نگاهی به رساله حقوق/بخش اول
رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام دربردارنده مطالب ارزشمندی پیرامون مباحث دقیق حقوقی است که متضمن مطالب اخلاقی می‌باشد و بعضی از آنها جنبه فقهی نیز دارند. این حقوق به روشنی گویای این مطلب است که هر چیزی که انسان با آن سر و کار دارد، دارای حق می‌باشد.
امام علیه‌السلام در ابتدای این رساله کلیاتی از حقوق مختلفی که بر عهده انسان است را اشاره می‌فرماید و در ادامه تفصیل آن را در پنجاه حق ذکر می‌نماید.
این رساله در کتاب شریف تحف العقول به صورت مرسل و در خصال صدوق با تفاوتی به صورت مسند نقل شده است.
16 حق در این نوشتار ذکر می‌شود و باقی آن در یادداشت‌های بعدی مطرح خواهد شد.(متن پیش رو طبق نقل تحف العقول می‌باشد)
حق خدا و حق نفس
1- فَأَمَّا حَقُّ اللَّهِ الْأَکْبَرُ فَأَنَّکَ تَعْبُدُهُ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَکَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ یَکْفِیَکَ أَمْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ یَحْفَظَ لَکَ مَا تُحِبُّ مِنْهَا؛ و امّا بزرگترین حقّ خدا بر تو این است که او را بپرستى و هیچ چیز را با او شریک قرار ندهى؛ پس چون حقّ خدا را بىشائبه به جاى آوردى، خداوند بر عهده خویش گرفته که امور دنیا و آخرت تو را تأمین کند و آنچه را که از آن(دنیا و آخرت) دوست دارى برایت نگهدارد.
2- وَ أَمَّا حَقُّ نَفْسِکَ عَلَیْکَ فَأَنْ تَسْتَوْفِیَهَا فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَتُؤَدِّیَ إِلَى لِسَانِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى سَمْعِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى بَصَرِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى یَدِکَ حَقَّهَا وَ إِلَى رِجْلِکَ حَقَّهَا وَ إِلَى بَطْنِکَ حَقَّهُ وَ إِلَى فَرْجِکَ حَقَّهُ وَ تَسْتَعِینَ بِاللَّهِ عَلَى ذَلِکَ؛ و امّا حقّ خودت بر خویشتن این است که خویش را به بندگى خداى درآورى؛ پس حقّ زبانت را اداء کنى و حقّ گوشت و حقّ چشمت و حقّ دستت و حقّ پایت و حقّ شکمت و حق عورتت را ادا نمایى و بر اداى این حق، از خدا یارىطلبى.
حقوق اعضاء
3- وَ أَمَّا حَقُّ اللِّسَانِ فَإِکْرَامُهُ عَنِ الْخَنَى وَ تَعْوِیدُهُ الْخَیْرَ وَ حَمْلُهُ عَلَى الْأَدَبِ وَ إِجْمَامُهُ إِلَّا لِمَوْضِعِ الْحَاجَةِ وَ الْمَنْفَعَةِ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا وَ إِعْفَاؤُهُ عَنِ الْفُضُولِ الشَّنِعَةِ الْقَلِیلَةِ الْفَائِدَةِ الَّتِی لَا یُؤْمَنُ ضَرَرُهَا مَعَ قِلَّةِ عَائِدَتِهَا وَ یُعَدُّ شَاهِدُ الْعَقْلِ وَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِ وَ تَزَیُّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِهِ [وَ] حُسْنُ سِیرَتِهِ فِی لِسَانِهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ؛ و امّا حقّ زبان آن است که آن را از دشنام دادن، برتر دارى و بر نیک گفتارى عادت دهى و همراه ادب به کارش گیرى و در کام نگاهش دارى، مگر در جایگاه نیاز و سود براى دین و دنیا و آن را از زیاده گوئى ناپسندِ کم ثمرى که با وجود کم ثمرى آن، از زیانش ایمنى نیست، باز دارى. زبان، گواه دانایى و نشانه خرد است و آراستگى عاقل به عقل، به سیرت نیکوی او در زبان است و... .
