چرا در روابط اجتماعی، حقوق متقابل رعایت نمی‌شود؟
به گزارش خبرگزاری رسا، یکی از امور مهمی که در جامعه اسلامی باید مورد بررسی قرار گیرد توجه به حقوق متقابل افراد است، حقوقی که با توجه به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب در برخی از موارد مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
در این نوشتار سعی کردیم که حقوق متقابل در روابط اجتماعی را از دیدگاه علوم تربیتی، مورد برررسی قرار داده و راهکارهایی در زمینه نهادینه نمودن فرهنگ احترام به حقوق یکدیگر، ارائه کنیم.
مفهوم حقوق متقابل
روابط و ارتباطات اجتماعی سالم، بنیاد جامعه را می سازد، روابط اجتماعی، افزون بر اینکه تأثیرات شگرفی بر روان شخص به جا می‌گذارند و روحیات وی را متأثر می‌کنند، همچنین تأثیرات به سزایی نیز بر جامعه به جا می‌گذارند.
هرچه شخصیت فرد قوی و استوارتر باشد، تأثیرات وی بر جامعه بیشتر خواهد بود. کاهش یا افزایش دایره نفوذ هر کسی بر جامعه ارتباط تنگاتنگی باخصوصیات و صفات وی دارد.
حفظ حقوق، کلید سعادت جامعه
انسان موجودی اجتماعی است. این حکمی است که همگان بر آن اتفاق و اجماع دارند؛ هرچند که درباره علل و اسباب آن اختلاف است. اجتماعی بودن انسان، مقتضی این است که روابط خود را با دیگری بشناسد و به درستی سامان دهد.
بخش بزرگی از احکام و قوانین عقلانی و عقلایی و آموزه‌های اخلاقی، به حوزه رفتار اجتماعی و چگونگی ارتباطات بشری و ساماندهی آن، بازمی‌گردند.
اسلام به عنوان دین و سبک زندگی بشر، به این مهم توجه ویژه‌ای مبذول داشته است. به ویژه که از نظر اسلام، زندگی دنیوی، قرار گرفتن آدمی در زیان و خسران مبین است و تنها با ایمان و عمل صالح از سویی و دعوت و توصیه دیگران به ایمان و عمل صالح به عنوان یک مسئولیت اجتماعی از سوی دیگر، می‌توان از آن رهایی یافت. (1)
ملاک روابط اجتماعی
اما اینکه در معاشرت چه معیارهایی را درنظر داشته باشیم تا معاشرت‌های ما انسان ساز و جامعه ساز باشد و ما را درمسیر اهداف و فلسفه آفرینش یاری رساند، موضوعی است که درآیات قرآن مورد توجه قرار گرفته است.
در قرآن دست کم می توان هفت معیار و ملاک برای معاشرت‌های انسانی شناسایی کرد که در اینجا به طور اجمال به آنها می‌پردازیم.
از مهم‌ترین معیارهایی که خداوند برای معاشرت و دوستی با دیگران بیان می‌کند، مسأله ایمان است؛ زیرا ارتباطات میان مؤمنان با غیرمؤمنان می‌تواند تأثیرات منفی بر جا بگذارد؛ چرا که انسان همان اندازه که تأثیرگذار است، ممکن است از دیگران تأثیر بپذیرد و کسی که کاملاً ساخته نشده، در معرض خطر است. از این رو در شرایط دوستی و معاشرت بر ایمان تأکید می‌شود.(2)
علت بی‌توجهی به حقوق
بی‌شک برخی از مردم جامعه از حقوق متقابل در روابط اجتماعی بی‌اطلاعند و به آنها ترتیب اثری نمی‌دهند، اما از سوی دیگر می‌توان گفت: دور شدن از آداب اسلامی و قرآنی و مشغول شدن به نسخه‌هایی که جوامع اومانیستی غربی برای جامعه ما تبلیغ می‌کنند، علت اصلی بی‌توجهی به حقوق متقابل در روابط اجتماعی است.
اگر جامعه اسلامی،به سفارشاتی که دین مقدس اسلام درباره حق الناس و رعایت حقوق مردم نموده، توجه نکنند بی‌شک جامعه به سوی یک ولنگاری اجتماعی سوق داده می‌شود، که نتیجه آن زیر پا گذاشتن حقوق همدیگر است.
زمینه‌های تربیتی روابط اجتماعی سالم
آموزه‌های اسلامی در این رابطه الگوهای رفتاری را برای ما مطرح می‌کنند که در صورت تحقق و التزام عملی به آنها، جامعه اسلامی جلوه‌ای الهی و انسانی و الهام‌بخش در زمینه حقوق متقابل در روابط اجتماعی پیدا می‌کند.
