مباحثی پیرامون ولایت فقیه
ولایت: واژه ای عربی که از کلمه ولی گرفته شده است. این واژه با هیئت های مختلف «به فتح و کسر» در معانی حب، نصرت، پیروی و سرپرستی آمده است که از معنای ولایت فقیه معنای اخیر مقصود است.
ولایت در یک تقسیم بندی به دو قسم تقسیم می شود: 1- ولایت تکوینی 2- ولایت تشریعی
ولایت تکوینی: یعنی سرپرسی موجودات جهان و عالم خارج و تصرف عینی در آنها، که چنین ولایتی از آن خداست. اصل پیدایش تغییرات و بقای همه موجودات به دست اوست و همه تحت اراده و قدرت خداوند قرار دارند. خداوند این اراده را با کیفیت هایی به بندگان خود به دو صورت داده است؛ اول: به صورت عام؛ این ولایت، ولایت بر اعضا و جوارح است که انسان می تواند بر افعال خود کنترل داشته باشد؛ مانند نگاه کردن یا راه رفتن یا... . صورت دوم ولایت تکوینی خاص است و مربوط به انبیاء و اولیا می باشد؛ مانند معجزات و کراماتی که آثار همین ولایت می باشند.
آنچه که در مورد ولایت فقیه مطرح است، ولایت تکوینی نیست و هیچ کسی از بیان آن چنین مقصودی ندارد و تمام کسانی که در مقام ادله اثبات یا نفی بوده اند، کوشیده اند تا ولایت تشریعی ولی فقیه را اثبات یا نفی کنند.
ولایت تشریعی: ولایت تشریعی را به دو نوع می توان تقسیم کرد؛ اول: مقصود قانونگذاری باشد؛ یعنی این که کسی واضع و جاعل قانون باشد. این قسم مختص خداوند متعال و ماذونین از سوی او می باشد. در مباحث کلامی، در این که آیا خداوند تنها شارع است یا پیامبر(ص) نیز شارع است و اهل بیت(ع) نیز به پیامبر(ص) ملحق هستند، بحث های زیادی وجود دارد.
دوم: نوعی سرپرستی که این خود به دو قسم تقسیم می شود؛ یکی ولایت بر محجوران و دیگری ولایت بر جامعه خردمندان. در قسم اول این مورد، یعنی ولایت فقیه بر محجوران هیچ اختلافی نیست؛ اما در ولایت بر خردمندان اختلاف است.
بعضی برای رد ولایت بر خردمندان، استدلال به مسائلی کرده اند؛ من جمله انسان یکتاپرست نباید از هیچ فرد یا نهادی فرمان ببرد و کسی را ولی و سرپرست خود قرار بدهد. «اصل عدم فرمان بری از کسی» و بی چون و چرا او را تبعیت کند؛ «اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله و المسیح ابن مریم و ما امرو الا لیعبدوا الها واحدا لا اله الا هو سبحانه عما یشرکون آنها دانشمندان و راهبان خویش را معبودهایی در برابر خدا قرار دادند و(همچنین) مسیح فرزند مریم را در حالی که دستور نداشتند، جز خداوند یکتایی را که معبودی جز او نیست، بپرستند، او پاک و منزه است از آنچه همتایش قرار می دهند.(1)
در جواب این شبهه باید گفت کلام شما زمانی صحیح است که خداوند برای کسی چنین حق و ولایتی را قرار نداده و تشریع نکرده باشد. اگر در جامعه مردم اصل شما را «اصل عدم فرمان بری از کسی» قبول بکنند و اصل لزوم برقراری نظم در اجتماع را قبول نکنند، آیا اجتماعی می تواند روند صحیحی بپیماید؟ ما در نظام های مبتنی بر لیبرالیسم و دموکراسی نیز شاهد هستیم که برای برقراری نظم و... برای عده ای جعل ولایت می کنند تا اجتماع دچار مشکلات نشود. از طرف دیگر در آیاتی صراحت به ولایت پیامبر(ص) شده است: «النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم(2) پیغمبر اولى و سزاوارتر است به مؤمنان، از خودشان به خودشان». یا در آیه دیگر می فرماید: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکاةَ وَ هُم راکِعُونَ(3) جز این نیست که ولى شما خداست و رسول او و آنان که ایمان آوردهاند، همان ایمان آورندگانى که اقامه نماز و اداى زکات مىکنند در حالى که در رکوع نمازند.»
