تأثیر نظافت و بهداشت در روح و روان

به گزارش خبرگزاری رسا، توصیه های اکید اسلام به نظافت و پاکیزگی نه تنها در بحث اجتماعی و فردی است، بلکه گاهی زمان یک عمل برای نظافت را نیز تعیین می کند که پیشرفت علم تاکنون مقدار کمی از این مسائل را اثبات کرده است.

در اسلام نظافت به دو بخش یا دو بعد روحی و جسمی تقسیم می شود که در این یادداشت به بخش اثرات روحی نظافت و بهداشت خواهیم پرداخت.

اهمیت نظافت روح و روان در اسلام

احادیث و روایات فراوانی می توان یافت که از بهداشت در دو بعد روحی و جسمی یاد کرده اند که معمولا کمتر به بُعد روحی توجه می شود؛ در صورتی که می توان ادعا کرد بُعد روحی بهداشت مهمتر از بعد جسمی آن است؛ چرا که اگر روح فرد پاک و پاکیزه باشد، جسم که تابعی از روح تعریف می شود نیز  گرایش به پاکی و نظافت پیدا می کند.

پیامبر گرامی اسلام(ص) در مورد نسبت اسلام و پاکیزگی می فرماید: اسلام پاکیزه است، پس خود را پاکیزه کنید، چرا که جز پاکیزه وارد بهشت نمی شود؛(1) در جایی دیگر می فرماید: نظافت از ایمان است و ایمان با صاحبش در بهشت اند.(2)

نحوه تقسیم بهداشت در بُعد روحی

در قرآن و روایات از عقل(خرد) و دل(قلب) به عنوان مهمترین اجزای روح نام برده شده که بهداشت و نظافت این دو در بهداشت کلی روح بسیار مؤثر است.

بهداشت عقل(خرد)

عقل در لغت به معنای منع از حرکت نابجا است و در اصطلاح به عقل نظری و عملی تقسیم می شود؛ عقل نظری راهنمای اندیشه بشر و عقل عملی راهبر انگیزه اوست.(3)

عوامل تباهی عقل

در روایات عوامل متعددی برای تباهی عقل شمرده شده که به خلاصه ای از آنها اشاره می شود؛

1. مستی شراب: امام رضا(ع) می فرمایند: همانا خدا شراب را از آن رو حرام کرده که موجب تباهی خردهای نوشندگان آن است؛(4) همچنین امام موسی کاظم(ع) فرمود: خدای متعال شراب را به سبب نام آن حرام نکرده است، بلکه آن را به سبب پیامد آن حرام کرده، پس هر چیزی که همان اثر و پیامد را داشته باشد شراب است.(5)

2. خودپسندی(عُجب): امام علی(ع) فرمود: خودپسندی یکی از حسودان عقل است و تباهی آن را در پی دارد.(6)

3. دوستی با نادان: امام علی(ع) می فرمایند: هر کس با نادانی دوست شود و همراه گردد عقلش کاسته شود.(7)

4. بیهوده گویی: امام علی(ع) فرمود: هر کس بیهوده گویی بر او چیره شود، عقلش تباه گردد.(8)

5. بیکاری: امام صادق(ع) فرمود: ترک تجارت و بیکاری کاهنده خرد است.(9)

6. افراط و تفریط در خوردن گوشت: امام رضا(ع) می فرماید: مصرف زیاد گوشت موجب تغییر عقل، سرگشتگی فهم، کند ذهنی و فراموشی زیاد است؛(10) همچنین امام صادق(ع) فرمود: هر کس 40 روز گوشت نخورد اخلاقش بد و عقلش تباه می شود.

در این احادیث هیچ اشاره ای به ضرر جسمی نشده و فقط بُعد روحی مسائل یاد شده در نظر گرفته شد که نشان از مهم بودن مسائل روحی دارد.

