بددهنی فرزندان و راهکارمقابله با آن

دین مبین اسلام با توصیه‌های فراوانی از پیروانش درخواست کرده است که از حرف‌های نا به جا بپرهیزند و کلمه یا کلامی که شخصیت دیگران را می‌شکند، بر زبان نیاورند. به عنوان نمونه امام علی علیه‌السلام در این باره فرموده: «الفُحشُ وَ التَّفحُشُ لَیسَا مِنَ الإسلام؛ دشنام دادن و بددهنی از [ساحت] اسلام به دور است.»1 و از این نمونه احادیث در این زمینه با مطالعه در کتب حدیثی به وفور دیده می‌شود.

امّا یکی از دوران حسّاس زندگی آدمی، دوران نوجوانی است. به طوری‌که در همین دوران، نوجوان علاوه بر این‌که نسبت به همسالان خود وابستگی عاطفی پیدا می‌کند، از آن‌ها تأثیر نیز می‌پذیرد. از این‌رو دوستان یک نوجوان بسیار می‌توانند در سرنوشت و شخصیت او تأثیرگذار باشند.

از طرفی، عدّه‌ای از والدین، نسبت به حرف‌های زشت فرزندشان، واکنش درستی ندارند. امّا به راستی والدین باید چه واکنشی نسبت به حرف‌های زشت فرزندشان داشته باشند؟ لذا در این تحقیق برآنیم تا به این سه سوال پاسخ بدهیم؛

1. یک نوجوان نسبت به حرف های زشت(فُحش) دوست یا دوستانش چه واکنشی باید نشان دهد؟

2. عکس العمل والدین این فرزند(فحّاش) نیز چگونه باید باشد؟

3. راهکار مقابله با بددهنی فرزندان چیست؟

پاسخ این سه سؤال را بر طبق آموزه های اسلامی خواهیم داد. این تحقیق را با نگاهی بنیادی به آیات و روایات معصومین علیهم‌السلام به روش توصیفی و تحلیلی دنبال خواهیم کرد.

فُحش، فَحّاش و فاحِش

راغب درباره فُحش مى‌نویسد: فُحش عبارت است از رفتار و گفتارى که زشتى آن بسیار بزرگ است.2 ابن فارس مى‌گوید: فُحش کلمه‌اى است که بر زشتى در چیزى(گفتار یا کردار) دلالت مى‌کند و هر چیزى که از حدّ خود تجاوز کند(به صورت نامطلوب) فاحش نامیده مى‌شود.3

همان‌طور که از این دو تعریف بر می‌آید، فُحش اعم از رفتار و گفتاری‌ است که دلالت بر زشتی می‌کند. امّا حرف زشت فقط شامل گفتار زشت می‌شود. منظور از بددهنی نیز همان حرف زشت است و به کسی که رفتار یا گفتار زشتی را نسبت به دیگری انجام دهد، فحّاش گفته می‌شود.

هم‌چنین تفاوت فُحش و فاحش نیز مشخص شد که فاحش به هر چیزی گفته می‌شود که از حد خود به صورت نامطلوبی تجاوز کند. امّا فُحش به رفتار و گفتار زشت دلالت دارد.

علل فحّاشی یا بددهنی فرزندان

علل مختلفی امکان دارد برای فحّاشی فرزندان نام برد. امّا چهار دلیل عمده و مهم وجود دارد که می‌تواند علّت فحّاشی فرزندان باشد؛

1. الگوهای منفی؛ رفتار والدین و نزدیکان با فرزند. اگر والدین یا نزدیکان فرزند، سخنان زشتی را بر زبان جاری کنند، فرزند هم چنین رفتاری را خواهد داشت. لذا می‌بایست در درجه اول، محیط خانواده اصلاح شود.

پیامبراکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم می‌فرماید: «أکرَمُوا أولَادَکُم وَ أحسَنُوا آدابَهُم یُغفَرُ لَکُم؛ فرزندان خود را گرامی بدارید و خوب تربیتشان کنید تا گناهان شما آمرزیده شود.»4

2. نمایش استقلال نوجوانی؛ گاهی اوقات نوجوان، برای این‌که استقلال خودش را حفظ کند، دست به چنین رفتاری می‌زند.

