى آغاز جنبشهاى سیاسى ـ اصلاحى در قرون اخیر استفاده کردهاند. «این رفتارها ابتدائا در چارچوب دعوت و تعاون اسلامى آغاز مىشده است (جلسات تفسیر قرآن، بیان احکام اسلام، بزرگداشت اولیاى دین، ذکر وقایع تاریخى مربوط به دین، ذکر مشکلات و مصائب مسلمانان در اقصى نقاط عالم و جزِ آن) ولى به سبب فقدان مجراهاى سیاسى براى ظهور دغدغهها و تمایلات دینى، خود مسجد به نوعى پایگاه سیاسى تبدیل مىشده است».(1) باید توجه داشت که مسجد در جوامع اسلامى با توجه به آموزههاى دینى چشمگیر همچون حدیث «من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم» ظرفیت بروز رفتارهاى سیاسى را در مقایسه با نهادهاى دینى در ادیان دیگر به درجات بسیار برترى دارد. چنین چشمانداز والا به عرصه سیاست، از ژرفبینى، ارزشگذارى و عنایت ویژه این آیین بزرگ آسمانى به زندگى فردى و اجتماعى انسان و پیوند دین و دنیا و توأمان بودن تز عینیت سیاست و حکومت حکایت دارد. نیز باید توجّه داشت که در جریان نهضتهاى بزرگ اسلامى نیز مساجد در جهت بیدارى و آگاهى بخشیدن به تودههاى وسیع و قشرهاى مختلف مردم نقش بسیار بارزى را بر عهده داشتند. در نهضتهاى صد ساله اخیر ایران، مساجد، به عنوان کانونهاى اصلى مبارزه علیه استبداد مورد توجّه بودند و نقش عمدهاى را در به ثمر رسانیدن این نهضتها ایفا کردند؛ چنانکه در جنبش تحریم تنباکو که به رهبرى میرزاى بزرگ شیرازى، طى سال‌هاى 1308 ـ 1309 هق و در مخالفت با امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت انگلیسى در ایران روى داد و منجر به شکست استعمار انگلیس گردید، مساجد در مخالف با استبداد ناصرى و در پیروزى نهضت، نقشى سازنده به عهده گرفتند. در نهضت مشروطیت (1323 ـ 1325 ه.ق) نیز که با قیام و رهبرى روحانیت در ایران شکل گرفت مساجد کانونهاى اصلى انقلاب بودند و فعالیتهاى انقلابیون را در جهت پیروزى این نهضت نیرو و سرعت مىبخشیدند. این شکوه و عظمت و قداست و جاذبیت مساجد در جهت ایجاد وحدت و همبستگى در میان تودههاى مردمى و بسیج قشرهاى مختلف براى مقابله با ظلم و استبداد، بار دیگر در جریان انقلاب شکوهمند اسلامى نیز تجلّى کرد.
مسجد و انقلاب اسلامى
از جمله موفقترین حرکتهاى سیاسى در چند دههى اخیر، انقلاب اسلامى ایران است. این انقلاب از جهات بسیارى، از دیگر انقلابها متمایز است. از جمله وجه تمایز، پایگاه دینى این انقلاب در عصر گریز از ایدئولوژىهاى آسمانى بود. هر انقلابی یا تحولی که بخواهد ضد ساختار عمل کند یا بصورت پاد گفتمان خلق شود نیازمند فضا و سازمان تشکیلاتی است. انقلاب اسلامی انقلاب نخبگان نبوده است تا بتواند از سازمان تشکیلاتی خاص بهرمند گردد. بلکه انقلاب توده مردم بر علیه نظام حاکم بوده است که با خلق گفتمان بازگشت و ترویج خود آگاهی اجتماعی نیازمند فضایی خارج از ساختار قدرت بود و کاملاً مردمی بود. و این فضا‌ها از طریق مساجد ممکن بود چون مساجد چند خصوصیت داشتند که زمینه را برای باز تولید این فضای هنجاری فراهم می‌نمود. اولاً مساجد دارای شبکه‌ی گسترده سامانمندی بودند که بجهت اشتراک فضا و متن به تولید مفاهیم انبوه همسان و همگن اجتماعی می‌پرداختند (مفاهیم انقلابی) ثانیاً دسترسی همگانی یا عمومی‌ترین نهاد در عرصه عمومی که تا حدی خارج از کنترل قدرت، کارکردهایش را به مردم تسری می‌داد. (گر چه موانعی وجود داشت) تنها فضایی بود که حوزه اشتراک همگانی بود هیچ طبقه‌بندی، جنسیت و قیدی در آن وجود نداشت. ثانیاً مهمترین کانون فعالیت عوامل پیشرو و الگوهای انقلابی مسجد بود، چون روحانیت که پیشروترین گروه در انقلاب بودند، امام مساجد بودند و از طریق منابر آرمانهای مقاومت را به گوش مخاطبین می‌رساندند.
