تحول در علوم انسانی تنها با تفسیر موضوعی میان رشته ای امکان پذیر است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، یکشنبه هفتم خردادماه نشستی علمی با موضوع روش شناسی تفسیری قرآن کریم در پژوهشکده نظریه پردازی و مطالعات قرآنی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، با حضور حجت الاسلام محمدعلی رضایی اصفهانی، رییس مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة و حجت الاسلام احمد کوچکیان، معاون پژوهشی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم برگزار شد.

در ابتدای این نشست حجت الاسلام کوچکیان به اهمیت بحث روش شناسی در فکر تفسیری پرداخت و گفت: با توجه به تغییر و تحولات در جوامع اسلامی و رشد روز افزون انقلاب اسلامی ایران، فکر تفسیری، علوم دینی و معارف درون دینی باید به روش جدیدی بازخوانی شود تا بتواند پاسخگوی نیاز های امروز بشر باشد.

وی با تاکید بر بررسی مجموعه روش های قرآن پژوهی، اظهار داشت: باید مباحث معرفت شناسی با زیر مجموعه های فلسفه زبان و روش شناسی را ارزیابی کرد و در اینجا به این نتیجه می رسیم که آموزه های قرآن کریم ترکیبی از گزاره های اخباری و انشائی است.

معاون پژوهشی دانشگاه علوم و معارف قرآن در طرح پرسش هایی از حجت الاسلام رضایی اصفهانی، گفت: منطق روش شناسی تفسیری چیست؟ و منوط به چه ضرورت های معاصری می باشد و چرا گذشتگان ما کمتر به این مقوله پرداخته اند؟ و در این بین روش میان رشته ای په جایگاهی دارد؟

حجت الاسلام کوچکیان افزود: روش شناسی میان رشته ای ما را با چه لوازم جدیدی آشنا می کند؟ و چه اولویت های تازه ای در سازماندهی پروژه های تحقیقاتی و پایانامه ها باید مورد توجه قرار گیرد؟

حجت الاسلام رضایی اصفهانی در ادامه نشست به بیان روش تفسیر موضوعی میان رشته ای پرداخت و مقدمه ای از اقسام تفسیر موضوعی بیان کرد و گفت: این بحث متفاوت از فضای سنتی تفسیر است؛ تفسیر موضوعی پیشینه چندانی ندارد، تنها در اصول فقه چنین تفاسیری انجام شده است و در رشته های دیگر در عصر حاضر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله سبحانی و آیت الله جوادی آملی وارد شده اند.

اقسام تفسیر موضوعی قرآن

عضو هیأت علمی جامعة المصطفی العالمیة تحقیق موضوعی درون قرآنی را یکی از اقسام تفسیر موضوعی قرآن عنوان کرد و اظهار داشت: در این روش بیشتر در دایره فقه القرآن و آیات الاحکام بحث می شود؛ این روش محدویت هایی دارد از جمله این که نمی توان وجود صانع و نبی را با آن اثبات کرد چراکه دور پیش می آید.

وی در بیان آسیب های تفسیر موضوعی درون قرآنی، خاطر نشان کرد: در این حالت ممکن است سیاق از دست برود؛ در تحقیقات قرآنی به صورت منظم مراحل مختلف این شیوه انجام می شود مثلا در بحث توحید، نبوت، امامت، معاد این رویه اجرا می شود.


مدیر مرکز تحقیقات قرآنی المهدی، تفسیر موضوعی برون قرآنی را شیوه ابداعی آیت الله شهید صدر معرفی کرد و گفت: در این روش موضوعاتی که خارج از قرآن است و صریحا در آیات نیامده است را با مبانی قرآنی بررسی می کنیم، به عنوان مثال آیات موافق و مخالف با پلورالیسم را پیدا کرده و نهایتا به صورت استنباطی نتیجه گیری می کنیم.