عوامل سلامت و رشد عقل

امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: عقل غریزه ای است که با دانش و تجربه فزونی می یابد(11) و نیز فرمود: اندیشه فراوان در حکمت، عقل را بارور می کند؛(12) همچنین فرمود: رها کردن چیزی که برایت سودمند نیست عقلت را کامل می کند.(13)

تأثیر مواد غذایی در رشد عقل

در اینجا به برخی مواد غذایی و اموری که در رشد و تقویت عقل موثر هستند اشاره می شود :

رسول اکرم(ص) فرمود: از خورشت کدو فراوان استفاده کنید؛ زیرا موجب رشد مغز و افزایش عقل است؛(14) امیرمؤمنان(ع) نیز فرمود: حجامت، مایه صحّت بدن و قوّت عقل است.(15)

امام صادق(ع) فرمود: هر کس در آغاز روز خود را خوشبو کند خِرَدش تا شب با وی خواهد بود؛(16) همچنین به فرموده امام رضا(ع): سرکه ذهن را تیز و عقل را افزون می کند(17) و نیز فرمود: «به» بخورید، که موجب فزونی عقل است.(18)

 بهطور کلی تأثیر این اعمال و خوراکی ها بر افزایش فهم آدمی جای انکار نیست؛ ولی این نکته قابل توجه است که برای سلامت ذهن، تقویت حافظه و رشد فهم عوامل زیادی تاثیر دارند که تغذیه مناسب یکی از آن ها است چنان که ممکن باشد موانع فراوانی در کار و از اثر گذاری خوراکی ها و عوامل پیش گفته جلوگیری کنند، بنا براین آنچه در این گونه احادیث مطرح می شود، حکمی کلی و عمومی نیست تا همگان را در هر موقعیت و وضعیتی در برگیرد و هر نوع بیماری جسمی یا روحی آنان را شامل شود، بلکه تأثیر این خوراک ها و اعمال به شرایط و موانع مربوط، بستگی دارد.

بهداشت دل(قلب)

اهمیت سلامت قلب

امیرمؤمنان(ع) فرمود: آگاه باشید که تنگدستی بلا است و بدتر از تنگدستی بیماری تن و بدتر از بیماری تن بیماری دل است؛ آگاه باشید که از جمله نعمت ها، گستردگی ثروت است و برتر از فراوانی ثروت، تندرستی و برتر از تندرستی سلامتی دل است.(19)

تأثیر سلامت دل در تندرستی

امیرمؤمنان(ع) فرمود: هوشیار باشید که بخشی از تندرستی، سلامتی دل است(21)؛ همچنین فرمود: تقوای الهی(سلامت دل) درمان بیماری های بدن شماست.(22)

امام باقر(ع) فرمود: هیچ دانشی همانند دانشِ تأمین کننده سلامت نیست و هیچ سلامتی همانند سلامت دل نیست.(23)

اثر سلامت دل

خدا در قرآن می فرماید: روزی که نه مال برای انسان سودمند است و نه فرزندان؛ اما کسی که با دلی پاک از شرک و گناه نزد خدا آمده است [قطعا از آن پاکی بهره خواهد برد].(24) همچنین رسول خدا(ص) فرمود: خدا به چهره و اموالتان نمی نگرد، بلکه به دل ها و کردارتان می نگرد.(25)

عوامل بیماری و مرگ دل

بیماری های دل عبارت اند از قساوت، کوری، رین(زنگار) و... که برای آن ها عواملی را بر شمرده اند:

1. پیمان شکنی: خدای متعال فرمود: پس به سبب این که پیمانشان را شکستند، لعنتشان کردیم و دل هایشان را سخت و حق ناپذیر گردانیدیم.(26)

2. زیاده گویی: رسول خدا(ص) فرمود: به راستی زیاده گویی در غیر یاد خدا دل را سخت می کند.(27)

3. طولانی دانستن عمر: امیرمؤمنان(ع) فرمود: زمان را دراز نپندارید(عمرتان را طولانی ندانید) که موجب قساوت دلتان می گردد(28)، چنان که اگر کار بد، دیرپا شده و دوام یابد مایه قساوت می گردد.