مسجد تنها کانونی بود که در آن تبعیض، تقسیم بندی و طبقه‌بندی بین امام و مأموم وجود نداشت. و عناصر درون مسجد نسبت به تحولات مشارکت مشورتی و همگانی داشتند که این فضا بهترین زمینه برای خلاقیت، نوآوری و رشد طبیعی و نخبگانی انسان‌های حاشیه نشین بود و منجربه ظهور و شکوفایی استعدادهایی می‌شد که تا قبل از آن در چنبره استبداد گرفتار و انسانهایی حاشیه نشین بودند. با این مقدمه‌ها ارتباط مسجد با انقلاب مشخص می‌گردد که می‌توان گفت: مسجد تنها فضای تشکیلاتی بود که در آن مبانی معرفتی انقلاب الگو گذاری شد. و همین مبانی منجر به ساحتهایی از رفتار انقلابی از مخاطبین مسجد می‌شد که حوادث اجتماعی را خلق می‌کرد تا این حوادث بعنوان پدیده‌های ساختار شکن و ضد گفتمان بتوانند موقعیت جدیدی را بیافرینند که این موقعیت مبتنی بر هنجارهای درونداد باز تولید شده از مفاهیم مسجد باشند. و چنین شد که کلیدواژه‌هایی چون 1. مردم 2. روحانیت شیعی 3. مسجد سه ضلعی انقلاب اسلامی ایران را بر محور مذهب کنشگر شیعه پدید آوردند. اما این سخن آغازین بوده مساجد دو کار عمده دیگر نیز را باید پشتیبانی می‌کرد 1. حفظ انقلاب 2. تداوم انقلاب و خلق نظام تمدنی دینی.
مساجد به عنوان فراگیرترین مرکز دینى در اسلام، در این انقلاب نقشى حساس داشتند. امام خمینى قدسسره فرمودند این انقلاب، به تأسى از سنت اسلامى در عصر پیامبر، اعتقاد خاصى به اجتماع میان سیاست و اسلام حول محور مساجد داشتند. امام امت در سال‌هاى قبل یعنى در همان ایامى که از سوى حکومت وابسته شاه به ترکیه و از آنجا به نجف تبعید شدند، در نخستین نطق خود در نجف در مسجد شیخ انصارى در حضور بسیارى از علما و فضلا چنین گفتند: «اسلام سیاست دارد، برنامه ادارهى امور مملکت دارد، ممالک بزرگ را اداره مىکند. بر رؤساى جمهور، سلاطین و دول اسلامى است که اسلام را به عالم معرفى کنند تا مسیحىها خیال نکنند که اسلام چون مسیحیت است و مسجد مثل کلیساست. وقتى نماز در مسجد برپا مى‌شد، تکلیف معین مىکردند. در مسجد شالوده جنگ ریخته مى‌شد. در مسجد تدبیر اداره ممالک مى‌شد. کلیسا فقط براى عبادت و نزدیکى به خدا على زعمهم است، لکن مسجد مسلمین در زمان رسول خدا و در زمان خلفایى که بودند، مرکز سیاست اسلام بود. در زمان رسول خدا، در زمان حضرت امیرالمؤمنین و در زمان دیگران، در روز جمعه در خطبهى جمعه مطالب سیاسى، مطالب مربوط به جنگها و مربوط به سیاست مدن مطرح مى‌شد»(2) .