4- وَ أَمَّا حَقُّ السَّمْعِ فَتَنْزِیهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِیقاً إِلَى قَلْبِکَ إِلَّا لِفُوَّهَةٍ کَرِیمَةٍ تُحْدِثُ فِی قَلْبِکَ خَیْراً أَوْ تَکْسِبُکَ خُلُقاً کَرِیماً فَإِنَّهُ بَابُ الْکَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ یُؤَدِّی إِلَیْهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِی عَلَى مَا فِیهَا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه؛ و امّا حقّ گوش این است که پاکش دارى تا اینکه راهى به سوى قلبت قرار دهى [و آن را نگشایى] جز براى گفتار نیکى که در دلت خیر پدید آورد و یا رفتار نیکى که به دست آورى؛ چرا که گوش دروازه سخن به سوى دل است که معانى نیک و بد را به آن مىرساند. و لا قوّة إلّا باللَّه.
5- وَ أَمَّا حَقُّ بَصَرِکَ فَغَضُّهُ عَمَّا لَا یَحِلُّ لَکَ وَ تَرْکُ ابْتِذَالِهِ إِلَّا لِمَوْضِعِ عِبْرَةٍ تَسْتَقْبِلُ بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِیدُ بِهَا عِلْماً فَإِنَّ الْبَصَرَ بَابُ الِاعْتِبَار؛ و امّا حقّ چشم تو این است که از آنچه بر تو حلال نیست، غضّ بصر داشته باشی و به کارش نگیرى جز در جایگاه عبرتگیرى که بدان بینا شوى یا دانشى به دست آورى؛ چرا که چشم دروازه عبرت است!
6- وَ أَمَّا حَقُّ رِجْلَیْکَ فَأَنْ لَا تَمْشِیَ بِهِمَا إِلَى مَا لَا یَحِلُّ لَکَ وَ لَا تَجْعَلَهَا مَطِیَّتَکَ فِی الطَّرِیقِ الْمُسْتَخِفَّةِ بِأَهْلِهَا فِیهَا فَإِنَّهَا حَامِلَتُکَ وَ سَالِکَةٌ بِکَ مَسْلَکَ الدِّینِ وَ السَّبْقِ لَکَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و امّا حقّ پاهایت این است که به جایی که روا نیست نروی و آنها را مرکبى براى راهى که خوارکننده است، نسازى؛ به خاطر اینکه پاهایت، حامل توست و تو را به راه دین می‌برد و پیش می‌اندازد. و لا قوّة إلّا باللَّه.
7- وَ أَمَّا حَقُّ یَدِکَ فَأَنْ لَا تَبْسُطَهَا إِلَى مَا لَا یَحِلُّ لَکَ فَتَنَالَ بِمَا تَبْسُطُهَا إِلَیْهِ مِنَ اللَّهِ الْعُقُوبَةَ فِی الْآجِلِ وَ مِنَ النَّاسِ بِلِسَانِ اللَّائِمَةِ فِی الْعَاجِلِ وَ لَا تَقْبِضَهَا مِمَّا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهَا وَ لَکِنْ تُوَقِّرُهَا بِهِ تَقْبِضُهَا عَنْ کَثِیرٍ مِمَّا لَا یَحِلُّ لَهَا وَ تَبْسُطُهَا بِکَثِیرٍ مِمَّا لَیْسَ عَلَیْهَا فَإِذَا هِیَ قَدْ عُقِلَتْ وَ شُرِّفَتْ فِی الْعَاجِلِ وَجَبَ لَهَا حُسْنُ الثَّوَابِ مِنَ اللَّهِ فِی الْآجِلِ؛ و امّا حقّ دستت این است که به سوى حرام دراز نکنى تا به خاطر دست درازى، در آخرت از سوى خداوند عذاب شوى و در این سرا دچار سرزنش مردم گردى و [از حقوق دست این است که] آن را از واجب خداوند فرو نبندى و لکن با فرو بستن دست از بسیارى از آنچه بر تو مباح و رواست و باز کردن دست بر بسیارى از آنچه که بر آن واجب نیست [و مستحب است] بزرگش بدار؛ پس وقتی در این دنیا دستت [از ناپسند] بسته ماند و [با انجام حلال] شرفمند شد، در آخرت پاداشى نیکو برایش واجب مىگردد.
