مراحل چهارگانه شکل‌دهی به فقه رسانه
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از روابط عمومی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس، حجت الاسلام و المسلمین احمد مبلغی در نشست تخصصی فقه رسانه در دانشکده صدا و سیما قم افزود: مقصود از موضوع شناسی این است که تاثیرات شگرف رسانه بر جامعه، اندیشه‌ها، احساسات و گرایشات اجتماعی در حوزه‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد.
وی ادامه داد: منظور از ارائه نظریه دینی، انسان شناسی دینی با تمرکز بر بعد رسانه ای او می‌باشد، طبیعتا چنین نظریه‌ای کلامی خواهد بود، چون بعد رسانه‌ای انسان بر اساس نگاه‌های دینی و کلامی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و بر اساس این بررسی، نظریه کلامی ارائه می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی گفت: ارائه نظریه فقهی، نظریه فقهی رسانه، مقصود از رسانه فقهی رسانه ملاحظات و ملحوظات شارع است که در پس تشریع او نسبت به رسانه وجود دارد و چنین نظریه‌ای بار توصیف نسبت به آنچه که شارع در نگاه کلان اعتباری خود نسبت به رسانه منظور داشته است را برعهده خواهد داشت.
وی مرحله چهارم را شامل ارائه احکام فقهی رایج نسبت به رسانه دانست و گفت: تا زمانی که این احکام مادام که مسبوق به نظریه فقهی نباشد احکامی غیرکافی و غیرپاسخگو خواهد بود و بیشتر مایه‌هایی از تحریم، منع و عدم نزدیکی به رسانه را ارائه خواهد کرد و تا مادامی که نظریه فقهی مسبوق به نظریه کلامی نباشد به صورت دقیقی شکل نخواهد گرفت.
رییس دانشگاه مذاهب اسلامی بیان داشت: ما باید ریشه‌های فطری و تکوینی بعد رسانه‌ای انسان را به صورت دقیق شناسایی کنیم تا بتوانیم دست به نظریه فقهی مربوط به اعتبارات کلان شارع نسبت به رسانه بزنیم.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی اظهار داشت: روشن است تا مادام که در مرحله متقدم تاثیرات شگرف و شگفت رسانه را بر جامعه و مقولات اجتماعی نشناخته باشیم نمی توانیم بحث عمیق را از حیث کلامی نسبت به بعد رسانه‌ای انسان داشته باشیم.
رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، رسانه را کلان‌ترین، نافذترین، تاثیرگذارترین و پر استیلاء ترین موضوع اجتماعی دانست و گفت: رسانه امروز به خاطر قدرت دگرگون سازی آن به بسیاری از مقوله های جامعه جهت داده و حتی تبلیغ دین بدون آن ممکن نخواهد بود.
مبلغی افزود: رسانه پراستیلاء‌ترین، نیرومندترین، دگرگون کننده و تاثیرگذارترین ابزار در جامعه بشری است و اگر دین بخواهد خود را از رسانه جدا کند، ضعیف خواهد شد.
رییس دانشگاه مذاهب اسلامی به بررسی رویکردهای مختلف نسبت به رسانه پرداخته و در تقسیم نگاه‌های ممکن از منظر دین به رسانه عنوان کرد: فقه در نگاه رایج آن، به احکام مربوط به فعلِ مکلفین می پردازد؛ خواه مکلف، فرد، جامعه و یا دولت باشد.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی افزود: حکم فقهی نیز دارای موضوعی است که ممکن است فعل مکلف باشد و یا امری که فعل در قبال آن انجام می گیرد. در نگاه فقه به جامعه، با سه سنخ از موضوعات اجتماعی مواجه هستیم: سنخی که موضوع اجتماعی از حیث ذات در آن است، سنخی که موضوع اجتماعی در آن از سنخ تأثیر و دارای تأثیر بالقوه است و سنخی که موضوع اجتماعی در آن از حیث تأثیر و دارای اثر بالفعل است.
وی یادآورشدسنخ اول، موضوعاتی هستند که شارع، حکم موضوع را به لحاظ خود موضوع ذکر کرده که حجاب و اکثر موضوعات اجتماعی، از این سنخ هستند.
