آسیب شناسی درس خارج؛
عوامل قوت و ضعف دروس خارج حوزه چیست؟
خبرگزاری رسا ـ دومین نشست «بازنگری در سبک دروس خارج» با هدف بررسی آسیبهای پیش رو درس خارج، چالش‌ها و بایسته‌های آن با حضور اساتید، فضلا و فقه‌پژوهان حوزه علمیه در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری رسا، دومین نشست علمی «آسیب شناسی دروس خارج حوزه» با حضور فضلا، اساتید و فقه‌پژوهان اعضای حلقه علمی افق وابسته به مرکز آموزشی آخوند خراسانی در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.
در ابتدای این نشست علمی-تخصصی حجتالاسلام مرتضی ولیان‌پور پژوهشگر و محصل سطح عالی حوزه علمیه خراسان با ارائه طرحی پیرامون "تحول دروس خارج و تفسیر تخصصی" به این مهم پرداخت و گفت: پایه اصلی و اساسی تحول در دروس خارج خود طلاب هستند، اگرچه نظام آموزشی حوزه می‌تواند در این عرصه کمک نماید؛ اما اگر اراده نظام آموزشی بر این تحول باشد و طلاب به این مهم نپردازند قطعا نتیجه بخش نخواهد بود.
وی با پیشنهاد "برگزاری و تشکیل حلقه‌های علمی درس خارج" با مدیریت استاد و شخص ناظر با شرح وظیفه خاص، بیان داشت: با ایجاد و عملی شدن این کارگاه‌های علمی، شور و نشاط و تکاپوی علمی را در درس‌های خارج مشاهده خواهیم کرد و باعث تربیت افراد زبده در عرصه‌های تحقیق و پژوهش می‌شود.
مراحل پیشنهادی طرح تحول دروس خارج
حجتالاسلام ولیان‌پور سپس به تبیین مراحل طرح پیشنهادی خود پرداخت و بیان داشت: انجام مصاحبه علمی با اساتید دروس خارج و تفسیر تخصصی (به منظور بهره‌گیری از تجربیات و نیازهای علمی و پژوهشی آنان)، انجام مصاحبه علمی با شاگردان برگزیده، معرفی افراد حلقه‌های علمی و تشکیل حلقه‌های علمی، رونمایی از تقریرات نگاشته شده و جذب حداکثری نخبگان در درس خارج، از سرفصل‌های این طرح می‌باشد.
وی نحوه فعالیت اعضا در حلقه‌های علمی را توضیح داد و گفت: فعالیت‌های مشترک تقریر نویسی؛ تایپ کامل مطالب درس با قید تاریخ برای هر جلسه؛ شرح لغات، مفاهیم و مصطلحات، توضیح قواعد مورد استناد، توضیح نظریات و ادله به همراه آدرس دهی به منابع اولیه با رویکرد مقارن، بررسی سند و دلالت حدیث و ویرایش علمی و ادبی، از جمله مواردی است که در این حلقه‌های می‌تواند صورت بگیرد و قابل حذف و اضافه می‌باشد.
وی با پیشنهاد "برگزاری و تشکیل حلقه‌های علمی درس خارج" با مدیریت استاد و شخص ناظر با شرح وظیفه خاص، بیان داشت: با ایجاد و عملی شدن این کارگاه‌های علمی، شور و نشاط و تکاپوی علمی را در درس‌های خارج مشاهده خواهیم کرد و باعث تربیت افراد زبده در عرصه‌های تحقیق و پژوهش می‌شود.