در اینجا به نحو اجمال اهم این الگوهای رفتاری را مطرح میکنیم.
1- خوش اخلاقی
قرآن کریم یکی از مزایای فوق العاده اخلاقی پیامبر اسلام(ص) را خوش اخلاقی ذکر کرده و می‌فرماید: «در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدی در حالی که اگر خشن و تندخو و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده میشدند». سپس قرآن کریم دستور می‌دهد: «از تقصیر آنان بگذر و آنها را مشمول عفو خود گردان و برای آنها طلب آمرزش کن».(3)
امام علی(ع) می فرماید: چه بسا(کسی که) عزیز و ارجمند است و اخلاقش او را خوار و ذلیل می‌کند و کسی که خوار و ذلیل است و اخلاقش او را عزیز و ارجمند می‌کند.(4)
2- اظهار محبت و پاسخگویی به دیگران
جامعه اسلامی براساس محبت و دوستی بین برادران ایمانی پایه ریزی شده است و این محبت ناشی از ایمان به خدا و تکلیف مردمان ایمانی در رعایت حدود و حقوق یکدیگر، بر مبنای موّدت و برادری است.
در جامعه‌ای که اساس آن بر محبت به دیگران پایه گذاری و براساس چشم پوشی از خطاهای افراد طراحی شده و همه باور دارند که رفع نیاز دیگران نعمت الهی است؛ این فرصت لطف خدا به بندگان نیکویش به حساب آمده و بزرگان از این فرصتها چنان بهره میبردند که در رفتار آنان رفع نیاز از نیازمندان در صدر عبادات الهی قرار گرفته باشد.
الگوی این عمل حضرت علی(ع) است که در حین نماز، به عنوان عبادت الهی، به رفع نیاز یک مستمند، که آن هم عبادت الهی است میپردازد.
پیامبر گرامی اسلام(ص) در زمینه ابراز محبت به دیگران می‌فرماید: هرگاه یکی از شما برادرش را دوست داشته باشد، باید به او اعلام کند، زیرا این بیشتر مایه بقای الفت و استواری محبت می‌شود.(5)
قرآن کریم در سوره نساء آیه 86 یک حکم کلی و عمومی را در رابطه با پاسخگویی به محبت‌های دیگران اعلام می‌دارد: «هنگامی که کسی به شما تحیت گوید، پاسخ آن را به طرز بهتر بدهید و یا لااقل به طور مساوی پاسخ گویید».
تحیّت در لغت از ماده حیات و به معنی دعا برای حیات دیگری کرده است، ولی معمولا این کلمه هر نوع اظهار محبتی را که افراد به وسیله سخن یا عمل، با یکدیگر می‌کنند شامل می‌شود که روشن‌ترین مصداق آن همان موضوع سلام کردن است.
3- اظهار شادی در هنگام دیدار
داشتن روابط حسنه با افراد، در بیان جملات و صحبت‌های مثبت و خوش آیند، موج بزرگی از انرژی مثبت را به اطرافیان انتقال می‌دهد.
احساس مفیدبودن و رضایت از کار و تلاش، باعث خوشحالی و نشاط روح می‌گردد و این امر به سایر افراد مرتبط به یکدیگر تأثیر مثبت گذاشته و رفته رفته یک شهر اصلاح می‌شود.
امام باقر(ع) در این زمینه می‌فرماید: لبخندزدن، بر روی مؤمن حسنه و ثواب است و برگرداندن آسیب از وی نیز ثواب است، محبوب‌ترین عبادت در پیشگاه خدا شاد کردن مؤمن است.(6)
4- لبخند زدن در هنگام ملاقات
مهم‌ترین نیاز مردم در یک جامعه الهی، محبت به یکدیگر است و آغاز این محبت -یا حداقل این محبت- تبسم داشتن است. این برای مؤمنی که تبسم دارد حسنه و بر مؤمن دیگر احسان است.
ابودرداء می‌گوید: رسول خدا(ص) هرگاه حدیث و سخنی می‌فرمود، با لبخند همراه بود. همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید: هرکس به چهره برادر مؤمن خود لبخند بزند، آن لبخند برای او حسنه‌ای باشد.(7)
5- مزاح های شرعی
یکی از امتیازات مؤمن به حساب می‌آید و منطبق با سیره پیامبرگرامی(ص) و ائمه اطهار(ع) است، پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «إنی أمزح و لا أقول إلاحقّاً» همانا من شوخی می‌کنم، اما جز حق نمی‌گویم.
حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: رسول خدا(ص) هرگاه یکی از اصحاب را اندوهگین میدید او را با شوخی و مزاح خوشحال میکرد.
همچنین امام صادق(ع) در این رابطه به شخصی فرمودند: آیا با یکدیگر مزاح می‌کنید، آن مرد گفت: کم مزاح می کنیم. حضرت فرمودند: این طور نباشید زیرا شوخی نشانه خوش خلقی است و به وسیله شوخی برادر دینی خود را خوشحال می‌کنی؛ سپس ایشان فرمودند: رسول خدا(ص) برای اینکه کسی را خوشحال کند، با او مزاح می کرد.(8)
6- وفاداری و انجام تعهدات
وفاداری و التزام عملی به تعهدات و پیمان‌ها و وعده‌ها یکی از شاخص‌های رشد و بالندگی جوامع انسانی به حساب می‌آید.
حضرت علی(ع) می‌فرماید: «أفضل الصدق، الوفاء بالعهود؛ بالاترین صداقت، وفای به پیمان‌ها است».
حضرت در کلامی دیگر می‌فرماید: «من احسن الوفاء استحق الاصطفاء. هر کس که خوش قول باشد، شایسته گزینش برای همکاری و معاشرت است».
همچنین امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «به مودت(دوستی، یاری و همکاری) کسی که به عهد و قول خود وفادار نیست، اعتماد مکن».(9)
7- رعایت انصاف
رعایت انصاف یکی از مشکل‌ترین نکات تربیتی و اخلاقی در اسلام است که ارایه و حفظ آن از افراد باتقوا و مؤمن برمیآید.
بسیاری از اختلافات و کشمکش‌ها در بین خانواده‌ها، نتیجه عدم رعایت انصاف است و این اختلافات رفع شدنی است. اگر به دستورات خدا عمل نماییم و حقوق دیگران را رعایت کنیم و اخلاق خود را تعالی بخشیم.
امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: «بالاترین اعمال سه چیز است:
الف: رعایت انصاف نسبت به مردم تا آنجا که هر چه برای خود دوست داری برای آنان نیز دوست بداری
ب: مواسات نمودن
ج: یاد کردن خدا در هر حال!(پس فرمودند) یاد خدا تنها گفتن سبحان الله و الحمدلله و لااله الاالله و الله اکبر نیست، بلکه مقصود این است که اوامر خدا را اطاعت و از نواهی اجتناب کنی».(10)
8- فروتنی و تواضع
تواضع و فروتنی، یکی از خصلت‌های مهم پیامبران و اولیای الهی است. خدای متعال در قرآن خطاب به پیامبر اعظم(ص) می‌فرماید: «ای پیامبر! به کسانی که از مؤمنین به شما ایمان می‌آورند تواضع و فروتنی کن».
این درحالی است که آن حضرت می‌فرماید: «إن أفضل الناسِ عبداً مَن تواضَعَ عن رفعِه؛ برترین مردم در بندگی خدا کسی است که در عین بزرگی فروتنی کند».
همچنین پیامبر اعظم(ص) در این رابطه می‌فرماید: «کسی که به خاطر خدا تواضع کند، خداوند مقام او را بالا می‌برد، پس شخص متواضع گرچه پیش خود ضعیف و حقیر است، ولی درنظر مردم بزرگ است».
امام کاظم(ع) نیز در این زمینه می‌فرماید: «این گونه حکمت در دل انسان متواضع سامان مییابد که در قلب انسان متکبر و زورگو جایی ندارد، چون خداوند تواضع را ابزار کار عقل و تکبر را ابزار جهل قرار داده است».(11)
9- رازداری
یکی از صفات ممتاز انسان در تعامل همه جانبه با دیگران، بحث رازداری است. چرا که در پرتو ارتباطات انسان با هم نوع خود، به طور طبیعی اسرار و مسایل خصوصی زندگی نیز مطرح می‌شود.
بنابراین کسی که رازدار اسرار دیگران نباشد، قهراً بسیاری از مناسبات اجتماعی و روابط خانوادگی افراد را مختل خواهد کرد و احیاناً سبب اختلافات و نزاع‌ها خواهد شد. به همین دلیل در آموزه‌های اسلامی بر صفت رازداری مؤمن بسیار تأکید شده است.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «مردم به دو خصلت مأمور شده‌اند؛ اما آنها را خراب کردند و به همین خاطر همه چیز را از دست دادند؛ شکیبایی و رازداری».