وی اظهار داشت: سنخ دوم، موضوعاتی هستند که به دلیل اهمیت اثر، خود اثر، موضوع حکم قرار گرفته است. به عنوان مثال عدم نزدیکی به فواحش از این سنخ است. که در اینجا موضوع عدم نزدیکی است؛ نه خود فواحش. اگرچه تأثیر نزدیکی به فواحش احتمالی است؛ ولی به دلیل اهمیت موضوع، شارع حکم به حرمت نموده است.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی ادامه داد: سنخ سوم موضوعاتی هستند که دارای آثار بالفعل و گریزناپذیرند. تفاوت سنخ دوم و سوم در این است که در سنخ دوم به صرف عمل به دستور شارع، آثار منفی قابل پیشگیری است؛ ولی در سنخ سوم به صرف دوری کردن از موضوع، آثار آن منتفی نخواهد شد. رسانه را باید در این سنخ از موضوعات دانست.
وی اظهار داشت: رسانه را باید کلان ترین، نافذترین و چترگسترترین موضوع اجتماعی دانست که اثر خود را به نحو حداکثری می گذارد و به دو دلیل با ادبیات سنخ دوم از موضوعات(موضوعاتی هستند که به دلیل اهمیت اثر، خود اثر، موضوع حکم قرار گرفته است) نمی‌توان به سراغ رسانه رفت.
وی ادامه داد:دلیل اول: موضوع رسانه، موضوع جامعه بشری به عنوان جامعه بشری است، لذا اگر کسانی بر اساس احکام دوری و عدم اقتراب بخواهند به سراغ آن بروند تأثیری بر رسانه نخواهد گذاشت. رسانه جزئی از جامعه بشری است که تأثیر خود را به صورت حداکثری خواهد گذاشت و اگر در قبال رسانه فعال نباشیم، خود را در انزوا قرار خواهیم داد.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی تاکید کرد: از موضوعاتی که به رسانه شباهت دارد می توان به محیط زیست اشاره کرد که در صورت تخریب همه آسیب خواهند دید؛ چه خود اقدام به تخریب آن کرده باشند چه نکرده باشند. در کار رسانه نیز اگر متدینین وارد نشوند رسانه کار خود را تعطیل نخواهد کرد.
وی با اشاره به دلیل دوم نیز گفت: رسانه، کلان ترین، پراستیلاترین، مرزناشناس ترین و نافذترین و دگرگون کننده ترین موضوع اجتماعی و در عین حال چتر گستر ترین موضوع اجتماعی است، که از دین تا اقتصاد جامعه را تحت تاثیر خود قرار داده است، دور شدن از رسانه و نفی رسانه موجب تضعیف دین خواهد شد. اگر درجامعه امروزی تبلیغ دین بدون رسانه ممکن نخواهد بود.
رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس اظهار داشت: رسانه، دارای تاثیرات گریز ناپذیر، سهمگین، بالفعل و رو به افزایش است. باید توجه داشت که رسانه هر روز در حال تاثیرگذاری بیشتر است. تاثیر رسانه بر فرد؛ نه به عنوان عضوی جدا از جامعه، بلکه به عنوان فردی تاثیر گذار بر جامعه می باشد.
مبلغی گفت: شخص به عنوان عضوی از جامعه تحت تاثیر شدید تمام مقولات موجود در جامعه است ضمن اینکه خود نیز بر جامعه اثر خواهد گذاشت. وقتی رسانه بر جامعه تاثیر می گذارد، جامعه هویت باز تولید شده خویش را به رسانه منعکس می کند و رسانه نیز مجدداً آن را به جامعه باز می گرداند و این روند همچنان ادامه دارد. از آنجا که رسانه، جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد، انسان در هر صورت تحت تاثیر آن خواهد بود و این تاثیر با تحریم رسانه قابل پیشگیری نخواهد بود.
رییس دانشگاه مذاهب اسلامی افزود: سخن کسانی که قایل به تحریم همه جانبه رسانه و فاصله گرفتن از مخاطبین آن هستند نیز به دلایل ذیل قابل قبول نیست: اولا اینکه اسلام جدایی از جامعه را مردود دانسته و آن را منع می کند. ثانیا اینکه تاثیرات رسانه بر جامعه با تحریم آن از بین نمی رود.