مراحل پیشنهادی طرح تحول دروس خارج
حجتالاسلام ولیان‌پور سپس به تبیین مراحل طرح پیشنهادی خود پرداخت و بیان داشت: انجام مصاحبه علمی با اساتید دروس خارج و تفسیر تخصصی (به منظور بهره‌گیری از تجربیات و نیازهای علمی و پژوهشی آنان)، انجام مصاحبه علمی با شاگردان برگزیده، معرفی افراد حلقه‌های علمی و تشکیل حلقه‌های علمی، رونمایی از تقریرات نگاشته شده و جذب حداکثری نخبگان در درس خارج، از سرفصل‌های این طرح می‌باشد.وی نحوه فعالیت اعضا در حلقه‌های علمی را توضیح داد و گفت: فعالیت‌های مشترک تقریر نویسی؛ تایپ کامل مطالب درس با قید تاریخ برای هر جلسه؛ شرح لغات، مفاهیم و مصطلحات، توضیح قواعد مورد استناد، توضیح نظریات و ادله به همراه آدرس دهی به منابع اولیه با رویکرد مقارن، بررسی سند و دلالت حدیث و ویرایش علمی و ادبی، از جمله مواردی است که در این حلقه‌های می‌تواند صورت بگیرد و قابل حذف و اضافه می‌باشد.
فعالیت‌های ویژه حلقه‌های علمی
این پژوهشگر، تخریج فتوایی به صورت مقارن، معرفی و تبیین قاعده مشترک، معرفی و تبیین لایه‌های مختلف استدلال، احصاء سفارشات فقه و دیده شدن نیازهای آن و ... را از فعالیت‌های ویژه حلقه‌های علمی درس خارج فقه خواند.
وی، مشارکت دادن طلاب در تامین محتوا و شکل دهی به ساختار مباحث، کمک به استاد در استخراج ابواب، معنایابی لغات و گردآوری احادیث باب و موارد مورد سفارش استاد، را از دیگر موارد تحول درس خارج عنوان کرد.
حجتالاسلام ولیان‌پور در پایان سخنان خود گفت: اگر کسی قائل به تحول در حوزه است باید گام عملی بردارد و در درس شرکت نماید، از استاد کار بخواهد و تقریرات را تحویل دهد و از استاد مشاوره بخواهد.
وی اضافه کرد: فضای حوزه مشهد را نباید تاریک ترسیم کرد و بگوییم در حوزه مشهد طرحی نو قابل ارائه نیست و زمینه مساعد وجود ندارد بلکه اساتید مشهد آماده کار هستند.
جذب طلاب به حوزه قم؛ افت علمی حوزه علمیه مشهد
در ادامه این نشست علمی حجتالاسلام والمسلمین علیرضا اردشیری (استاد حوزه و مدیر آموزشی موسسه ثامن(ع) مدرسه آیت‌الله خویی(ره)) به آسیبهای موجود در دروس خارج مشهد اشاره کرد و گفت: حوزه علمیه مشهد از قوت فروانی برخوردار است منتهی با چند اشکال جدی مواجه است که باید برای آن هر چه زودتر چاره اندیشی کرد از جمله، نوعا طلبه‌های فاضل مشهد که به درس خارج می‌رسند جذب حوزه قم می‌شوند و این خود باعث افت علمی حوزه مشهد می‌گردد.
استاد سطوح عالی حوزه مشهد تصریح کرد: متاسفانه برنامه ریزی کلی حوزه به نحوی است که درس‌های کم محتوا و درس‌هایی که استاد دیکته می‌گوید تقویت می‌شود و از آن طرف درس‌های پرمطلب و کارامد شاگردان از آن فراری هستند.
حجتالاسلام اردشیری با بیان اینکه خیلی از اساتید نمی‌دانند درس از کجا شروع و در کجا ختم کنند اذعان کرد: از این طرف درس‌های خارج قوی در مشهد وجود دارد ولی دیده می‌شود طلاب در درس سرگردان است و روش تحقیقاتی و علمی را نمی‌دانند.
آسیب شناسی درس خارج از زبان استاد
سپس در ادامه حجتالاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی استاد سطوح عالی حوزه علمیه مشهد با اشاره به طرح تحول دروس خارج گفت: مزیت طرح مطروحه، ایجاد یک نظام هماهنگ برای هرچه بهتر برگزار شدن درس خارج است و سهم استاد، طلبه و خروجی علمی در این طرح دیده شده است و با اجرای آن برخی از موارد و کاستی‌‌ها اصلاح می‌شود.
وی یکی از از آسیبهای درس خارج را تک‌روی استاد و شاگرد دانست و اظهارداشت: نمی‌شود تا ابد درس خارج به عنوان کار فردی و شخصی ادامه پیدا کند، و افراد با هنر و همت شخصی خودشان نظام آموزشی حوزه را شکل دهند، این نقد جدی و وارد است.