از سوی دیگر پیامبر(ص) نیز، ولی از سوی خود تعیین کرده است. ما بر اساس قرآن یقین داریم که پیامبر(ص) چیزی نمی گوید، مگر اینکه اراده الهی به آن تعلق گرفته باشد؛ چرا که او معصوم است و اطاعت از او اطاعت از خداست؛ «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّه وَ مَنْ تَوَلّى فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً؛ کسى که اطاعت کند رسول اکرم را، پس محققاً اطاعت خدا را نموده و کسى که سرپیچى کند از اطاعت رسول و اعراض کند؛ پس ما تو را نفرستادیم که آنها را حفظ کنى .«(4)پیامبر(ص) برای بعد از خود، ولایت را به أئمه(ع) سپرد، که آنان از سوی خدا مشخص شده بودند. آیات و روایات فراوانی بر ولایت ائمه علیهم السلام وجود دارد که ما به اختصار فقط به آنها اشاره می کنیم:
آیات
آیه اکمال(5)، آیه ولایت(6)، آیه اولی الامر(7)، آیه ذوی القربی(8)، آیه مباهله(9).
روایت
ما تنها به بیان یک روایت که مورد اتفاق تشیع و اهل سنت است اکتفا می کنیم. مضمون این روایت به تعابیر مختلف آمده است؛ مانند: القران مع علی و العلی مع القرآن. الحق و القرآن مع علی و العلی مع القرآن و الحق. الحق مع علی و علی مع الحق(10) که اشاره به جلالت و عظمت شأن امیرالمومنین(ع) دارد.
بر اساس آیات و روایت بسیار، نظام اداره جامعه بعد از پیامبر(ص) باید به أئمه(ع) سپرده می شد که متاسفانه با انحراف خواص و ترفندهای موزیانه آنها این مسیر منحرف شد و حکومت الهی به حکومت خلافتی تبدیل شد؛ در حالی که به تصریح روایات تعداد این حاکمان الهی بعد از پیامبر(ص) نیز مشخص شده بود و به تعداد نقباء بنی اسرائیل خوانده شده بودند که 12 نفر بودند. بعد از گذشت زمان 11 معصوم و رسیدن مقام امامت به امام زمان علیه السلام و دوران غیبت صغری و رحلت آخرین نائب خاص حضرت، بر اساس روایات در دوران غیبت که تا به حال به طول انجامیده است، ولایت و رهبری سیاسی جامعه اسلامی به فقهاء عادل و با تقوی و دارای شرایط لازم رهبری می رسد. «أَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَهُ فَارْجِعوُا فیها إِلى رُواهِ حَدیثِنا، فَإِنَّهُمْ حُجَّتی عَلَیْکُمْ وَأَنَا حُجَّهُ اللّهِ عَلَیْهِم؛ امّا در رویدادهاى زمانه، به راویان حدیث ما رجوع کنید. آنان، حجت من بر شمایند و من، حجّت خدا بر آنانم».(11)
سوال
آیا می توان در دوران غیبت صغری به حکومت حکام، چه عادل و چه غیر عادل باشند تن داد و تنها در امور مذهبی به فقهاء صاحب شرایط رجوع کرد؟ یا نه باید بهترین و بافضلیت ترین فقیه را برای اداره جامعه اسلامی انتخاب کرد؟
جواب: اجماع فقهاء شیعه معتقدند که احکام اسلام در میان جامعه اسلامی در میان مردم تعطیل نشده است و همیشه باید اجرا شود(در مورد اجرای حدود اختلاف نظرهایی وجود دارد) و در دوران غیبت بر عهده فقیهان جامع الشرایط می باشد.
ادله اثبات این ولایت برای فقیهان
دلیل عقلی:
1: هیچ اجتماعی نیست که نیازمند به حاکم نباشند؛ زیرا در صورت نبود حاکم در هر اجتماعی هرج و مرج و بی نظمی آن جامعه را ویران خواهد کرد. به فرموده امام علی علیه السلام: «وَ إنَّهُ لابُدَّ لِلنّاسِ مِن أمیرٍ بَرٍّ أو فاجِرٍ».(12) پس وجود حکومت امری ضروری در هر جامعه ای است و در جامعه اسلامی نیز یقینا باید حاکم آگاه و مسلط به احکام اسلامی باشد تا در مسیر اسلام قدم بردارد و می دانیم که هیچ شخصی مانند فقهاء بر احکام اسلامی تسلط ندارند.