8- وَ أَمَّا حَقُّ بَطْنِکَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَهُ وِعَاءً لِقَلِیلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِکَثِیرٍ وَ أَنْ تَقْتَصِدَ لَهُ فِی الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَهُ مِنْ حَدِّ التَّقْوِیَةِ إِلَى حَدِّ التَّهْوِینِ وَ ذَهَابِ الْمُرُوَّةِوَ ضَبْطُهُ إِذَا هَمَّ بِالْجُوعِ وَ الظَّمَإِ فَإِنَّ الشِّبَعَ الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى التُّخَمِ مَکْسَلَةٌ وَ مَثْبَطَةٌ وَ مَقْطَعَةٌ عَنْ کُلِّ بِرٍّ وَ کَرَمٍ وَ إِنَّ الرأی [الرِّیَ] الْمُنْتَهِیَ بِصَاحِبِهِ إِلَى السُّکْرِ مَسْخَفَةٌ وَ مَجْهَلَةٌ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْمُرُوَّةِ؛ و امّا حقّ شکمت این است که آن را ظرفى براى کم و زیاد از حرام قرار ندهى و از حلال نیز میانه‌رو باشی و آن را از حد نیرو گرفتن به حقارت و ناجوانمردى نرسانى و وقتی به گرسنگى و تشنگى دچار شدی، آن را نگهدارى؛ چرا که سیرى، زیاده خور را سنگین و کسل و ناتوان می‌کند و از هر نیکى و احسان باز دارد و آشامیدنى که نوشنده را به مستى کشاند، خوارکننده و مایه نادانى و موجب از دست دادن مروّت است.
9- وَ أَمَّا حَقُّ فَرْجِکَ فَحِفْظُهُ مِمَّا لَا یَحِلُّ لَکَ وَ الِاسْتِعَانَةُ عَلَیْهِ بِغَضِّ الْبَصَرِ فَإِنَّهُ مِنْ أَعْوَنِ الْأَعْوَانِ وَ کَثْرَةِ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ التَّهَدُّدِ لِنَفْسِکَ بِاللَّهِ وَ التَّخْوِیفِ لَهَا بِهِ وَ بِاللَّهِ الْعِصْمَةُ وَ التَّأْیِیدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِهِ ثُمَّ حُقُوقُ الْأَفْعَالِ؛ و امّا حقّ عورتت این است که از کار ناشایست به دورش دارى و با چشم پوشى [از حرام]، یارىاش کنى؛ زیرا چشم پوشى از برترین یاوران است و مرگ را بسیار یاد کنی و خویشتن را به [مجازات] خداوند تهدید کنى و بترسانى که پاکدامنى و نیرو بخشى از جانب خداوند است. و لا قوّة إلّا باللَّه.
حقوق افعال
10- فَأَمَّا حَقُّ الصَّلَاةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا وِفَادَةٌ إِلَى اللَّهِ وَ أَنَّکَ قَائِمٌ بِهَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ خَلِیقاً أَنْ تَقُومَ فِیهَا مَقَامَ الذَّلِیلِ الرَّاغِبِ الرَّاهِبِ الْخَائِفِ الرَّاجِی الْمِسْکِینِ الْمُتَضَرِّعِ الْمُعَظِّمِ مَنْ قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ بِالسُّکُونِ وَ الْإِطْرَاقِ وَ خُشُوعِ الْأَطْرَافِ وَ لِینِ الْجَنَاحِ وَ حُسْنِ الْمُنَاجَاةِ لَهُ فِی نَفْسِهِ وَ الطَّلَبِ إِلَیْهِ فِی فَکَاکِ رَقَبَتِکَ الَّتِی أَحَاطَتْ بِهَا خَطِیئَتُکَ وَ اسْتَهْلَکَتْهَا ذُنُوبُکَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و امّا حقّ نماز آن است که بدانى به راستى نماز رهسپارى به سوى خداست و تو در محضر خدا ایستادهاى؛ پس چون بر این [مطلب] دانا شدى، در جایگاه بنده خوارِ مشتاقِ ترسانِ امیدوار درمانده گریان و بزرگ دارنده کسی می‌باشی که با آرامش و سرافکندگی، با فروتنى تمام و سبک بال، در محضرش هستى و از دل با او به نیکى نیایش مىکنى و آزادى خویش را از گناهانى که احاطهات کردهاند و خطاهایى که به نابودىات کشاندهاند، خواستار مىشوى. و لا قوّة إلّا باللَّه.