حجتالاسلام الهی ادامه داد: در حال حاضر مراکز مدیریت حوزه‌های علمیه چه کمکی به اساتید درس خارج می‌کنند؟ آیا به لحاظ مالی نیاز استاد را تامین می‌کنند؟ کمک علمی می‌دهند؟ آیا برنامه‌ای برای انتشار آثار علمی استادی که با کوله باری از علم، تجربه، تحقیق به تربیت شاگرد پرداخته، دارند؟ به عقیده من سیستم مدیریتی حوزه‌ها با فرآیند لازم برای تولید علم در دروس خارج، هماهنگ نیست.
استاد حوزه علمیه مشهد با اشاره به نخستین درس‌های خارج منظم ـ که تقریر استاد را روزانه و پیش از آغاز درس توزیع می‌کردند ـ و دروس فعال فعلی ـ که تقریرات استاد را به فاصله کمی از پایان سال تحصیلی چاپ می‌کنند ـ افزود: تشکیلات قوی و امکانات انتشاراتی قابل توجهی پشتیبان این درس‌ها بوده و هست که چنین کرسی‌های پررونقی را در فقه و اصول شکل داده است؛ باید برای دروس تخصصی کار نهادی انجام گیرد.
چرا آثار علمی اساتید درس خارج چاپ و منتشر نمی‌شود!
حجتالاسلام الهی با انتقاد به عدم انتشار آثار علمی اساتید توسط نهادها و مراکز بیان کرد: چرا برخی از مراجع قبل از مرجعیت آثارشان چاپ نمی‌شود! چون تمکن مالی ندارند، احتیاط می‌کنند و از وجوهات خرج نمی‌کنند؛ مراکز و نهادهای علمی برای انتشار آثار علمی استاد کمک کنند.
وی در انتهای سخنان خود پیشنهاد داد: شاگردان به استاد کمک علمی کنند تا وقت اساتید به پیدا کردن آدرس ختم نشود و بتواند از قدرت و فهم فقهی بیشتری استفاده کند؛ در هر درسی حاضر می‌شوند خدمت استاد باشند و استاد را به سمت مباحث نو سوق دهند.
سپس در انتهای نشست طلاب سطح خارج و فقه‌پژوهان به ارائه پیشنهادات و نظرات خود پیرامون آسیب شناسی دروس خارج پرداختند که اهم آن به صورت خلاصه در ادامه می‌آید.
این پژوهشگر، تخریج فتوایی به صورت مقارن، معرفی و تبیین قاعده مشترک، معرفی و تبیین لایه‌های مختلف استدلال، احصاء سفارشات فقه و دیده شدن نیازهای آن و ... را از فعالیت‌های ویژه حلقه‌های علمی درس خارج فقه خواند.
وی، مشارکت دادن طلاب در تامین محتوا و شکل دهی به ساختار مباحث، کمک به استاد در استخراج ابواب، معنایابی لغات و گردآوری احادیث باب و موارد مورد سفارش استاد، را از دیگر موارد تحول درس خارج عنوان کرد.
حجتالاسلام ولیان‌پور در پایان سخنان خود گفت: اگر کسی قائل به تحول در حوزه است باید گام عملی بردارد و در درس شرکت نماید، از استاد کار بخواهد و تقریرات را تحویل دهد و از استاد مشاوره بخواهد.
وی اضافه کرد: فضای حوزه مشهد را نباید تاریک ترسیم کرد و بگوییم در حوزه مشهد طرحی نو قابل ارائه نیست و زمینه مساعد وجود ندارد بلکه اساتید مشهد آماده کار هستند.