4. لهو لعب: رسول خدا(ص) فرمود: سه چیز موجب قساوت دل می شود؛ گوش سپردن به لهو، در پی شکار(تفریحی) رفتن و رفت و آمد به دربار سلطان.(29)

5. زیادی ثروت: امیرمؤمنان(ع) فرمود: زیادی ثروت موجب تباهی دین و قساوت دل می شود.(30)

6. نگاه به بخیل: امیرمؤمنان(ع) فرمود: نگاه به بخیل قلب را سخت می کند.(31)

7. گفت و گوی بی حاصل: امیرمؤمنان(ع) فرمود: از گفت گوی بی حاصل و دشمنی بر حذر باشید که آن دو قلب ها را بیمار می کنند.(32)

8. عشق غیر الهی: امیرمؤمنان(ع) فرمود: هر کس به چیزی عشق(زمینی) بورزد، چشمش کور و دلش بیمار گردد.(33)

9. تکرار گناه و همنشینی با ثروتمندان خوشگذران: رسول خدا(ص) فرمود: چهار چیز دل را می میراند: گناه روری گناه، زیادی گفت‎وگو با زنان، در افتادن با احمق بدین گونه که تو بگویی و او بگوید، در حالی که به خیر تن ندهد و همنشینی با مردگان، پرسیدند: ای رسول خدا! مردگان کیان اند؟ فرمود: هر توانگر خوشگذران.(34)

10. خلوت با زنان و همنشینی با گمراهان: رسول خدا(ص) فرمود: چهار چیز مایه تباهی دل ها است: خلوت با زنان(نامحرم)، گوش سپردن به آن ها، پذیرفتن رای آن ها و همنشینی با مردگان. سؤال شد: ای رسول خدا! مجالست با مردگان چگونه است؟ فرمود: مجالست با هر گمراهِ رویگردان از احکام(دستورهای) الهی.(35)

11. زیادن خندیدن: رسول خدا(ص) فرمود: از خنده فراوان بر حذر باش که دل را می میراند.(36)

عوامل سلامت و بهداشت دل

در قرآن و روایات اموری زنده کننده قلب و مایه بهداشت آن شناسانده شده اند؛

قرائت قرآن، موعظه، یاد خدا، یاد مرگ، اندیشه ورزی، نور حکمت، معاشرت با صاحبان فضیلت و خرد، گفت‎وگوی علمی، دیدار با نیکوکاران، دیدار با صاحبان معرفت، اطعام درماندگان، مهرورزی با یتیمان، طهارت از گناه، تقوا، دوری از عشق غیر الهی و...

خدای متعال می فرماید: ای مردم! برای شما از جانب پروردگارتان پندی هشیار کننده و درمانی برای آنچه از صفات نکوهیده در سینه ها است.(37)

امیرمؤمنان(ع) فرمود: قرآن را بیاموزید و در آن بیندیشید، زیرا بهار دل ها است و از نورش شفا بجویید که شفای دل هاست(38)؛ همچنین فرمود: معاشرت با صاحبان فضیلت موجب حیات دلهاست،(39) نیز فرمود: دیدار با نیکوکاران دل را آباد می کند،(40) و فرمود: دیدار با اهل معرفت دل ها را آباد می کند(41)؛ همچنین در حدیث دیگر فرمود: آبادانی دل در همنشینی با خردمندان است.(42)

امام علی(ع) در وصیت خود به امام حسن(ع) نیز فرمود: تو را سفارش می کنم به آباد کردن دلت برای خدا.(43)

مردی نزد رسول خدا(ص) از قساوت و سختی قلب خود شکایت کرد، آن حضرت فرمود: هرگاه خواستی دلت نرم شود، درمانده را اطعام کن و بر سر یتیم دست(نوازش) بکش.(44)

این مسائل یاد شده خلاصه ای از مهمترین دستورات اسلام برای بهداشت روحی و روانی است که هدف سلامت فکر و نتیجه آن آرامش درونی انسان است.