11- وَ أَمَّا حَقُّ الصَّوْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ حِجَابٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ عَلَى لِسَانِکَ وَ سَمْعِکَ وَ بَصَرِکَ وَ فَرْجِکَ وَ بَطْنِکَ لِیَسْتُرَکَ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ هَکَذَا جَاءَ فِی الْحَدِیثِ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ فَإِنْ سَکَنَتْ أَطْرَافُکَ فِی حَجَبَتِهَا رَجَوْتَ أَنْ تَکُونَ مَحْجُوباً وَ إِنْ أَنْتَ تَرَکْتَهَا تَضْطَرِبُ فِی حِجَابِهَا وَ تَرْفَعُ جَنَبَاتِ الْحِجَابِ فَتَطَّلِعُ إِلَى مَا لَیْسَ لَهَا بِالنَّظْرَةِ الدَّاعِیَةِ لِلشَّهْوَةِ وَ الْقُوَّةِ الْخَارِجَةِ عَنْ حَدِّ التَّقِیَّةِ لِلَّهِ لَمْ یُؤْمَنْ أَنْ تَخْرِقَ الْحِجَابَ وَ تَخْرُجَ مِنْهُ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و امّا حقّ روزه این است که بدانى روزه حائلى است که خدا بر زبان و گوش و چشم و عورت و شکمت نهاده تا تو را از آتش دوزخ در امان دارد و این گونه در حدیث آمده، روزه سپر آتش است؛ پس اگر اندامهایت را در پس آن حائل آرام گذارى، امیدوار می‌شوى که محفوظ بمانى و اگر آنها را رها سازى که در پس پرده آشوب کنند و اطراف پرده را کنار زنى و بدان چه نباید نگریست با دیده شهوانی و با نیروى خارج از حد تقوا، سرکشى کنى، ایمن نیستى که پرده دریده شود و از آن بیرون افتى. و لا قوّة إلّا باللَّه.
12- وَ أَمَّا حَقُّ الصَّدَقَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا ذُخْرُکَ عِنْدَ رَبِّکَ وَ وَدِیعَتُکَ الَّتِی لَا تَحْتَاجُ إِلَى الْإِشْهَادِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ سِرّاً أَوْثَقَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ عَلَانِیَةً وَ کُنْتَ جَدِیراً أَنْ تَکُونَ أَسْرَرْتَ إِلَیْهِ أَمْراً أَعْلَنْتَهُ وَ کَانَ الْأَمْرُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فِیهَا سِرّاً عَلَى کُلِ حَالٍ وَ لَمْ یَسْتَظْهِرْ عَلَیْهِ فِیمَا اسْتَوْدَعْتَهُ مِنْهَا إِشْهَادَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ عَلَیْهِ بِهَا کَأَنَّهَا أَوْثَقُ فِی نَفْسِکَ وَ کَأَنَّکَ لَا تَثِقُ بِهِ فِی تَأْدِیَةِ وَدِیعَتِکَ إِلَیْکَ ثُمَّ لَمْ تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ لِأَنَّهَا لَکَ فَإِذَا امْتَنَنْتَ بِهَا لَمْ تَأْمَنْ أَنْ یکون [تَکُونَ] بِهَا مِثْلَ تَهْجِینِ حَالِکَ مِنْهَا إِلَى مَنْ مَنَنْتَ بِهَا عَلَیْهِ لِأَنَّ فِی ذَلِکَ دَلِیلًا عَلَى أَنَّکَ لَمْ تُرِدْ نَفْسَکَ بِهَا وَ لَوْ أَرَدْتَ نَفْسَکَ بِهَا لَمْ تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و امّا حقّ صدقه این است که آگاه باشى که راستى صدقه پس انداز تو نزد پروردگار توست و امانتى است که بىنیاز از گواه آورى است؛ پس چون بر آن [مطلب] آگاه گردیدى، بر سپردهگذارى در نهان، بیشتر از سپردهگذارى آشکارا، اعتماد کن و شایسته است که آنچه با خدا آشکار داشته‌ای، در نهان به خداوند بسپارى و در هر حال رازى باشد میان تو و خدا و در امانت سپارى به خدا گواهی گوشها و چشمها را نخواه [که اگر این کار را کنی] گویى که به گوشها و چشمها بیشتر اعتماد دارى و این گونه به نظر مىرسد که در بازپسگیرى سپردهات، به خداوند اطمینان ندارى. سپس با صدقهات بر هیچ کس منت مگذار؛ چرا که صدقه براى خود توست پس چون منت نهادى، ایمن مباش از اینکه همانند آن کس که بر او منت نهادى، شوی؛ چرا که این منتگذارى نشانه آن است که تو صدقه را براى خود نمىخواهى و چنانچه صدقه را براى خود خواهى بر کسى منت مگذار. و لا قوّة إلّا باللَّه.