در طول انقلاب اسلامى، آغاز تظاهرات میلیونى مردم از مساجد و پایان آن نیز مساجد بود. روشنگرى و هدایت آنان در مسیر مبارزه، در مساجد انجام مىگرفت. جلسات سرّى و مخفیانه و طرح و برنامهریزى گروههاى مقاومت در مساجد برگزار مى‌شد. خطابههاى آتشین وعّاظ و خطبا در تحریک مردم براى فتح خاکریزهاى حکومت شاه، پیوسته در مساجد استمرار داشت. وحدت امت اسلامى که عمدهترین عامل پیروزى انقلاب بود، در مساجد معنا و مفهوم مىیافت. همه اختلافات و تفرقهها با حضور در یک پایگاه مبارزاتى مشترک به نام مسجد، مبدل به وحدت کلمه و مشتى پولادین برضد مزدوران حکومتى مى‌شد. مسجد بىآنکه نیازمند ثبتنام، حوزهبندى، اجبار، اکراه و این قبیل امور باشد که نوعا در دستههاى سیاسى و گروهى وجود دارد، به تجهیز میلیونها مؤمن معتقد مىپرداخت. مسجد در انقلاب اسلامى علاوه بر همهى ویژگىها، یک ویژگى منحصر به فرد داشت که همهى نقش آفرینىهاى خود را مدیون آن است، و آن داشتن ماهیت تشیع است. مساجد شیعیان به لحاظ نداشتن وابستگى مادى و معنوى به حکومتها، همواره توانسته است بدون هیچ گونه ملاحظه کارى و احتیاط پیشگى، با فساد قدرتهاى حاکم درافتد. با توجه به اینکه همهى امور مساجد به دست مردم و با اعانات مسلمانان و وجوهات شرعیهى آنان اداره مى‌شود، خود آنان نیز حافظان اصلى آن هستند و فریادهاى حق طلبانه خود را از این مراکز به گوش دیگران مىرسانند. ائمهى مساجد که در حوزههاى علمیه شیعى تربیت شده و خود را به قدرتهاى فاسد نفروختهاند، عهدهدار مسؤولیت مساجد مىشوند. لذا هر حرکتى که از مساجد آغاز مى‌شود، از یک سو رنگ دینى و الهى، و از سوى دیگر بعد مردمى و جماهیرى دارد. این دو، خود عامل بقاى نهضتها و حرکتهایند. آنگاه انحرافات آغاز مىگردد که شکافى میان نهضتها و پایگاه اصلى آنها ایجاد شود».(3)
بنابر این انقلاب اسلامى ما هم از درون مساجد آغاز شد. این مردم متدین بودند که از امام راحل اطاعت کردند و به صحنه آمدند، مبارزه کردند، شهید دادند. مساجد در انقلاب پشتیبان مردم بودند. مساجد در انقلاب، ستادهاى پشتیبانى و عملیات بودند. مساجد مرکز تشکیلاتى انقلاب ما بوده است. انقلاب اسلامى با مسجد آغاز شده و با مسجد هم ادامه خواهد یافت. پدید آمدن این انقلاب به برکت نقش اجتماعى ـ سیاسى مساجد بوده و باقى ماندنش هم در گرو تقویت این نقش است. مساجد جامعه اسلامى ما، در جمهورى اسلامى متحوّل شدهاند. مساجد جایگاه واقعى خودشان را به تدریج پیدا مىکنند. اگر قبل از انقلاب چند مسجد بود که فعالیتهاى متنوع داشت امروز در هر شهرى، صدها مسجد به انواع خدمات مشغولند و بهترین نوع مشارکت مردم در حکومت همین است.
به طور کلى مىتوان گفت که مسجد در طول تاریخ ایران با سه نوع کارکرد در مراحل مختلف، نقش مهمى در تحولات کشور داشته است:
اول؛ کارکرد فرهنگى ـ فکرى ـ هنرى: این کارکرد به خوبى در معمارى و ادبیات ایران جلوهگر شده است.
دوم؛ کارکردهاى اجتماعى مسجد: این کارکرد به گونهاى است که مىتوان گفت تمام جنبشهاى اجتماعى در اطراف مسجد سازمان یافتهاند.
سوم؛ کارکردهاى سیاسى مسجد: این کارکرد گرچه در گذشته نیز کم و بیش وجود داشته است، ولى در دوران انقلاب و جنگ تحمیلى به اوج خود رسید و اعتراض سیاسى، مشارکت بسیج سیاسى و دیگر وجوه رفتار سیاسى مردم مثل بحثها و آموزشهاى سیاسى، تبادل نظر، مشورت و شورا، تعیین سرنوشت و...، کارکردهاى مسجد را در نمودهاى فوق جلوهگر ساخت.
آرى مسجد در جامعه جدید ایران؛ یعنى در دوران منتهى به تأسیس نظام جمهورى اسلامى، جایگاه و کاربردهاى نخستین خود را باز یافت و در دو برهه از انقلاب اسلامى به ویژه در جنگ تحمیلى ظرفیت بىنظیر این نهاد عبادى اجتماعى براى همگان آشکار گردید.
پس از پیروزى انقلاب و تأسیس نظام جمهورى اسلامى و فروکش کردن فضاى انقلابى، کارکردهاى جدیدتر مسجد در عرصههاى دیگرى تولد یافت. حتى در مدت میان پیروزى انقلاب و آغاز جنگ تحمیلى، این مسجد بود که به ویژه در روستاها، کارکردهاى جدید آموزشى، ترویجى، بهداشتى و همکارى و تعاون را تجلّى بخشید؛ جهاد سازندگى، سپاه پاسداران، کمیتههاى انقلاب، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و درمان و دیگر سازمانها از طریق مسجد و با نمایش فیلمهاى آموزشى وتشکیل کلاسهاى آموزشى درسطوح مختلف، بر پایى نمایشگاه و حتى اهداف دولت مثلجامعهپذیرى سیاسى، توسعه، خدمات بهداشتى و آموزش، افزایش آگاهى عمومى و تخصصى را محقق ساخت و روح همکارىهاى جمعى را در میان مردم تقویت کرد.