2: وقتی که جامعه ای به حکومت مطلوب نرسید، باید درصدد باشیم به نزدیکترین حکومت مطلوب دست بیابیم. در زمان ما که از فیض حکومت معصوم محروم هستیم، باید در جامعه اسلامی حکومتی تاسیس گردد که نزدیکترین حکومت ها به حکومت معصوم باشد. اگر این عمل صورت نگیرد و جامعه اسلامی سراغ اقرب الحکام به معصوم نروند، کم کم احکام اسلامی در میان مردم تعطیل خواهند شد. بعضی افراد ایده آل نگر، به خاطر فکر ضعیف می گویند اگر مطلوب ترین شکل حکومتی فراهم نیاید، دیگر حکومت ها نیز تفاوتی با همدیگر ندارند! بطلان این فکر واضح استٰ؛ زیرا که اگر مداوای صد در صد شخصی ممکن نباشد، از مداوای هفتاد درصدی آن چشم پوشی نمی کنند.
نزدیکی یک حکومت به حکومت معصوم در سه امر است:
الف: علم به احکام کلی اسلام یعنی فقاهت شخص.
ب: شایستگی روحی و اخلاقی به صورتی که تحت هواهای نفسانی و طمع قرار نگیرد؛ یعنی به معنای واقعی متقی باشد.
ج: دارای قوه مدیریت جامعه و درک مسائل سیاسی، اجتماعی و بین المللی و همچنین شجاعت در برخورد با دشمنان باشد.
3: به حکم عقل، هر حاکم عاقل و دانایی نباید بی تفاوت به حکومت بعد از خود باشد؛ زیرا تمام تلاش های وی نیز در صورت روی کار آمدن حاکم بد از بین خواهد رفت. حضرت موسی سی روز برای مناجات به کوه طور رفت تا تورات را بگیرد؛ «وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثینَ لَیْلَة» این سی روز که حضرت موسی می‌خواست کوه طور برود، یک شخص(حضرت هارون) را به جای خودش گذاشت. به حضرت هارون گفت: هارون تو برادر من هستی، برادر بزرگ‌تر من هستی، خلیفه من باش. «هارُونَ اخْلُفْنی»(13) یعنی خلیفه من باش. عقل قبول نمی‌کند حضرت موسی برای سی روز جانشین قرار دهد، ولی پیامبر اکرم(ص) از دنیا برود، برای خود جانشینی انتخاب نکند! امام زمان(عج) غایب شود و ٱمت را بدون سرپرست رها کند. این کلام با حکمت خدا مبنی بر هدایت بشر سازگار است؟ یقینا امکان ندارد خداوند برای دوران صغری تدبیری نکرده و امری نداده باشد.
دلایل نقلی:
1: مقبوله عمر بن حنظله
عن عمر بن حنظله قالت اباعبدالله علیه الاسلام عن رجلین من أصحابنا بینهما منازعه فی دین أو میراث فتحاکما الی السلطان والی القضاه أ یحل ذلک؟ قال: «من تحاکم الیهم فی حق أو باطل فانما تحاکم الی الطاغوت و ما یحکم له فانما یأخذه سحتا و إن کان حقا ثابتا له لأنه أخذه بحکم الطاغوت و ما أمرالله أن یکفر به». قال الله تعالی: «یریدون أن یتحاکموا الی الطاغوت و قد أمروا أن یکفروا به».