13- أَمَّا حَقُّ الْهَدْیِ فَأَنْ تُخْلِصَ بِهَا الْإِرَادَةَ إِلَى رَبِّکَ وَ التَّعَرُّضَ لِرَحْمَتِهِ وَ قَبُولِهِ وَ لَا تُرِدْ عُیُونَ النَّاظِرِینَ دُونَهُ فَإِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ لَمْ تَکُنْ مُتَکَلِّفاً وَ لَا مُتَصَنِّعاً وَ کُنْتَ إِنَّمَا تَقْصِدُ إِلَى اللَّهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یُرَادُ بِالْیَسِیرِ وَ لَا یُرَادُ بِالْعَسِیرِ کَمَا أَرَادَ بِخَلْقِهِ التَّیْسِیرَ وَ لَمْ یُرِدْ بِهِمُ التَّعْسِیرَ وَ کَذَلِکَ التَّذَلُّلُ أَوْلَى بِکَ مِنَ التَّدَهْقُنِ لِأَنَّ الْکُلْفَةَ وَ الْمَئُونَةَ فِی الْمُتَدَهْقِنِینَ فَأَمَّا التَّذَلُّلُ وَ التَّمَسْکُنُ فَلَا کُلْفَةَ فِیهِمَا وَ لَا مَئُونَةَ عَلَیْهِمَا لِأَنَّهُمَا الْخِلْقَةُ وَ هُمَا مَوْجُودَانِ فِی الطَّبِیعَةِ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و امّا حق قربانى این است که با قربانى، تنها، پروردگارت را بخواهى و رحمت او و پذیرفتنش را خواستار شوى و براى جلب نظر دیگران نباشد؛ پس چون چنین بودى سخت گیر و ظاهر ساز نبودهاى و تنها خدا را خواستار شدهاى و بدان که به راستى خداوند با [کار] آسان، خواسته مىشود [و رضایتش جلب مىشود] و با آنچه دشوار است خواسته نمىشود همان گونه که خدا از بندگانش آسانگیرى خواسته و سختگیرى را نخواسته است و همچنین فروتنى براى تو نیکوتر از ریاست مآبى است؛ زیرا به زحمت اندازى و ولخرجى، شیوه ریاست مآبان است ولى در فروتنى و مسکین پیشهگى، زحمت و پرخرجى نیست؛ زیرا که این دو خصلت موافق سرشت آن دو در نهاد آدمى هستند. و لا قوّة إلّا باللَّه.
حقوق پیشوایان
14- ثُمَّ حُقُوقُ الْأَئِمَّةِ فَأَمَّا حَقُّ سَائِسِکَ بِالسُّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّکَ جُعِلْتَ لَهُ فِتْنَةً وَ أَنَّهُ مُبْتَلًى فِیکَ بِمَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ عَلَیْکَ مِنَ السُّلْطَانِ وَ أَنْ تُخْلِصَ لَهُ فِی النَّصِیحَةِ وَ أَنْ لَا تُمَاحِکَهُ وَ قَدْ بُسِطَتْ یَدُهُ عَلَیْکَ فَتَکُونَ سَبَبَ هَلَاکِ نَفْسِکَ وَ هَلَاکِهِ وَ تَذَلَّلْ وَ تَلَطَّفْ لِإِعْطَائِهِ مِنَ الرِّضَى مَا یَکُفُّهُ عَنْکَ وَ لَا یُضِرُّ بِدِینِکَ وَ تَسْتَعِینُ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ بِاللَّهِ وَ لَا تُعَازِّهِ وَ لَا تُعَانِدْهُ فَإِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ عَقَقْتَهُ وَ عَقَقْتَ نَفْسَکَ فَعَرَّضْتَهَا لِمَکْرُوهِهِ وَ عَرَّضْتَهُ لِلْهَلَکَةِ فِیکَ وَ کُنْتَ خَلِیقاً أَنْ تَکُونَ مُعِیناً لَهُ عَلَى نَفْسِکَ وَ شَرِیکاً لَهُ فِیمَا أَتَى إِلَیْکَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و امّا حقّ آن که بر تو تسلّط دارد [و حکومت مىکند] این است که بدانى تو براى پیشوا، آزمون [و آزمایش] هستى و با تسلطى که خداوند از جانب او، بر تو، قرار داده آزموده مىشود و اینکه خیرخواه او باشى و با او ستیزه نکنى که به درستى دست قدرت او بر تو گشوده است که سبب هلاکت خویشتن و او مىگردى. و [در مقابل سلطان، خویشتن را] تواضع و نرم خوئى کن تا خشنودى او را تا بدان جا که زیانش به تو نرسد و به دینت ضررى نزند، به دست آورى و در این کار از خداوند مدد خواه و در قدرت با او به رقابت و ضدّیت برنخیز و دشمنى نکن؛ زیرا که اگر این گونه کردى، او را سپاس نداشتهاى و بر خودت [هم] ناسپاسى کردهاى و خویش را دستخوش رفتار ناپسند او ساختهاى و او را هم به هلاکت کشاندهاى و سزاوار است که تو به زیان خود، یارى رساننده او باشى و در هر چه با تو کند، شریک با او باشى. و لا قوّة إلّا باللَّه.