نوجوان، آماده بروز عکس العمل‌های هیجانی و عاطفی است. اصولاً عکس العمل‌ها تندتر از ضربه‌های هیجانی است؛ یعنی نوجوان بیش از جرمی که مجرم انجام داده، او را جریمه می‌کند. در این دوره حسّاسیّت‌ها و زود رنجی‌ها بیشتر دیده می‌شوند. نوسان‌های عاطفی از بزرگترین مشخصه‌های این دوره است که در بسیاری از موارد با برخورد نامناسب بزرگسالان مواجه می‌شود و نوعی پریشانی عاطفی به وجود می‌آید. نوجوان عموماً قاطعیّت و پایداری همیشگی را ندارد. این دوران را برخی از روان‌شناسان دوره خواهش‌های متضاد، نام نهاده‌اند و مظاهر ضد و نقیض در رفتار نوجوانان را از خصیصه‌های دوران بلوغ می‌دانند و در چهارچوب مفهوم  طوفان و فشار بیان می‌کنند.5

3. عصبانیت؛ از آن‌جایی که عصبانیت، تأثیر فراوانی در بددهنی بچه‌ها به ویژه در دوره نوجوانی‌وجوانی دارد، لذا والدین تا جایی که امکان داشته باشد، زمینه عصبانیت فرزند را ایجاد نکنند.

امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «بِئسَ القَرینُ الغَضَبُ، یُبدِی المَعایِبَ وَ یُدنِی الشَّرَّ و یُباعِدُ الخَیرَ؛ خشم همنشین بسیار بدی است؛ عیب‌ها را آشکار، بدی‌ها را نزدیک و خوبی‌ها را دور می‌کند.»6

4. تأثیر از همسالان یا همان محیط منفی؛ بچه‌ها به ویژه در دوران نوجوانی ‌و جوانی، معمولا از همسالان خودشان تاثیرات زیادی می‌پذیرند. لذا دوست بددهن، نیز روی رفتار دوستش اثر منفی می‌گذارد.

امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «لاتَصحَب الشَّرِیر فَإنَّ طبعَکَ یَسرقُ مِن طَبعِهِ شَرّاً وَ أنتَ لَا تَعلَم؛ با انسان شرور و فاسد رفاقت نکن؛ زیرا شخصیت و طبع تو از شرارت‌های او الگوگیری می‌کند، بدون این‌که خودت بفهمی.»7

واکنش نوجوان در مقابل فحّاشی یا بددهنی دوست

فُحش و یا همان حرف زشت، همان‌طور که گفته شد، علل مختلفی دارد. لذا اصلاح شدن فردی که فحّاش است، مستلزم انجام یک‌ سری کارهاست که از عهده یک دوست که در سنین نوجوانی است، بر نمی‌آید. به عنوان مثال ممکن است که شخص فحّاش در خانواده‌ای رشد کرده باشد که به اصول اخلاق پایبندی ندارند و آن‌ها نیز به راحتی فحّاشی می‌کنند.

واکنشی که یک نوجوان در خصوص این مسأله می‌تواند انجام دهد، این است که در مرحله اول شخص فحّاش را از این کارش منع کند؛ به صورت تذکر و خیرخواهی و یا نسبت به عواقب بد دنیوی و اخروی آن به او بینش دهد.

در مرحله بعد اگر هیچ کدام از این مواردی که گفته شد، تأثیری نداشت، می‌تواند شخص فحّاش را تهدید به ترک کردن او کند؛ در این صورت اگر رفتارش اصلاح شد که مشکل حل می‌شود، امّا اگر رفتار او اصلاح نشد، باید از او فاصله گرفت. زیرا طبق آموزه‌های اسلامی این روحیّه بد نیز به خود نوجوان در صورت ادامه تعامل با آن فرد، سرایت خواهد کرد.

