مبارزه با رانت در جامعه اسلامی
از صدر اسلام تا حکوت اسلامی ما، افراد زیادی بوده اند که بیت المال مسلمین را با اموال شخصی اشتباه گرفته و هرگونه که خود تصمیم داشتند، با امتیازات ویژه به این اموال عمومی دستبرد می‌زدند و گاهی به این رانت که مصداق اصلی مال حرام است، عنوان شرعی داده و آن را از زیرکی و اقتضائات حکومتی دانسته اند. در حالی که این چیزی جز تصرف عدوانی و غاصبانه بیت المال نبوده و اسلام به شدت این ویژه خواری را محکوم نموده است. در دوران جامعه اسلامی ما نیز هم چون دوران اصلاحات و قبل آن، کسانی وجود داشته‌اند که به بیت‌المال جامعه نزدیک شدند و با حیله رانت، آن را بین خواص خود تقسیم کردند و به آلاف نامحدودی رسیدند. اگر بحث رانت خواری در مسائل حکومتی ما حل شود و محدودیت های شدید قانونی برای آن اعمال شود، بی شک بیت المال مسلمین از خطر و آسیب دست به دست شدن بین افراد خاص و طمع کار محفوظ خواهد ماند و همه افراد جامعه اسلامی به طور مساوی از بیت المال بهره مند می‌گردند و حق هر کسی بر اساس کسب و کار حلال و معقول تعیین خواهد شد و این موضوعی است که در این مقاله به آن پرداخته ایم.
مفهوم رانت
رانت واژه ای است که بدون تغییر لفظی از ادبیات کشور فرانسه وارد فرهنگ خودی گردیده است و در کشور انگلیس نیز به حق السهم اربابان فؤدال از کشاورزان، رانت اطلاق می شده است و درآمدی است که بدون اتکای مستقیم به کار و تلاش تولیدی و بدون ریسک و خطر فعالیت های اقتصادی به دست می آید. در حقیقت به سوء استفاده فرصت ها و امکانات جامعه با توجه به موقعیت اجتماعی افراد و دسترسی به منابع اطلاعاتی و قدرت، رانت گویند.
منشأ رانت
بی شک رانت و ویژه خواری از بیت المال مسلمین خرج می‌شود و بیت المالی که باید تقسیم برای عموم باشد، با زدو بند سیاسی در بین افراد خاصی تقسیم می‌شود. بیت المال در اصل خانه‌ای برای نگاهداری اموال همگانی بود. به تعبیری اموال عمومی و دولتی، زیر نظر فرمانروای امّت اسلام اداره می‌شد. این نظارت فراگیر بود، و افزون بر بیت‌المال مرکزی، بیت‌المال‌های محلی را نیز پوشش می‌داد. در صدر اسلام جزیه، خراج، انفال، خمس و زکات منابع مالی عمده بیت‌المال را تشکیل می‌دادند. این منابع به دو دسته اموال دارای مصارف خاص و اموال عام، که مصارف آنها مشخص نشده بود، تقسیم می‌شد. آنچه در تاریخ در مورد زیاده خواهی برخی از گروه‌ها نسبت به بیت المال مطرح شده، ناظر به آن بخشی از بیت المال است که مصارف خاص نداشته است و میان نخبگان دولتی با همراهی یکدیگر رد و بدل می‌شود و به آن رانت می‌گویند.(1)
راه‌های ایجاد رانت در جامعه اسلامی
رانت از راه های مختلفی به دست می آید که مهم ترین آنها عبارت است از:
1- رانت زاییده برخی فرصت های انحصاری است که در اختیار شرکت های دولتی یا خصوصی قرار می گیرد.
2- رانت ناشی از دسترسی عده ای به انحصارات یاد شده از طریق قدرت می باشد.
3- در نتیجه کمرنگ کردن حق مالکیت خصوصی مردم به وجود می آید.
4- رانت می تواند از طریق پارتی بازی در استخدام غیر ضابطه مند صورت بگیرد.
5- از ارایه انحصاری کالاها و خدمات دولتی به اشخاص حقیقی یا حقوقی پدید می آید.
6- رانت در درون تصمیمات و مقررات و تشکیلات دولتی نهفته است.
7- در نتیجه ورود صاحبان قدرت حکومتی در عرصه های اقتصادی شکل می گیرد.
8- رانت ریشه در هرگونه انحصارات دولتی و غیر دولتی دارد.
9- رانت می تواند سر چشمه ای مانند نگاه جناحی و صنفی به منافع ملی داشته باشد.
10- رانت می تواند ناشی از سپردن مسؤلیت های مهم اقتصادی اجتماعی و سیاسی به افراد کم ظرفیت و بی تعهّدی باشد که مسؤلیت را طعمه خود حساب کنند.
