در مکتب امام صادق(ع)؛
جابر ابن حیان، پدر علم کیمیا
خبرگزاری رسا ـ جابربن حیّان، دانشمند سدة دوم ه.ق است که آثار بزرگی از علوم، از جمله در کیمیا، مذهب، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم و موسیقی به او نسبت داده شده است.

در نوشتار نوبت قبل، به روشن ساختن جایگاه بی بدیل حضرت امام جعفر صادق(ع) در ترسیم سپهر علم اسلامی، به اختصار پرداختیم. قرار شد در نوبت های بعد به شاگردان ایشان به عنوان طلایه داران تحرک علمی در جهان اسلام بپردازیم. ما این کار را با "جابر بن حیان" شروع می کنیم؛ زیرا موقعیت جابر در میان شاگردان آن حضرت منحصر به فرد است. او یک شخصیت جهانی است که دانشش را به منبع عصمت متصل کرده بود و افتخار شاگردی امام علم، جعفر صادق(ع) را داشت.
جابر ابن حیان کیست
ابو عبد الله، جابر ابن حیان بن عبد الله کوفی ازدی طوسی. از زندگی دنیایی او اطلاعات فراوانی وجود ندارد؛ آنچه مسلم است این است که او از طایفه "ازد" از قبایل جنوب عربستان بود، که در هنگام طلوع اسلام در کوفه سکونت داشت. پدر جابر، حیان، از شیعیان بود که به شغل عطاری در کوفه مشغول بود؛ وی سپس برای تبلیغ تشیع و فعالیت علیه امویان به خراسان کوچید و جابر در خراسان و در شهر طوس دیده به جهان گشود. سال تولد او به طور دقیق مشخص نیست، اما احتمالا در حدود 103 هجری قمری به دنیا آمده است.
جابر دوران کودکی را در زادگاهش، طوس سپری کرد و سپس برای تحصیل راهی کوفه شد و در آنجا به کارهای علمی مشغول شد. عمده علاقه جابر به علم کیمیاگری بود. کیمیاگری تلاشی علمی بود برای به دست آوردن "حجرالفلاسفه". حجر الفلاسفه سنگی است که از تماسش با مس، آن را به طلا تبدیل می کند. هر چند شاید در نگاه نخست این کار، کاری ساده انگارانه تلقی شود، اما اگر توجه کنیم، روشن می گردد که اولا: کیمیاگری گر چه ظاهرا با تلاش برای غایتی به دست نیامدنی همراه بوده، ولی مهم این است که این تلاش، پایه های علم شیمی و شناخت عناصر شیمیایی را پی ریخته است. ثانیا: آنچه که درباره جابر نقل شده، این است که جابر، اولین کسی است که به کیمیاگری به مثابه علمی تجربی نگریسته و آن را از علوم فلسفی جدا کرده است.
ابن ندیم و کارگاه کیمیای جابر
"ابن ندیم" در کتاب مهمش در تاریخ علم به نام "الفهرست" درباره کارگاه کیمیاگری جابر می گوید: «یکی از موثقان که کارش کیمیاگری است، به من گفت جابر در خیابان باب الشام در کوچه معروف به درب الذهب اقامت داشت و این شخص به من گفت که او بیشتر اوقاتش را در کوفه می گذراند و در آنجا به دلیل خوبی هوا، به کار اکسیر می پرداخت».
در بغداد بود که جابر با حلقه های درسی امام صادق(ع) مربوط شد و کتاب هایی در علوم شیعه نوشت.
رفع یک شبهه
یکی از مسائلی که در تاریخ علم اسلامی بسیار به آن پرداخته شده است، خیالی بودن شخصیت جابر است. این شبهه در گذشته نیز وجود داشته و بعدها با ورود غربیان به تاریخ علم اسلامی، تکرار شده است. قائلین این قول می گویند شخصیتی با این خصوصیات و این درجه فضل و این همه تألیف وجود خارجی نداشته است و تألیفاتی که به او منسوب است، از دیگران است. اسماعیلیان تألیفات خود را به نام او به جامعه معرفی کرده اند. این شبهه آن قدر بی پایه است که "ابن ندیم" در "الفهرست" خویش به آن پاسخ می دهد.