قلت: فکیف یصنعان؟ قال: ینظران من کان منکم ممن قد روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عرف أحکامنا... فلیرضوا به حکما فأنی قد جعلته علیکم حاکما...(14)
عمر بن حنظله می گوید: از امام صادق درباره دو نفر از شیعیانمان که نزاعی بینشان در مورد قرض یا میراث پیش آمد و به قاضیان برای رسیدگی مراجعه کردند، پرسیدم آیا جایز است؟
امام صادق علیه السلام فرمودند: هر کس در موارد حق یا باطل به قاضیان حکومت جور مراجعه کند، در واقع به سوی طاغوت رفته و از طاغوت مطالبه قضاوت کرده است؛ از این رو آن چه بر اساس حکم او دریافت دارد، به باطل أخذ نموده است، هر چند در واقع حق ثابت او باشد؛ زیرا آن را بر اساس طاغوت گرفته، در حالی که خداوند أمر فرموده که به طاغوت کافر باشند. پرسیدم چه باید بکنند؟ فرمودند: باید به کسانی از شما که حدیث و سخنان ما را روایت می کنند و حلال و حرام ما را به دقت می نگرند و أحکام ما را به خوبی باز می شناسند و عالم و عادل هستند، مراجعه کنند و او را به عنوان حاکم بپذیرند؛ پس هرگاه به حکم ما حکم کند و از او پذیرفته نشود، حکم خدا کوچک شمرده شده و حکم ما را رد کرده و آن که حکم ما را رد کند، حکم خدا را رد کرده و چنین چیزی در حد شرک به خداوند است... و من آنها را حاکم بین شما قرار می دهم... .
سه نکته استفاده شده از روایت:
الف) مطلقا مراجعه به حاکم ظالم جایز نیست.
ب) برای رفع نیازها باید به فقهای جامع الشرایط مراجعه شود.
ج) عبارت «فانی قد جعلته علیکم حاکما» یعنی او را حاکم شما قرار دادم.
2: دومین دلیل نقلی: روایت امام صادق علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله:
3: توقیع مبارک حضرت حجه بن الحسن علیه السلام:
4: روایت ابی خدیجه قال: قال لی ابوعبد الله علیه السلام: «انظروا الی الرجل منکم یعلم شیئا من قضایانا فاجعلوه بینکم فانی قد جعلته قاضیا فتحاکموا الیه(17) بپرهیزید از اینکه همدیگر را برای محاکمه نزد اهل جور ببرید، لکن بنگرید به شخصی که از شما که چیزی از قضایای ما را می داند. پس او را حکم قرار دهید که من او را قاضی قرار دادم. بنابراین محاکمه را نزد او ببرید».
5: روایت: العلماء ورثه الأنبیاء(18) ترجمه: علماء وارثان انبیاء هستند. روشن است که یکی از شوؤن انبیاء تشکیل حکومت بوده است.
6: العلماء حکام علی الناس(19)
سوال
این ولایت در چه محدوده ای است؟ آیا مطلقه است یاخیر؟
تا اینجا معلوم شد که معنای ولایت فقیه یعنی مدیر بودن و مجری بودن فقیه جامع الشرایط احکام الهی در عصر غیبت. اما مطلق بودن ولایت یعنی اینکه فقیه اولا: ملتزم است همه احکام اسلامی را تبیین کند. ثانیا: همه آنها را اجرا کند(چرا که احکام الهی برای همه عصرهاست و قابل تعطیل شدن نیست). ثالثا: برای تزاحم احکام چاره ای بیاندیشد؛ یعنی در هنگام اجرای احکام اگر دو حکم خداوند با یکدیگر تزاحم کنند، به گونه ای که نتوان بین آنها جمع کرد حکم أهم را اجرا کند.
برای اثبات مطلقه بودن به اقوال علماء اکتفاء می کنیم:
1: شیخ مرتضی انصاری: حکم فقیه جامع الشرایط در تمام فروع احکام شرعی و موضوعات حجت و نافذ است؛ زیرا مقصود از لفظ(حاکم) که در مقبوله(عمر بن حنظله) آمده، نفوذ حکم او در تمام شوؤن و زمینه هاست و مخصوص ٱمور قضایی نیست؛ همانند آن که سلطان وقتی کسی را به عنوان حاکم معین کند، مستفاد از آن تسلط او بر تمام شوؤن مربوط به حکومت أعم از جزئی و کلی است. از این رو امام علیه السلام لفظ حکم را که مخصوص باب قضاوت است، در مقبوله به کار نبرده، بلکه به جای آن لفظ حاکم را برده تا عمومیت نفوذ سلطه او را برساند؛ با اینکه مناسب سیاق این بود که امام علیه السلام بفرماید: «فانی قد جعلت علیکم حکما» نیز در ادامه می گوید: و از آن مرجعیت فقیه جامع الشرایط در تمامی شوؤن عامه مرتبط با امت روشن می شود.(20)