جذب طلاب به حوزه قم؛ افت علمی حوزه علمیه مشهد
در ادامه این نشست علمی حجتالاسلام والمسلمین علیرضا اردشیری (استاد حوزه و مدیر آموزشی موسسه ثامن(ع) مدرسه آیت‌الله خویی(ره)) به آسیبهای موجود در دروس خارج مشهد اشاره کرد و گفت: حوزه علمیه مشهد از قوت فروانی برخوردار است منتهی با چند اشکال جدی مواجه است که باید برای آن هر چه زودتر چاره اندیشی کرد از جمله، نوعا طلبه‌های فاضل مشهد که به درس خارج می‌رسند جذب حوزه قم می‌شوند و این خود باعث افت علمی حوزه مشهد می‌گردد.استاد سطوح عالی حوزه مشهد تصریح کرد: متاسفانه برنامه ریزی کلی حوزه به نحوی است که درس‌های کم محتوا و درس‌هایی که استاد دیکته می‌گوید تقویت می‌شود و از آن طرف درس‌های پرمطلب و کارامد شاگردان از آن فراری هستند.
حجتالاسلام اردشیری با بیان اینکه خیلی از اساتید نمی‌دانند درس از کجا شروع و در کجا ختم کنند اذعان کرد: از این طرف درس‌های خارج قوی در مشهد وجود دارد ولی دیده می‌شود طلاب در درس سرگردان است و روش تحقیقاتی و علمی را نمی‌دانند.
آسیب شناسی درس خارج از زبان استاد
سپس در ادامه حجتالاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی استاد سطوح عالی حوزه علمیه مشهد با اشاره به طرح تحول دروس خارج گفت: مزیت طرح مطروحه، ایجاد یک نظام هماهنگ برای هرچه بهتر برگزار شدن درس خارج است و سهم استاد، طلبه و خروجی علمی در این طرح دیده شده است و با اجرای آن برخی از موارد و کاستی‌‌ها اصلاح می‌شود.
وی یکی از از آسیبهای درس خارج را تک‌روی استاد و شاگرد دانست و اظهارداشت: نمی‌شود تا ابد درس خارج به عنوان کار فردی و شخصی ادامه پیدا کند، و افراد با هنر و همت شخصی خودشان نظام آموزشی حوزه را شکل دهند، این نقد جدی و وارد است.
حجتالاسلام الهی ادامه داد: در حال حاضر مراکز مدیریت حوزه‌های علمیه چه کمکی به اساتید درس خارج می‌کنند؟ آیا به لحاظ مالی نیاز استاد را تامین می‌کنند؟ کمک علمی می‌دهند؟ آیا برنامه‌ای برای انتشار آثار علمی استادی که با کوله باری از علم، تجربه، تحقیق به تربیت شاگرد پرداخته، دارند؟ به عقیده من سیستم مدیریتی حوزه‌ها با فرآیند لازم برای تولید علم در دروس خارج، هماهنگ نیست.استاد حوزه علمیه مشهد با اشاره به نخستین درس‌های خارج منظم ـ که تقریر استاد را روزانه و پیش از آغاز درس توزیع می‌کردند ـ و دروس فعال فعلی ـ که تقریرات استاد را به فاصله کمی از پایان سال تحصیلی چاپ می‌کنند ـ افزود: تشکیلات قوی و امکانات انتشاراتی قابل توجهی پشتیبان این درس‌ها بوده و هست که چنین کرسی‌های پررونقی را در فقه و اصول شکل داده است؛ باید برای دروس تخصصی کار نهادی انجام گیرد.
چرا آثار علمی اساتید درس خارج چاپ و منتشر نمی‌شود!
حجتالاسلام الهی با انتقاد به عدم انتشار آثار علمی اساتید توسط نهادها و مراکز بیان کرد: چرا برخی از مراجع قبل از مرجعیت آثارشان چاپ نمی‌شود! چون تمکن مالی ندارند، احتیاط می‌کنند و از وجوهات خرج نمی‌کنند؛ مراکز و نهادهای علمی برای انتشار آثار علمی استاد کمک کنند.
وی در انتهای سخنان خود پیشنهاد داد: شاگردان به استاد کمک علمی کنند تا وقت اساتید به پیدا کردن آدرس ختم نشود و بتواند از قدرت و فهم فقهی بیشتری استفاده کند؛ در هر درسی حاضر می‌شوند خدمت استاد باشند و استاد را به سمت مباحث نو سوق دهند.