او می گوید: «گروهی از اهل علم و بزرگان وراقان می گویند، این شخص، یعنی جابر اصل و حقیقتی نداشته است». او سپس به این شبهه این گونه پاسخ می دهد که کسی که اهل فضل است و زندگی علمی دارد و زحمت تألیف را بر خود هموار می کند و از تفکر و قریحه اش مایه می گذارد و دو هزار ورق می نویسد، چگونه می تواند میراث علمی خود را به نام دیگران بنویسد. این کار عین نادانی است. ابن ندیم سپس این گونه نتیجه گیری می کند: « این شخص حقیقت داشته و کارش آشکارتر و روشن تر از هر چیز و تصنیفاتش مهم تر و بیشتر از هر کس بوده و در مذهب شیعه تألیفاتی دارد. در سایر علوم نیز کتاب هایی دارد که به جای خود در این کتاب ذکر شده است. نژاد او را از خراسان دانسته اند و رازی در ضمن تألیفاتش می گوید، استاد ما ابوموسی جابر بن حیان چنین می گوید».
جایگاه علمی جهانی جابر بن حیان
جایگاه جابر در تاریخ علم آن قدر با اهمیت و خطیر است که "جورج سارتون" مورخ بزرگ علم در کتاب خود "مقدمه بر تاریخ علم" جابر را نماد یکی از عصرهای علمی در جهان اسلام معرفی می کند. او سال های 134 تا 184 هجری قمری را عصر جابر بن حیان می نامد. جابر در اروپا به "گبر" مشهور است. "برتلو" صاحب کتاب "کیمیا در قرون وسطی" جابر را در کیمیا هم تراز ارسطو در منطق می داند.
"موریس کروسلاند" در کتاب درس های تاریخی در علم کیمیا، از تلاش جابر برای پیوند زدن علم شیمی با پزشکی سخن می گوید. جایگاه علمی جابر آن قدر بلند است که محمد بن زکریای رازی را شاگرد مکتب او می خوانند. جابر شاگردان بسیاری را نیز در علم شیمی تربیت کرد که از آن جمله می توان به "خرقی"، "ابن ایاز مصری" و "واخیمی" اشاره کرد.
"شیخ عبدالله نعمه" درباره جابر می گوید: «جابر بن حیان، صاحب نخستین مکتب شیمی در اسلام است. مکتب جابر، انقلابی علمی در کشف اصول اساسی شیمی به وجود آورد و اروپا بعد از انقلاب علمی خود با تکیه بر اصول کشف شده توسط جابر، درباره شیمی به کار پرداخت. از این رو مجبور شد که بیشتر کتاب های جابر را ترجمه کند. از جمله کتاب "الاستتام" او که به زبان لاتین در سال 1662 میلادی ترجمه شده است.
آثار جابر بن حیان
آثار جابر آن قدر متنوع و کثیر است که ابن ندیم سه صفحه از کتاب خود را به او اختصاص داده است. وی سپس از قول جابر نقل می کند: «یک هزار و سیصد کتاب در فلسفه، یک هزار و سیصد کتاب در حیل و یک هزار و سیصد کتاب در صنایع و آلات حرب تألیف کرده ام».
این تعداد تألیف نشان دهنده جایگاه بی بدیل جابر در تاریخ علم است.
نتیجه
این مقدار از تولید علم جز در سایه مشکات وحی و ریزه خواری از سفره سفرای الهی میسر نیست. امام جعفر صادق(ع) این گونه سلسله جنبان نهضت علمی در جهان بوده اند. هر چند جابر یکی از هزاران شاگرد مکتب آن امام همام بوده است.
منابع
1. الفهرست، ابن ندیم
2. مقدمه ای بر تاریخ علم، جورج سارتون
3. زندگینامه علمی دانشمندان اسلامی، چارلز گیلیسپی
4. کارنامه اسلام، دکتر عبدالحسین زرین کوب
هادی شاملو
/979/703/ر
ارسال نظرات