حجت الاسلام رضایی اصفهانی مطرح کردن این روش در المدرسة القرآنیة آیت الله شهید صدر را موجب ایجاد فضای تازه ای در تفسیر قرآن دانست و افزود: بسیاری از موضوعات مثل هنر، بهداشت روان و سکولاریسم از دیدگاه قرآن را می توان با این روش بررسی کرد.

وی در توضیح روش تفسیر تطبیقی قرآن comparative study، گفت: با انتخاب موضوع مشترک بین قرآن و یکی دیگر از کتب آسمانی یا علوم مختلف می توان موارد اختلاف و اتفاق را استخراج کرد؛ این تحلیل به ما کمک می کند که زود تر به نتیجه برسیم، چنین نتیجه گیری ای گاهی همراه با نقد است؛ در اوایل قرن بیستم طنطاوی این شیوه را به کار برد.

تولید علم منوط به تفسیر موضوعی میان رشته ای قرآن است

عضو هیأت علمی جامعة المصطفی تفسیر موضوعی میان رشته ای قرآن را یکی از تازه ترین انواع تفسیر عنوان کرد و ادامه داد: همانطور که حجت الاسلام کوچکیان گفتند، در گذشته به دلیل اینکه روش تفسیر موضوعی میان رشته ای کاربرد زیادی نداشته است، مفسران به این مقوله توجه چندانی نداشتند.

وی ادامه داد: امروزه به دلیل نیازهای بشر و اقتضائات این دوره، این روش تفسیری یکی از پرکاربردترین و مهم ترین روش هایی است که می تواند مطالبه مقام معظم رهبری در خصوص تحول در علوم انسانی را نیز پاسخ دهد.

حجت الاسلام رضایی اصفهانی با اشاره به اینکه گاهی کثرت گرایی بر برنامه مکانیکی و گاهی هم بر برنامه دینامکی مبتی است، گفت: به عنوان مثال پیچ و مهره ترکیب مکانیکی ایجاد می کنند و هیچگاه در این ترکیب ماهیت آن دو تغییر نمی کند، اما در ترکیب اکسیژن و هیدروژن ماده جدیدی به وجود می آید که کاملا متفاوت از اکسیژن و هیدروژن است و خاصیت این سه یکسان نیست؛ تفسیر موضوعی میان رشته ای خاصیت دینامیکی دارد.

رییس مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی با تأکید بر اینکه تنها در تفسیر موضوعی میان رشته ای تولید علم و نظریه پردازی صورت می گیرد، گفت: مثلا در بررسی قرآن و علوم تربیتی، روش های تربیتی مورد اتفاق قرآن و علوم تربیتی را با روش های منحصر در قرآن و روش های خاص علوم تربیتی که از نظر قرآن ناپسند نیست را جمع کرده و در نتیجه چهره جدیدی در علوم تربیتی بروز پیدا می کند.

وی با اشاره به مبانی مباحث میان رشته ای خاطر نشان کرد: جواز و حجیت تفسیر علم از آنجا ثابت می شود که اگر علم به حد اطمینان و برهان عقلی برسد قرینه آیات قرآن خواهد بود؛ کاربرد غیر علمی در تفسیر آیات ممنوع است چراکه ممکن است خظر تفسیر به رأی را پیش بیاورد؛ قرآن و علم رابطه سازگارانه ای دارند و تعارض واقعی بین آن دو وجود ندارد.

حجت الاسلام رضایی اصفهانی در بیان آسیب های کلی تفسیرهای موضوعی قرآن، اظهار داشت: تقطیع و غفلت از قراین، اقدام به تفسیر موضوعی بدون تمرین و تحمیل دیدگاه ها بر قرآن را می توان از آفت های پیش روی مفسران بیان کرد.

وی برای انجام بهتر و صحیح تر فعالیت های میان رشته ای تفکیک پنج چیز را ضروری دانست و گفت: برای اینکه دچار خلط مبحث نشویم باید موضوع میان رشته ای، پژوهش میان رشته ای، تفکر میان رشته ای، دانش میان رشته ای کل گرا را از یکدیگر تمییز دهیم.