سپس در انتهای نشست طلاب سطح خارج و فقه‌پژوهان به ارائه پیشنهادات و نظرات خود پیرامون آسیب شناسی دروس خارج پرداختند که اهم آن به صورت خلاصه در ادامه می‌آید.
- طلاب برای انتخاب درس و شرکت در آن سردرگم هستند و نمی‌دانند کدام را انتخاب کنند تا برای آنها مفید باشد، نمی‌دانند کدام درس جنبه علمی بیشتر و یا کمتری دارد. این کار برای طلبه خیلی وقت گیر است که خواسته باشد در هر درس حضور یابد و بسنجد کدام بهتر و بار علمی بیشتری دارد؛ پیشنهاد می‌شود روش‌های درسی استاد معرفی گردد و گفته شود درس‌های موجود چه تمایزی با یکدیگر دارند؟
- طلاب کمتر به محتوای درس می‌پردازد و صرفا بدنبال حضور و شرکت در درس هستند. اگر پای درس استاد طلبه‌های باسواد نشسته باشند و اشکال کنند یقینا شاهد خروجی‌های علمی خوبی خواهیم بود.
- گسترده‌ترین علم در محدودترین حیطه دارد فعالیت می‌کند. مجتهدین امروز مجتهد مقلد هستند، نوعا در مقام استنباط، مطلب جدید ارائه نمی‌کنند. بارها خارج نکاح و حج و... گفته شده است و استادان در عرصه‌های نو و مسائل مستحدثه ورود پیدا نمی‌کنند. تا وقتی که موضوع علم فقه را اینقدر محدود بینیم به نظرم دروس خارج تکرار مکررات خواهد بود.
- تقریر نویسی گروهی چه فایده‌ای دارد مخصوصا درسی که پربار نیست؟ همچنین مباحثه گروهی برای ایجاد حلقه‌های علمی چه فوایدی دارد مخصوصا برای درس‌های کم محتوا.
- طلاب به خاطر جو علمی به قم هجرت می‌کنند نه فقط به خاطر جنبه علمی؛ برای جلوگیری از هجرت طلاب به قم کرسی‌های متعدد درسی با موضوعات جدید، مباحثات و حلقه علمی تشکیل شود تا جو علمی نیز در حوزه‌ها و مخصوصا در حوزه علمیه مشهد ایجاد گردد.
-بسیاری از نخبگان در درس خارج حضور پیدا نمی‌کنند و این یک آسیب است.
- خیلی نباید از دروس خارج مشهد مایوس باشیم، چون حوزه مشهد مجتهد پرور بوده و از استادان به نام و قوی برخوردار است.
- طلابی که در درس خارج هستند با مشکلاتی مالی و شخصی فراوانی دست و پنجه نرم می‌کنند باید فکری جدی برای این مسئله کرد تا طلبه بدون دغدغه مالی در درس شرکت کند همانطور که شهید مطهری نسبت به معاش تامین معاش طلاب نظر دارند. این سرمایه گذاری و برنامه ریزی اقتصادی موجب تقویت علمی طلبه می‌شود .
- درس خارج را دو مرحله‌ای کنیم چند سال اول آن را برای آموزش و تمرین استنباط و از سال چهارم به بعد بگذاریم برای نیازهای روز. اساتید بزرگ و پرسابقه به مسائل روز جامعه بپردازند و دیگر اساتید مباحث پایه‌ای و آموزشی را مطرح کنند.
- در درس خارج باید چند مورد را آسیب شناسی کنیم. اول آسیب شناسی علم فقه و علم اصول است که یک بخش از آسیبهای درس خارج به این بر برمی‌گردد، یعنی تکلیف فلسفه فقه و فلسفه اصول روشن شود. ما فکر می‌کنیم علم اصول همه چیز را گفته است این باید اصلاح شود و در علم فقه هم همین طور. دوم: آسیب شناسی خود درس خارج است که در سه مرحله درس، استاد و طلبه، آسیب شناسی می‌شود. سوم: ملاک برای انتخاب موضوع در درس فقه نداریم حتی اگر از خود استاد بپرسید چرا این باب را شروع کردی شاید دلیلی منطقی نداشته باشد. در آخر باید بگویم همانطور که رهبر معظم انقلاب در دیدار با نخبگان حوزه تاکید کردند، هیچکدام از مسائل حل و عملیلاتی نمی‌شود مگر اینکه مدیریت حوزه مدیریت کارآمد باشد. در روایات هم بسیار وارد شده است که مدیریت اصلی ترین مسئله در رشد و تحول است./916/د102/ع
- طلاب کمتر به محتوای درس می‌پردازد و صرفا بدنبال حضور و شرکت در درس هستند. اگر پای درس استاد طلبه‌های باسواد نشسته باشند و اشکال کنند یقینا شاهد خروجی‌های علمی خوبی خواهیم بود.