خدای متعال در قرآن می‌فرماید: ظالمین روز قیامت، پشت دستشان را(از روی حسرت) به دندان می‌گیرند و می‌گویند: «لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْر»9 «وَیْلَتى‏ لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً»9 یعنی ای وای کاش فلانی را دوست(خود) نگرفته بودم. او(بود که) مرا به گمراهی کشانید.»

واکنش پدر و مادر با فرزند فحّاش یا بددهن

1. برای مصونیت فرزندان از این رفتارهای نادرست، والدین باید از همان دوران کودکی فرزندانشان، متوجه تربیت آن‌ها باشند. لذا اگر فرزند خردسال جلوی والدینش شیرین زبانی کند و کلمه زشتی بر زبان بیاورد، والدین نباید خوشحالی کنند؛ بلکه با آرامش به او بفهمانند که این رفتارش نادرست است.

2. از آن‌جایی که نوجوان در اوج احساسات به سر می‌رود، والدین نباید در مقابل کلمات زشت نوجوانشان، فریاد و واکنش فیزیکی داشته باشند؛ بلکه با او قهر کنند. زیرا این واکنش روی احساسات، تأثیر مثبت می‌گذارد. کسی نزد حضرت موسی‌کاظم علیه‌السلام آمد و از فرزندش شکایت کرد. حضرت فرمودند: «او را نزن؛ بلکه با او قهر کنغ ولی نه به مدت طولانی.»1 

3. چون نوجوان در پی حفظ استقلال و شخصیت خودش می‌باشد، والدین با این استدلال که که وقتی تو فُحش می‌دهی، به شخصیت خودت لطمه می‌زنی و در جامعه ارزشت کم می‌شود، او را از این رفتار زشت منع کنند.

4. در صورت استمرار داشتن بددهنی فرزند، والدین می‌توانند از ساز و کار بازدارنده استفاده کنند. به عنوان مثال پول توجیبی او را کم کنند و با او شرط کنند که در برابر هر کلمه زشت، مقداری از پول توجیبی او کم می‌شود؛ البته در صورت پیشرفت هم، نباید از تحسین وتشویق او غافل ماند.

نتیجه

جمع بندی و نتیجه تحقیق، این می‌شود که نوجوان در مقابل بددهنی دوست خود، تا جایی باید به او کمک کند که موجب تأثیرپذیری منفی از او نشود و همچنین والدین باید از بدو دوران کودکی، نسبت به تربیت فرزند توجه خاصی داشته باشند و تاجایی که امکان دارد، زمینه برای فحّاشی فرزند را ایجاد نکنند.

والدین نباید نسبت به الگوهای فرزندشان، حسّ استقلال طلبی دوره نوجوانی، عصبانیت‌های او و همچنین تأثیرپذیری او از همسالان را که همگی آن‌ها در شخصیت فرزند نقش به سزایی دارند، مورد غفلت قرار دهند.

البته این راهکارهای مقابله با بددهنی فرزند، تا انتهای دوره نوجوانی بیشترین کارآیی را دارد. امّا بعد از دوران بلوغ و نوجوانی، تأثیر محیط در شخصیت فرزند بیشتر می‌شود و بیشتر اثربخشی خانواده به اتمام می‌رسد. گر چه نقش خانواده هم هرگز به صفر نخواهد رسید.

منابع

1. شرح‌فارسی غرر و درر آمدی، ج1، ص390

2. مفردات راغب، واژه قذف، و واژه فُحش، لسان العرب

3. مقائیس اللغة

4. مکارم الاخلاق، ص222

5. رالف موس، نظریه‌های بنیادی درباره نوجوانی، ترجمه دکترصاحب‌الزمانی

6. غررالحکم، ج3، ص257

7. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج20، ص272

8. سوره‌فرقان، آیه28

9. سوره فرقان، آیه29

10. عدّةالداعی، ص79

عقیل مصطفوی مجد

975/703الف/ر