15- وَ أَمَّا حَقُّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتَّعْظِیمُ لَهُ وَ التَّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَیْهِ وَ الْمَعُونَةُ لَهُ عَلَى نَفْسِکَ فِیمَا لَا غِنَى بِکَ عَنْهُ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنْ تُفَرِّغَ لَهُ عَقْلَکَ وَ تُحَضِّرَهُ فَهْمَکَ وَ تُذَکِّیَ لَهُ قَلْبَکَ وَ تُجَلِّیَ لَهُ بَصَرَکَ بِتَرْکِ اللَّذَّاتِ وَ نَقْضِ الشَّهَوَاتِ وَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّکَ فِیمَا أَلْقَى رَسُولُهُ إِلَى مَنْ لَقِیَکَ مِنْ أَهْلِ الْجَهْلِ فَلَزِمَکَ حُسْنُ التَّأْدِیَةِ عَنْهُ إِلَیْهِمْ وَ لَا تَخُنْهُ فِی تَأْدِیَةِ رِسَالَتِهِ وَ الْقِیَامِ بِهَا عَنْهُ إِذَا تَقَلَّدْتَهَا وَ لَا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه؛ و امّا حقّ استاد تو، بزرگداشت او و احترام گذارى به مجلس اوست و نیکو گوش دادن به سخنان او و رو کردن به او و یارى رسانى به او به سود خودت است تا بتواند دانشى را که به آن نیاز دارى به تو بیاموزد؛ بدان گونه که ذهن خود را تنها براى [گوش دادن به سخنان] او اختصاص دهى و فهمت را براى او به کار گیرى و با دلى پاک به سخنان او گوش سپارى و چشمت را با روشنى تمام با ترک لذّتها و کم کردن شهوتها به او دوزى و بدانى که به راستى هر آنچه به تو مىآموزد، تو به نادانان مىرسانى [و یاد مىدهى]؛ و پیام استاد را به وجهى نیکو بدیشان برسانى و چون از جانب او عهده دار ابلاغ پیام و مأمور قیام بدان گشتى، در ادایش خیانت مکنى. و لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه.
16- وَ أَمَّا حَقُّ سَائِسِکَ بِالْمِلْکِ فَنَحْوٌ مِنْ سَائِسِکَ بِالسُّلْطَانِ إِلَّا أَنَّ هَذَا یَمْلِکُ مَا لَا یَمْلِکُهُ ذَاکَ تَلْزَمُکَ طَاعَتُهُ فِیمَا دَقَّ وَ جَلَّ مِنْکَ إِلَّا أَنْ تُخْرِجَکَ مِنْ وُجُوبِ حَقِّ اللَّهِ فَإِنَّ حَقَّ اللَّهِ یَحُولُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ حَقِّهِ وَ حُقُوقِ الْخَلْقِ فَإِذَا قَضَیْتَهُ رَجَعْتَ إِلَى حَقِّهِ فَتَشَاغَلْتَ بِهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و امّا حقّ مالک تو [ظاهرا منظور بحث عبد و مولا است که امروزه نیست] همانند زمامدارت توست، جز آن که مالک، مالى را صاحب است که مىبایست در کم و زیاد اطاعتش کنى؛ مگر آن که تو را از [انجام] حقّ واجب خداوند خارج سازد و مانعى میان تو و حقّ او و حقّ بندگان شود. پس آنگاه که حقّ خدا را به انجام رساندى، به حقّ مالک بازمىگردى و بدان مىپردازى و لا قوّة إلّا باللَّه.
و الحمدلله رب العالمین
/999/703/ر