- گسترده‌ترین علم در محدودترین حیطه دارد فعالیت می‌کند. مجتهدین امروز مجتهد مقلد هستند، نوعا در مقام استنباط، مطلب جدید ارائه نمی‌کنند. بارها خارج نکاح و حج و... گفته شده است و استادان در عرصه‌های نو و مسائل مستحدثه ورود پیدا نمی‌کنند. تا وقتی که موضوع علم فقه را اینقدر محدود بینیم به نظرم دروس خارج تکرار مکررات خواهد بود.
- تقریر نویسی گروهی چه فایده‌ای دارد مخصوصا درسی که پربار نیست؟ همچنین مباحثه گروهی برای ایجاد حلقه‌های علمی چه فوایدی دارد مخصوصا برای درس‌های کم محتوا.
- طلاب به خاطر جو علمی به قم هجرت می‌کنند نه فقط به خاطر جنبه علمی؛ برای جلوگیری از هجرت طلاب به قم کرسی‌های متعدد درسی با موضوعات جدید، مباحثات و حلقه علمی تشکیل شود تا جو علمی نیز در حوزه‌ها و مخصوصا در حوزه علمیه مشهد ایجاد گردد.
-بسیاری از نخبگان در درس خارج حضور پیدا نمی‌کنند و این یک آسیب است.
- خیلی نباید از دروس خارج مشهد مایوس باشیم، چون حوزه مشهد مجتهد پرور بوده و از استادان به نام و قوی برخوردار است.
- طلابی که در درس خارج هستند با مشکلاتی مالی و شخصی فراوانی دست و پنجه نرم می‌کنند باید فکری جدی برای این مسئله کرد تا طلبه بدون دغدغه مالی در درس شرکت کند همانطور که شهید مطهری نسبت به معاش تامین معاش طلاب نظر دارند. این سرمایه گذاری و برنامه ریزی اقتصادی موجب تقویت علمی طلبه می‌شود .
- درس خارج را دو مرحله‌ای کنیم چند سال اول آن را برای آموزش و تمرین استنباط و از سال چهارم به بعد بگذاریم برای نیازهای روز. اساتید بزرگ و پرسابقه به مسائل روز جامعه بپردازند و دیگر اساتید مباحث پایه‌ای و آموزشی را مطرح کنند.
- در درس خارج باید چند مورد را آسیب شناسی کنیم. اول آسیب شناسی علم فقه و علم اصول است که یک بخش از آسیبهای درس خارج به این بر برمی‌گردد، یعنی تکلیف فلسفه فقه و فلسفه اصول روشن شود. ما فکر می‌کنیم علم اصول همه چیز را گفته است این باید اصلاح شود و در علم فقه هم همین طور. دوم: آسیب شناسی خود درس خارج است که در سه مرحله درس، استاد و طلبه، آسیب شناسی می‌شود. سوم: ملاک برای انتخاب موضوع در درس فقه نداریم حتی اگر از خود استاد بپرسید چرا این باب را شروع کردی شاید دلیلی منطقی نداشته باشد. در آخر باید بگویم همانطور که رهبر معظم انقلاب در دیدار با نخبگان حوزه تاکید کردند، هیچکدام از مسائل حل و عملیلاتی نمی‌شود مگر اینکه مدیریت حوزه مدیریت کارآمد باشد. در روایات هم بسیار وارد شده است که مدیریت اصلی ترین مسئله در رشد و تحول است./916/د102/ع
منبع: اجتهاد
ارسال نظرات