با آغاز جنگ تحمیلى، رویکرد سیاسى مسجد در مسأله دفاع و امنیت ظاهر شد. اکثریت ارگانها و نهادها از طریق مسجد با مردم ارتباط برقرار کردند. اصولاً مسجد، منبر، تریبون و رسانهاى بوده است که در جهت تعیین و تبلیغ ارزشها و احکام اسلامى به کار گرفته شده است.
امروزه نیز مسجد به صورت مرکز خدمات اجتماعى فعال و پویایى در آمده که نتایج سازنده آن در زمینههاى گوناگون بر کسى پوشیده نیست.
نتیجهگیرى و پیشنهاد
از مباحث پیشین روشن شد که مسجد هماره سنگر دفاع از حریم مقدس اسلام و تجلّىگاه عشق و عبادت و خضوع و خشوع به درگاه پروردگار عالم بوده است و در طول تاریخ، بزرگانى همچون پیامبر«صلىاللهعلیهوآله» و اصحاب با وفایش، سربازان مدافع آن بودهاند.
بدون شک یکى از عوامل مهم وجود و تداوم فرهنگ اسلامى در دنیاى امروز، مساجد هستند؛ بدینسان بخش عظیمى از فرهنگ درخشان و تمدن والاى اسلامى که امروز در دسترس ماست مرهون عملکردهاى آموزشى، سیاسى و اجتماعى مساجد در طول تاریخ اسلام است.
با توجّه به شئونات مختلف یک جامعه اسلامى، هماره کارکرد مسجد از امور عادى فراتر رفته، ابعاد فرهنگى، اجتماعى و سیاسى را نیز در بر گرفته است. بعلاوه مساجد همیشه به عنوان کانون همگرایى مسلمانان مطرح بودهاند به همین دلیل هم این نهاد دینى اجتماعى با از بین رفتن یا جابجایى حکومتها، هیچگاه نقش محورى خود را از دست نداده است.
از آنجا که در اوج عصر ارتباطات نیز هنوز بهترین و سالمترین و کارآمدترین رسانه مسجد است، بدیهى است آیندهشناسى مسجد براى نظام جمهورى اسلامى ایران و دیگر جوامع اسلامى یکى از ضرورتهاى مهمى است که از منظر نهادسازى و نهادمندى براى حکومت الزامى برجستهتر مىیابد.
براین اساس باید با انجام تحقیقات گستردهتر در سیر تحولات سیاسى اجتماعى، مبتنى بر روشهاى علمى و تخصصى به شناخت علمى و مبتنى بر واقعیات تاریخ اسلاماز نهاد مسجد نایل گردیم.
از سوى دیگر دولت باید با حمایت از مجامع مردمى، بتواند ضمن حفظ هویت اسلامى مسجد، با توجّه به ساختار مناطق و محلهها مثل بازار، روستا و مراکر آموزشى با استفاده از تأسیسات و تجهیزات و ابزارهاى جدید، نهاد مسجد را در راستاىکارکردهاى جدید و احیاى توانمندىهاى قدیم فعال نماید.
در این راستا باید تقویت مشارکت سیاسى مردم، تعمیق و توسعه، جامعهپذیرى سیاسى و حل و فصل منازعات و چالشهاى اجتماعى و تقویت روح مدنیت، نظم و قانونمندى در پرتو شرایط جدید مسجد متجلى گردد.
لازم به ذکر است احیا و حفظ جایگاه مسجد در جهانى که با دگرگونىهاى شتابان در زمینههاى فرهنگى، اجتماعى و سیاسى رو بروست، به تلاشى سخت و پیگیر نیازمند است. امروز باید روى مدیریت مسایل فرهنگى بیش از گذشته کار کرد. مساجد آن گاه خواهند توانست نقش تاریخى خود را در تربیت عبادى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى ایفا نمایند که بتوانند مخاطبان خود را جذب و حفظ نمایند.
حجت‌الاسلام علی اکبر گندمکار
پی‌نوشت‌ها؛
1- باقى و دیگران: 100 ، 1381 ش
2- صحیفه امام، ج2، ص: 32
3- ماهنامهى مسجد: شماره 46 ، ص 53
/916/ی702/ع