بایدها و نبایدهای امام علی(ع) برای بهداشت روان

حضرت امیر المؤمنین(ع) فرمودند: چند چیز سبب پریشانی و چند چیز سبب آرامش و توانگری است؛

الف) آنها که موجب پریشانی و فقر می شود:

1. تارعنکبوت را در خانه گذاشتن، 2. در حمام بول کردن، 3. در حال جنابت چیزی خوردن، 4. با چوب گز خلال کردن، 5. ایستاده شانه کردن، 6. خاکروبه را در خانه گذاشتن، 7. قسم دروغ خوردن، 8. زنا کردن، 9. اظهار حرص کردن، 10. خوابیدن در میان نماز مغرب و عشا، 11. خوابیدن در بعد از نماز صبح و پیش از طلوع آفتاب، 12. دروغ بسیار گفتن، 13. گوش دادن به غنا، 14. زیاد از اندازه خرج کردن، 15. به خویشاوندان بدی کردن

ب) آنها که موجب آرامش و توانگریست:

1. نماز ظهر، عصر، مغرب و عشا را با یکدیگر به جا آوردن، 2. بعد از نماز صبح و بعد از نماز عصر تعقیب خواندن، 3. با خویشان نیکی و احسان کردن، 4. داخل خانه را جاروب کردن، 5. مال خود را با برادر مومن تقسیم کردن، 6. بامداد به طلب روزی رفتن، 7. استغفار بسیار کردن، 8. سخن حق و راست گفتن، 9. آنچه مؤذن در اذان گوید از پی او گفتن، 10. در بیت الخلا(توالت) سخن نگفتن، 11. حرص در طلب دنیا نداشتن، 12. خیانت در مال مردم نکردن، 13. از قسم دروغ اجتناب نکردن، 14. پیش از طعام دست شستن، 15. خوردن ریزه های غذا که در سفره می ریزد.(45)

حسین حسینی نیک

/9462/703/ر

منابع:

1. تاریخ بغداد ،ج 5 ،ص 351

2. طب النبی ، ص 21

3. شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی،ص129

4. وسایل الشیعه،ج25،ص 329

5. الکافی،ج6،ص412

6. نهج البلاغه،حکمت 212

7. بحار الانوار،ج 1 ، ص160

8. غرر الحکم،ص 222

9. الکافی،ج 5 ،ص 148

10. مستدرک الوسایل،ج6،ص485

11.غررالحکم. ص53

12.تحف العقول . ص 364

13.غرر الحکم . ص 477

14.طب النبی (ص). ص 128، بحار الانوار . ج59. ص 297

15.کتاب الخصال . ص 611

16.الکافی .ج6 . ص 510-511

17.الکافی . ج6.ص 329

18.مکارم الاخلاق . ص 172؛ بحارالانوار. ج 63. ص 176

19.تحف العقول . ص 203؛ شرح نهج البلاغه ؛ ابن ابی الحدید، ج19. ص 337

20.الکافی .ج.ص 275

21.نهج البلاغه . حکمت 388

22.نهج البلاغه . خطبه ی 198

23.تحف العقول . ص 286

24.سوره ی شعرا . آیات 88-89

25.الامالی ، طوسی . ص 536

26. سوره مائده . آیه 13

27.بحار الانوار . ج68 . ص 281 ؛ ر.ک: الامالی ، طوسی ، ص 3

28.کتاب الخصال . ص 622

29.الفقیه .ج4.ص 366

30.تحف العقول . ص 199

31.تحف العقول . ص 214

32.الکافی . ج2 .ص 300

33.نهج البلاغه . خطبه ی 109

34.کتاب الخصال . ص 228

35.الامالی . طوسی . ص 83

36.الامالی . طوسی .ص 541

37.سوره ی یونس آیه 57

38.نهج البلاغه . خطبه ی 110

39.غرر الحکم . ص 429

40.تحف العقول . ص 80

41.غرر الحکم . ص430

42.غرر الحکم . ص 429

43.نهج البلاغه . نامه ی 31

44.مشکاة الانوار . ص 167

45. حلیه المتقین، باب 14 ، فصل دهم