تنها دانش میان رشته ای کل گرا بشر را به سعادت می رساند

عضو هیأت علمی جامعة المصطفی در توضیح دانش میان رشته ای کل گرا، تصریح کرد: مباحث کل گرا علاوه بر ابعاد مادی موضوع، نگاه فلسفی و وحیانی را نیز مورد بررسی قرار می دهد؛ در دانشگاه ها و مراکز علمی معمولا نگاه به علوم تک رشته ای است در صورتی که بشر برای رسیدن به سعادت نیاز به نگاه همه جانبه به علم و دانش دارد.

حجت الاسلام رضایی اصفهانی وجود بیش از 200 رشته جدید میان رشته ای مجوز داده شده در وزارت علوم را حاکی از جایگاه با اهمیت این رشته ها دانست و گفت: 10 رشته میان رشته ای برای علوم قرانی تعریف شده است که 8 رشته آن در جامعة المصطفی تدریس می شود؛ برای تحول در علوم مختلف باید حداقل 100 رشته و گرایش جدید در علوم قرآنی طراحی شود.

وی در خصوص رویکردها در تفسیر میان رشته ای، اظهار داشت: توضیح آیات علمی در حوزه مورد نظر، استنباط نظام علمی از قرآن در حوزه مورد نظر و نگاه علمی به قرآن با علم خاص را می توان در این زمینه مورد اشاره قرار داد؛ آیت الله معرفت می گفت کل قران کریم فقه است، این نظریه برگرفته از نگاه علمی به آیات قرآن است که می تواند فضاهای جدیدی را برایمان ترسیم کند.

رییس مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی، تعریف جامعی از مفهوم شناسی تفسیر میان رشته ای ارائه داد و گفت: در واقع تفسیر میان رشته ای تبیین مراد استعمالی و جدی آیات علمی با استفاده از یافته های اطمینان آور علوم بشری است که منتهی به پاسخگویی به پرسش های علوم بشری از قرآن و بررسی موضوعات مشترک از نگاه دانش تفسیر و علوم بشری و ارائه نظام ها و نظریه های علمی بر اساس آیات قرآنی و یا جهت دهی به مبانی علوم بر اساس آموزه های قرآنی می شود.

عضو هیأت علمی جامعة المصطفی در پایان در پاسخ به پرسش های حضار، گفت: مهم ترین ثمره راه اندازی تفسیر میان رشته ای این است که مبانی علوم انسانی کل جهان را دچار تحول می کند، همانطور که می دانید چالش بین تمدن های شرق و غرب امروز مسئله علوم انسانی است.

راه های گریز از تفسیر به رأی

حجت الاسلام رضایی اصفهانی در پاسخ به این پرسش که وقتی می گوییم بین قرآن و علم تعارضی وجود ندارد مقصود کدام علم است؟ و پل ارتباطی آن با وحی چیست؟ گفت: در گفتار رایج منظور از علم همان علوم تجربی است، قرآن در بسیاری از آیات مستقیما وارد علوم تجربی شده است و به همین دلیل مفسران نیز در این زمینه ابراز عقیده کرده اند.

وی افزود: در قرآن جامعیت و کل گرایی وجود دارد و همانطور که مسائل وحیانی و عقلانی به بحث گذاشته شده است، علوم تجربی نیز مطرح شده است.

رییس مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی در پاسخ به اینکه چگونه باید از دام تفسیر به رأی گریخت، گفت: ابتدا باید تفسیر به رأی را بشناسیم یعنی سعی کنیم قول به غیر علم نداشته و بدون تخصص لازم به تفسیر نپردازیم، نظر خود را به قرآن تحمیل نکنیم، بلکه قرآن را اصل بدانیم و نظریات خود را با آن مطابق کنیم و سعی کنیم بدون قرینه سخنی نگوییم. /928/ز503/ر