حجت الاسلام مبلغی گفت: برخی بر این عقیده اند که باید به فقه رسانه پرداخت، این عده قایلند که رسانه از فرستنده پیام که مخاطبان را اداره می کند و همچنین از متن تشکیل می شود، لذا حکم می‌کنند که اولا صاحبان رسانه باید احکام رسانه را رعایت کنند و ثانیا در صورت عدم رعایت احکام توسط رسانه، مخاطب نباید به رسانه توجه کند. این رویکرد رسانه را در سنخ اول قرار می دهد. البته این که درست است ؛ ولی در درجه اول اولویت نیست.
وی ادامه داد: رویکرد دیگر مقابله از نوع تحریم است؛ یعنی تحریم رسانه هایی همچون تلویزیون، ماهواره و غیره. این رویکرد به رسانه از سنخ دوم نگاه می کند. امروزه انسان ها با رسانه فکر می کنند و با رسانه زندگی می کنند. با این احکام نمی توان جامعه را ساخت. بنابراین رویکرد تحریم کارساز نبوده و فقط دین را منزوی می کند.
وی اظهار داشت: لذا از آنجا که رسانه از سنخ سوم است، اگر دین نخواهد با رسانه گره بخورد منزوی می شود، چون بخواهیم یا نخواهیم نگاه به دین را نیز رسانه مشخص می کند. بنابراین موضوع رسانه چالش برانگیز ترین موضوع در قبال دین است، حتی از حقوق بشر نیز مهم تر خواهد بود.
وی افزود: آنچه تاکنون کار شده است با توجه به رسانه از سنخ اول و یا دوم بوده است. اما این نگاه هرگز تاثیری نداشته و باید نگاه به رسانه را عوض کرد.
حجت الاسلام مبلغی خاطرنشان کرد: باید ابتدا رسانه را به دقت شناخت. باید تاثیرات رسانه را بشناسیم و در مقابل بنیان براندازی آن بایستیم. در مرحله دوم باید نظریه پردازی کرد. نظریه دین نسبت به رسانه را باید شناخت، آن هم با نگاه امروزی نه نگاه قدیمی و حجره ای. ضمن اینکه یاد آور می شوم ارائه یک نظریه ناقص بهتر از این است که نظریه ای نداشته باشیم. شناسایی ابعاد رسانه ای دین؛ یعنی ابعادی از دین که به رسانه می پردازند بسیار مهم است.
وی گفت: در مرحله سوم باید نظریه فقهی رسانه را ارائه داده و در مرحله بعد که آخرین مرحله است باید فقه مربوط به احکام مکلفین را بررسی کرد. مرحله چهارم از حیث زمانی پس از مراحل اولیه خواهد بود.
رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس اظهار داشت: برخی عنوان کرده اند که دوره آخر الزمان دوره ای است از دست رفته که فقط باید جلوی ضرر بیشتر را گرفت و امیدی به تغییر و تحول نیست. اگر کسی چنین نظریه ای را قبول دارد باید نظریه حداقلی بدهد.
دین با رسانه می تواند تحول بیافریند
حجت الاسلام مبلغی افزود: نظریه دیگری که مورد قبول ماست این است که دین می تواند در جامعه حضوری فعال داشته باشد و از طریق رسانه تحول بیافریند. هر کدام از دو نظریه فوق را که بپذیریم باید مراحل فوق را انجام داد. در غیر اینصورت نمی توان کاری مورد توجه انجام داد.
وی گفت: باتوجه به اینکه رسانه دائما در حال تغییر دادن مفاهیم کلیدی اجتماعی است بدون رسانه تبلیغ دین نیز ممکن نخواهد بود و دین می تواند بشکل فعال در فرصت های پیش آمده حضور داشته باشد.
قدرت نفوذ رسانه
وی با اشاره به این که هیچ چیز به اندازه رسانه در رقم زدن به سرنوشت مسائل جوامع بشری و آینده آن این مسائل، دارای قدرت بر تاثیرگذاری های پر نفوذ نیست، گفت: چترگشایی های رسانه، چنان گسترده است که موضوعات مهمی در اجتماع، مانند نگاه به دین، ارتباط با دین، وضعیت های اقتصادی، رفاهی، فرهنگی و... را پوشش می دهد.