همچنین آن حضرت در بیانی دیگر می‌فرماید: «چهار چیز مال و آبرو را می‌برد: دوستی با شخص بیوفا، بخشش کردن به کسی که سپاس و تشکر نکند، آموختن دانش به نااهلی که گوش فرا ندهد و راز سپردن به کسی که حفظش نکند».(12)
10- عدم تکبر و غرور
تکبر و غرور از جمله صفات رذیله و اخلاق سیئه انسان به حساب می‌آید و همواره چنین فرد متکبر و مغرور، اطرافیان خود را از دست داده و نفرت دیگران را نسبت به خود برمی انگیزد. برعکس کسی که متواضع و فروتن باشد همواره مورد لطف و عنایت دیگران قرار میگیرد.
لقمان حکیم درخصوص مسایل اخلاقی و ارتباط با مردم و خویشتن، مواعظی دارد که نخست تواضع، فروتنی و خوشرویی را توصیه کرده و می‌گوید: «ولا تُصَعِّر خدَّکَ للناس؛ با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان»، «ولاتمش فی الارض مرحاً؛ مغرورانه بر زمین راه نرو» چرا که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد، «ان الله لایحب کل مختال فخور»(13)
به این ترتیب لقمان حکیم به دو صفت بسیار زشت و ناپسند که مایه از هم پاشیدن روابط صمیمانه اجتماعی است، اشاره می‌کند: یکی تکبر و بی‌اعتنایی، و دیگر غرور و خودپسندی. هر دو در این جهت که انسان را در عالمی از توهم و پندار خود برتربینی فرو می‌برند مشترکند و رابطه وی با دیگران را قطع می‌کنند.
در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «کسی که از روی غرور و تکبر روی زمین راه رود، زمین و کسانی که در زیرزمین خفته اند و آنها که روی زمین هستند، همه او را لعنت می‌کنند.»
11- صداقت و شفافیت
در آموزه‌های اسلامی صداقت و شفافیت از ویژگی‌های مهم یک انسان مؤمن و سبب نجات و رستگاری او به حساب می‌آید و برعکس کذب، دروغ و نفاق موجب هلاکت و نابودی او می‌شود.
پیامبر اعظم(ص) می‌فرماید: «النَّجاةُ فی الصِّدق، کما أنَّ الهلاکَ فی الکِذب؛ سربلندی و نجات انسان در صداقت و شفافیت است همچنانکه هلاکت و نابودی در دروغ و عدم شفافیت است».
حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «راستی و راستگویی تو را نجات می‌دهد، هر چند که از آن بیمناک باشی و دروغ تو را نابود می‌کند گرچه از آن خطری بر خود حس نکنی». همچنین وقتی از آن حضرت سؤال شد: گرامی ترین مردم کیست؟ فرمود: «کسی که همیشه و همه جا با راستی برخورد کند».
آن حضرت در وصف ایمان مؤمنان می‌فرماید: «ایمان آن است که راستی را اگر چه به زبانت باشد، بر دروغی که به سودت باشد، ترجیح دهی». (14)
برداشت آخر
با توجه به نکات این نوشته و مطالبی که راجع به راهکارهای تربیتی نهادینه نمودن رعایت حقوق در جامعه وجود دارد؛ می‌توان چنین گفت که جامعه ما از بی‌احترامی به حقوق اجتماعی، به طور ناخواسته رنج می‌برد و علت آن دور شدن از اخلاق و مدل تربیتی اسلام ناب و سیره أهل بیت(ع) است.
لذا لازم است با مبنا قرار دادن تربیت اسلامی در زمینه رفتارهای اجتماعی، در همه مجموعهها به ویژه خانواده‌ها، جامعه را به سوی اهداف اسلامی و آداب و رسوم دینی، که سعادت دنیوی و اخروی ما در آن است، سوق دهیم.
در این صورت است که مردم ضمن آشنایی با فرهنگ اهل بیت(ع) در زمینه حقوق اجتماعی و روابط متقابل، بهترین لذت اجتماعی را در سایه تعالیم نورانی اسلام دریافت می‌کنند.
غلامرضا صالحی؛
703/995/ر
پینوشت ها:
1.قرآن کریم – سوره عصر
2.قرآن کریم – سوره آل عمران – آیه 27
3. قرآن کریم – سوره آل عمران-آیه 159
4. میزان الحکمه، ج4، ص 1519
5. نهج الفصاحه، ج2، ص26
6. بحارالانوار، ج 71، ص 288
7. الکافی، ج 2، ص 206
8. اصول کافی، ج 2، ص 663
9. غررالحکم، ح 1026
10. اصول کافی، ج 2، ص 144
11. بحارالانوار، ج 57، ص 312
12. آثار الصادقین، ج 8، ص 426
13.قرآن کریم –سوره لقمان-آیه 18
14. نهج البلاغه، ح 458