2: محقق ثانی(کرکی): کسی نمی تواند بگوید که فقیه فقط در زمینه فتاوی برای عبادات منصوب است؛ زیرا این توهم در نهایت سستی است؛ بلکه فقیه از ناحیه معصومین علیه السلام به عنوان نیابت در همه مجاری ٱمور مسلمین نصب شده و بسیاری از أدله بر آن دلالت دارد.(21)
3: مولی احمد نراقی: مواردی که فقیه عادل در دو امر ولایت دارد:
ب) همه مواردی که نظام زندگی مردم به آن وابسته است و دخالت در آن به حکم و عقل و یا عادت لازم می باشد، بر عهده ولی فقیه است.(22)
4: آیت الله بروجردی: یکی از ٱمور مقرر در اسلام حکومت است به اجماع علماء اسلام بل الضروره من الدین و حاکم را وظایفی است معینه، از اجرای حدود و حفظ ثغور و نظم ٱمور و إقامه عدل و أخذ حقوق مستحقین از ممتنعین از أداء و حجر بر اشخاصی که بسط ید آنها بر مالشان موجب تلف مال خود آنها یا تضییع حقوق دیگران است و حفظ اموال کسانی که صالح برای مال آنها نیستند و فصل خصومات و غیر اینها از ٱموری که تصدی آنها در جمیع ملل شأن رئیس است و ثبوت این وظایف هم برای حاکم مسلمین و منصوب از قبل سلطان اسلام محل اتفاق فریقین شیعه و سنی است.(23)
5) امام خمینی رحمة الله: ولایت فقیه همان ولایت رسول الله است. قضیه ولایت فقیه یک چیزی نیست که مجلس خبرگان ایجاد کرده باشد، ولایت فقیه چیزی است که خداوند تبارک و تعالی درست کرده است؛ همان ولایت رسول الله است. اینها از ولایت رسول الله هم می ترسند، خدا او(ولی فقیه) را ولی امر قرار داده است.(24)
6) مقام معظم رهبری: ولایت فقیه از شوؤن ولایت و امامت است که از اصول مذهب می باشند.
اطاعت از ستورات حکومتی ولی امر مسلمین بر هرمکلفی ولو اینکه فقیه باشد، واجب است.
برای هیچ کس جایز نیست که با تصدی ٱمور ولایت به این بهانه که خودش شایسته تر است مخالفت نماید.
بعید نیست که حکم به جهاد ابتدایی برای ولایت امر مسلمین باشد، بلکه اقوی است.(25)
حرف پایانی: امام خمینی رحمة الله: وقتی می گوییم ولایتی که رسول اکرم صلی الله علیه واله و ائمه علیه السلام داشتند، بعد از غیبت، فقیه عادل دارد، برای هیچ کس این توهم نباید پیدا شود که مقام فقهاء همان مقام أئمه علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله است؛ زیرا اینجا صحبت از مقام نیست، بلکه صحبت از ولایت یعنی حکومت و اداره کشور و اجراء قوانین شرع مقدس که یک وظیفه سنگین و مهم است، نه شأن و مقام غیر عادی.(26)
پی نوشت ها
1: توبه /31
2: سوره احزاب/ 6
3: سوره مائده/ 55
:4سوره نسا/ 80
5: : سوره مائده/3
6: : سوره مائده/55
7: سوره نسا/ 59
8: سوره شوری/ 23
9: سوره ال عمران/ 61
10: ر.ک به مسند احمد ج4 ص164، الغدیر ج3 ص 22، البدایه و نهایه ج4 ص 211و مسند احمد ج1 ص 185
11: کمال الدین، ج2، ص484، ح10 ; الغیبه، شیخ طوسى، ص291، ح247 ; احتجاج، ج2، ص284 ; إعلام الورى، ج2، ص271 ; کشف الغمه، ج3، ص338
12: نهج البلاغه فیض، خطبه 40، صفحه 125.
13: اعراف/142
14: کافی ج1 ص 67
15: اصول کافی ج1 ص46
16: وسائل ج18 ص 108
17:التهذیب ج 6 ص219/ ولایت فقیه/ ایت الله جوادی ص181
18: کافی ج1 ص32
19: مستدرک الوسائل باب 11 از ابواب صفات قاضی
20: کتاب القضاء و الشهادات ص 47 و 48
21: کتاب ولایت فقیه ایت الله جوادی آملی
22: همان
23: همان
24: صحیفه نور ج11 ص 26 و133
25: اجوبه الاستفتائات ص24
26: ولایت فقیه امام خمینی ص40
مجید محمدی
702/ر