حجت الاسلام و المسلمین مبلغی گفت: رسانه بدون اجازه و دخالت اراده ما، تاثیرات خود را به نحو حداکثری روی جامعه می‌گذارد به همین دلیل ما نمی‌توانیم برخورد فقهی خود با رسانه را صرفا بر اساس ادبیات و رویکرد معروف فقهی در قبال "زنا" و"خوردن مال یتیم" تنظیم کنیم.
وی اظهار داشت: موضوع رسانه، موضوع جامعه بشری است و جدا شدن ما از رسانه و یا دوری جستن ما از آن، تاثیری در آن نمی گذارد به گونه‌ای که حتی اگر ما به رسانه نزدیک نشویم تاثیرات حداکثری خود را در حوزه ها بر جای می گذارد.
ریس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس ادامه داد: چون ما در ارتباط با موضوعات جامعه بشری، باید بخش فعالی در جامعه بشری باشیم، رسانه فعل بشر است و چنین نیست که اگر ما در آن ورود پیدا نکردیم این ابزار( رسانه) تاثیر خود را در جهان نگذارد و موضوعات را دگرگون نکند، بلکه ما بخشی از جامعه بشری هستیم و قطعا آثار آن ما را نیز در برمی گیرد.
دین در صورت جدایی از رسانه، ضعیف می شود
حجت الاسلام و المسلمین مبلغی گفت: رسانه پراستیلاء‌ترین، نیرومندترین، دگرگون کننده و تاثیرگذارترین ابزار در جامعه بشری است و اگر دین بخواهد خود را از رسانه جدا کند، ضعیف خواهد شد.
وی افزود: دین به دو دلیل در صورت جدا و دور شدن از رسانه، ضعیف می شود یکی اینکه رسانه تاثیر خود را در جامعه بشری می گذارد و شما نیز بخشی از بشر هستید، دین شما هم بخشی از این بشر است و وقتی تاثیرات خود را گذاشته به سراغ شما هم می آید، و مفاهیم و نگاه به دین شما را نیز دگرگون می کند.
استاد حوزه علمیه قم اظهار داشت: دوم اینکه اگر جنبه های سلبی را در نظر نگیریم و با جنبه های ایجابی بخواهید دین را تقویت کنید باید با رسانه آن را تقویت کنید، بنابراین چون رسانه سایه تاثیرگذاری روی همه اندیشه‌ها و سیر بشر می گذارد خود به خود سراغ دین خواهد آمد.
حجت الاسلامی مبلغی با اشاره به اینکه سیطره رسانه هر روز رو به افزایش است، گفت: اگر دین را بخواهیم تقویت کنیم بدون رسانه نمی شود، چون رسانه استیلای اصلی را در اختیار دارد. لذا این موضوع دارای تاثیرات گریز ناپذیر، اجتناب ناپذیر و به شدت بالفعل و در حال تکامل است.
وی با اشاره به اینکه تاثیر رسانه بسیار نافذ و گاه تا اعماق مسائل اجتماعی پیش می رود، گفت: رسانه اصولا، روی شخص به عنوان فرد به شدت متاثر از جامعه، تاثیر می گذارد، رسانه ابتدا روی جامعه و از آن جا روی فرد که جزئی از جامعه است فکر و اندیشه و احساس او را تحت تاثیر قرار می دهد.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی اظهار داشت: رسانه با روندی که دارد به شدت هر چه تمام روی جامعه تاثیر می گذارد و فرد از آنجا که درون جامعه قرار دارد تحت تاثیرات آثار سهمگینی که رسانه بر چارچوب ها، نگاه ها، پارادایم ها و مقوله های جامعه بر جای می گذارد، قرار می گیرد. و در مسیری می افتد که مطالبات، مفاهیم و ادبیاتی است که رسانه در جامعه ایجاد می کند و حتی تحت تاثیر ایجاد احساس وی‍ژه در جامعه قرار می‌گیرد.
وی گفت: در بحثی که به زودی ارائه خواهیم کرد نظریه کلامی و فقهی رسانه را ارائه خواهیم داد.
لازم به ذکر است: در این نشست که با حضور ریاست، مدیران، معاونین و برخی اساتید و دانشجویان دانشکده صدا و سیما قم برگزار گردید، حجت الاسلام و المسلمین احمد مبلغی به بحث و بررسی پیرامون مبانی نظری فقه رسانه پرداختند./916/د102/ع