انواع رانت در جامعه اسلامی
رانت به اشکال مختلفی در حکومت دینی به وجود می‌آید که اصلی ترین آنها از این قرار است:
1. رانت اقتصادی
2. رانت سیاسی
3. رانت قضایی
4. رانت اطلاعاتی
5. رانت آموزشی
اثرات مخرب رانت در جامعه اسلامی
رانت اگر در جامعه اسلامی رسوخ کند، باعث ضررهای عظیمی به کشور می‌شود که مهمترین آنها عبارتند از:
1- آسیب پذیر شدن فضای سیاسی و مذهبی در پی حضور افراد سیاسی در اقتصاد.
2- انحصاری شدن امکانات و امتیاز های اقتصادی نزد افراد و گروه های خاص.
3- از بین رفتن عدالت در عرصه تولید.
4- انباشت سرمایه در دست گروهی خاص.
5- عدم موفقیت و پا گرفتن بخش خصوصی مولد و نیرو زا در کشور.
6- ایجاد تبعیض، اتلاف وقت و بدبینی.
7- کاهش کارآیی و بهره وری و افزایش تورم.
8- ایجاد فساد، بیکاری، فقر و انحصار در جامعه.
سیره معصومین(ع) در مبارزه با رانت
اهل بیت(ع) همیشه به مسأله بیت المال مسلمین حساس بودند و ذره ای از آن را جهت مصارف افراد خاص هزینه نمی‌کردند و سعی می کردند همه مردم در بیت المل سهیم باشند و با رفتار اصولی و دین مدارانه خود، از ایجاد هر گونه رانت خواری و ویژه خواری در مسیر حکومت اسلامی جلوگیری می کردند. در روایت است که حضرت علی(ع) بیت المال را بالسویه و با لحاظ همه آحاد جامعه تقسیم می کرد و می فرمود: «خلیل‌من، رسول خدا(ص)، مالی را برای روز بعد نگاه نمی داشت؛ و ابوبکر نگاه می داشت؛ و عمر‌بن‌خطاب در این کار نظرش بر آن شد که دیوان ها را تدوین کند و اعطای اموال را از سالی به سال دیگر تأخیر اندازد. اما من، به همان سان رفتار خواهم کرد که خلیلم رسول خدا(ص) رفتار می‌کرد».(2) ایشان پس از تقسیم اموال، محل بیت المال را جارو می کرد و در آنجا دو رکعت نماز می خواند و سپس روی به همان جا می گفت: «روز قیامت برایم گواهی ده که من در تو، مال را از مسلمانان حبس نکردم».(3)
تاریخچه گرایش به رانت‌خواری
بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) سنت آن حضرت با تشکیل ثقیفه و خارج شدن ولایت امت اسلامی از صاحبان اصلی آن که اهل بیت(ع) بودند، به فراموشی سپرده شد و خلفای ناحق تا خلافت حضرت علی(ع) و بعد از آن، خلفای اموی و عباسی و غیرو، بیت المال را به یغما بردند و با رانت و جیره خواری خصوصی، بیت‌المال را به نحو کامل بین خود تقسیم کردند! چیزی که در دوران اصلاحات و برخی از دوره ها نیز در جامعه اسلامی ما نیز رخ داد و رانت به عنوان یک امر مشروع و حلال جلوه داده شد. در اینجا به برخی از رانت خواری های افراد ناخلف در مدیریت اسلامی، اشاره می کنیم.
عمر و رانت‌خواری
خلیفه دوم در سال پانزدهم قمری، پس از دریافت اموالی از فتوح شام، مسلمانان را گرد آورد و دیدگاه آنان را درباره این‌که فرمانروا از آن اموال چه اندازه و در چه مصارفی می‌تواند برداشت کند، جویا شد. خلیفه دوم دست به تقسیم بیت‌المال بر پایه تفضیل میان افراد و گروه‌ها زد و بدون آن‌که به روش رسول‌خدا(ص) اشاره‌ای کند، در توجیه اقدام خود گفت:«در تقسیم اموال ابوبکر نظری داشت و وی نظری دیگر دارد و او، کسانی را که در برابر پیامبر(ص) جنگیده‌اند، مانند کسانی که در حمایت از او به نبرد پرداخته‌اند، قرار نمی‌دهد».(4) و این گونه بیت المال را با حیله شرعی نظیر رانت به دوستان خود بخشید!
عثمان و دستبرد به بیت المال
عثمان بن‌عفّان که سلسله جنبان حکومت ننگین بنی امیه بود، رانت خواری را حاکم کرد و تا توانست به کیسه امویان و افراد خاص بودجه بیت المال را روانه ساخت. وی در خلافت خود، در ارتباط با بیت‌المال دو رفتار بدعت‌آمیز را پایه گذارد: انباشتِ اموال در بیت‌المال و بخشش دل بخواهی از بیت‌المال. هنگام قتل وی، در بیت‌المال صد و پنجاه هزار دینار و یک میلیون درهم بر جای بود. در مقابل، چون علی(ع) به خلافت رسید، فرمان داد قفل‌های بیوت الاموال را شکستند و اموال آن را بالسّویه میان مردم تقسیم کرد. رفتار عثمان در بخشش دل بخواهی از بیت‌المال، در تناقض با انباشت اموال نبود. وی، اموال را از عموم مردم باز‌می‌داشت، اما به خویشان و خاندانش(امویان)، مبالغ هنگفت عطا می‌کرد.(5)
طلحه و زبیر و رانت خواری
طلحه و زبیر از جمله کسانی بودند که در زمان خلافت ابوبکر و عثمان به ویژه خواری عادت کرده بودند و از حضرت علی(ع) نیز توقع داشتند که این وضعی را ادامه دهد و همان آغاز خلافت علی(ع) در مدینه نسبت به تقسیم بالسّویة اموال، به ایشان اعتراض کردند. حضرت فرمودند: «مگر این، همان روش رسول‌خدا(ص) نیست؟» طلحه و زبیر، زیر بار نرفتند و جنگ جمل را به راه انداختند و جان‌های خود را در آن جنگ گذاردند. پس از آن جنگ، امیرمؤمنان(ع) اموال انباشته شده در بیت‌المال شهر بصره را نیز بالسّویه میان سپاهیانش تقسیم کرد.(6)
برچیده شدن رانت در زمان ظهور
در زمان حکومت حضرت مهدی(عج) بیت المال در جای اصلی خود هزینه خواهد شد و ذره ای از بیت‌المال به رانت خواری و غیره هدر نخواهد رفت و حضرت مهدی(عج) دست سارقان بیت المال را به شدت کوتاه خواهد کرد. رسول اکرم(ص) فرمودند: «بشارت باد شما را به مهدی... زمین را از قسط و عدل فراگیر خواهد کرد، چنان‌که از ظلم و جور فراگیر می‌شود و مال را به روش صحیح تقسیم خواهد کرد». در این هنگام، از رسول خدا(ص) سؤال شد: «روش صحیح کدام است»؟ و حضرت پاسخ دادند: «تساوی میان مردم». حضرت امام باقر(ع) خطاب به یکی از اصحاب خویش فرمود: «هنگامی‌که قائم اهل بیت قیام کند، به تساوی تقسیم و به عدالت میان مردم رفتار خواهد کرد...»(7)
راهکار مبارزه با رانت‌خواری
در جامعه اسلامی ما نیز همانند صدر اسلام، افرادی هستند که بیت المال در دسترس آنها است؛ ولی افراد صالحی برای تصدی امور نیستند. باید این افراد را به شدت تمام از مناصب جامعه کنار زد تا بیت المال را هدف کار خود قرار ندهند و با افرادی که با عنوان رانت در جامعه نفوذ کرده و بیت المال را غارت می کنند، برخورد جدی شود تا عبرت سایرین گردد. چنانچه حضرت علی(ع) این‌کار اساسی را انجام داد و دشمنان و حرام خواران را از بیت المال دور ساخت. حضرت علی(ع) در حالی به خلافت رسید و به تقسیم بالسّویه بیت‌المال روی آورد که پیش‌تر از آن سالیان دراز، امتیازات ناروا به برخی از افراد و گروه‌ها اعطا می‌شد و این خود، هر گونه پای‌بندی به عدالت را دشوار و با مخالفت‌های آشکار و نهان مواجه می‌ساخت. حضرت علی(ع) خطاب به کسانی که از وی خواستند تقسیم بالسّویه را کنار گذارد و با اعطای اموال بیش‌تر به اشراف، آنان را جذب کند، اعلان داشت: «اگر این اموال از خودم بود به گونه‌ای مساوی در میان مردم تقسیم می‌کردم، تا چه رسد که جزء اموال خداست». هم چنین، حضرت علی(ع) به معترضان این روش گفت: «قرآن را خوانده و در آن فضیلتی برای فرزندان اسماعیل(کنایه از عرب‌ها) نسبت به فرزندان اسحاق(کنایه از غیرعرب‌ها) نیافته است».(8)
حسن‌ختام
بی تردید رانت یکی از مشکلات بزرگ نظام اسلامی ما است که موجب رکود اقتصادی در جامعه می‌شود و عده ای با در دست گرفتن بیت المال، سعی در رساندن خود به مقامات عالیه دنیوی هستند. باید یک عزم جدی در این نظام اسلامی صورت پذیرد و اجازه دست اندازی به بیت المال در هر مقام و سمتی داده نشود و این حیله شرعی در جامعه ریشه کن شده و در عوض آن، بیت المال را به طور مساوی در اختیار جوانان مردمی و مؤمن قرار دهند تا کشور را به تعالی اقتصادی برسانند.
غلامرضا صالحی
پی‌نوشت‌ها:
1. ر.ک: سیدرضا حسینی، « بیت‌المال»، دانشنامة امام علی(ع)، ج 7، ص389 ـ 418
2. ابو اسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی، الغارات، تحقیق جلال‌الدین حسینی ارموی، ج1، ص47 و 48
3. ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی، الغارات،ج1، ص49 و50
4. یعقوب بن‌ابراهیم ابو یوسف، کتاب الخراج، ص54
5. ر.ک: مسعودی، مروج‌الذهب، ج2، ص343
6. ابن‌شهر‌آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج2، ص110.
7. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 51، ص81 و 92
8. ، نهج‌البلاغة، ترجمة دشتی، ص169