نیم نگاهی به موقوفات آستان قدس رضوی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، عمده‏ ی مصارف عواید موقوفات آستان قدس رضوی در 25 فصل طبقه‏ بندی شده که از جمله آن می توان به سوخت روشنایی حرم مطهر، فقرا و مستمندان، فرش حرم مطهر، کتابخانه‏ های آستان قدس رضوی، پاکسازی و خوشبو کردن حرم مطهر، ایتام و سادات سوگواری و روضه‏ خوانی برای معصومین و ائمه اطهار (علیه السلام) اشاره کرد.

پذیرش وقف در کمیسیون نظارت عواید موقوفات

غلامرضا پرنده، مدیر موقوفات آستان قدس رضوی از پذیرش وقف پس از بررسی در کمیسیون نظارت بر مصرف عواید موقوفات خبر داد و افزود: متقاضیان می‌توانند صلح یا هبه ملک مورد نظر خود را ابتدا با درخواست کتبی به انضمام تصاویر اسناد مالکیت، آدرس و مشخصات فردی به مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی واقع در مشهد ، چهارراه شهدا ، ساختمان 308 ( صندوق پستی 517/91735) رسال کنند.

وی افزود: همچنین اشخاص می‌توانند به ادارات املاک و اراضی آستان قدس رضوی واقع در شهرستان های تربت حیدریه، نیشابور، کاشمر، فریمان، اسفراین، درگز، قوچان، گناباد، ساری، گرگان، رشت، اصفهان، شیراز، قزوین، سرخس و سازمانهای موقوفات آستان قدس رضوی در تهران، یزد و کرمان، سمنان و دامغان و چناران تحویل دهند و پس از بررسی درخواست متقاضی در کمیسیون مزبور، موضوع به استحضار تولیت آستان قدس رضوی می‌رسد و پس از ملاحظه ایشان، نتیجه نفیا" و اثباتا" به‌صورت کتبی به متقاضی اعلام می‌شود.

برنده تصریح کرد: نهایتا پس از تصویب تولیت آستان قدس رضوی، پیش نویس وقف نامه تنظیم و پس از ثبت ملک در دفاتر اسناد رسمی مالکیت به نام آستان قدس رضوی به عنوان وقف، صلح و یا هبه منتقل خواهد شد.

مدیر موقوفات آستان قدس رضوی از 14 درخواست وقف در قالب  آپارتمان، مغازه و زمین کشاورزی از ابتدای سال جاری خبر داد که در کمیسیون مذبور مورد بررسی قرار گرفته است.

ثبت 146 واقف در طومار واقفان آستان قدس رضوی

بر این اساس پس از پیروزی انقلاب اسلامی 146 واقف نام خود را  در طومار واقفان آستان قدس رضوی ثبت و جاودانه کردند.

تعداد 146 واقف با انواع رقبات وقفی شامل سهام کارخانه، قنات، چاه عمیق، عمارت، مغازه، زمین ، منزل، بیمارستان ، سپرده بانکی، کتابخانه، زمین مزروعی و .... به طومار واقفان آستان قدس رضوی ملحق شدند.

از جمله مصارف تعیین شده توسط این واقفان خیرات و مبرات، تعلیم و تربیت طلاب و استادان دانشگاه رضوی، کمک به محصلین بی بضاعت، جشن میلاد، نشر فرهنگ شیعه در کرمان ، تعمیر و بازسازی حرم مطهّر، هزینه های تبلیغاتی، امور فرهنگی و کتابخانه و خرید کتاب مذهبی و بخصوص معارف اسلامی و شیعه اثنی عشری، بیمارستان امام رضا (ع) سیرجان و مصارف مطلقه آستان قدس رضوی است.

پذیرایی زائرین حضرت رضا علیه السلام، احداث دارالقرآن و یا موسّسة فرهنگی به نام حضرت رضا (ع)، احداث کتابخانه، ازدواج اشخاص فقیر از برخی تاکیدات دیگر واقفان به شمار می رود.

در ادامه این گزارش می خوانیم تعظیم و ترویج شعائر مذهبی و تقویت مبانی دینی که همواره مورد توجه ارداتمندان اهل بیت (ع) بوده است نیز از فصول مشترکی است که پرداختن به آن توسط واقفان تعیین شده است از آن جمله می توان به برگزاری مجالس تبلیغی و ترویجی در ماه مبارک رمضان ، محرم و صفر و مناسبت‌های اعیاد و همچنین عزاداری امام هشتم از 25 تا 30 صفر اشاره کرد.

تمرکز واقفان بر روشنایی و سوخت حرم مطهر رضوی

روشنایی و سوخت حرم مطهر رضوی با قرار گزفتن در مرکز توجه واقفان آستان قدس رضوی بیشترین موقوفات را به خود اختصاص داده است.

این گزارش خاکی است، بیش از 100 واقف آستان قدس رضوی با وقف 232 رقبه مشتمل بر مزارع ، باغ ها، مغازه ها و انواع و اقسام دیگر دارایی خود سعی بر تامین روشنایی و سوخت حرم مطهر در تمام فصول را داشته اند و با توجه به ثبت موقوفات در قرون گذشته و همچنین در نظر گرفتن بیشترین نیاز حرم مطهر در آن دوران رفته رفته سوخت و روشنایی حرم مطهر بیشترین موقوفات را به خود اختصاص داده است.

در حال حاضر بیش از 500 نفر در حوزه روشنایی حرم مطهر مشغول خدمت هستند که رفع عیب و تنظیف دائمی بیش از1400 دستگاه جار ولوستر، 450 دستگاه دیوارکوب و400 لامپ گازی تک شعله توسط آن ها انجام می‌شود.

گفتنی است بیش از 30هزار و 500 شعله لامپ توسط پرسنل اداره روشنایی و به صورت شبانه روزی در اماکن متبرکه روشن نگه داشته می‌شود.

روشنایی کلیه شبستان ها، رواق ها، اماکن متبرکه، سازمان مرکزی، موزه، کتابخانه و مساجد وابسته مشهد نیز از عمده فعالیت‌های اداره روشنایی آستان قدس رضوی به شمار می رود.

ذره ای غبار و یا گل و لای بر دامن هیچ زائری ننشیند

در بخش دیگر این گزارش می خوانیم؛ تنظیف و تعطیرحرم مطهر رضوی به گونه ای مورد توجه واقفان آستان قدس رضوی قرار گرفته است که حتی ذره ای غبار و یا گل و لای را بر دامن زائران حضرت رضا(ع) مورد اشاره قرار داده اند.

در طومار واقفان آستان قدس رضوی نام 11 واقف با 22 رقبه وقفی به چشم می خورد که تنظیف و تعطیر حرم مطهر امام رضا علیه السلام را از ضروری ترین نیازهای مجموعه حرم مطهر عنوان کرده اند.

تنظیف و تعطیر حرم مطهر چهارمین سر فصل از 25 سرفصل موقوفاتی آستان قدس رضوی است که عواید حاصل از این رقبات وقفی طبق نیات واقفین برای تنظیف صحن های حرم مطهر در فصول مختلف سال، فتیله های عنبر سوز، جاروب های حرم مطهر و مصرف گلاب در ایام خاص تعیین شده است.

انواع مزارع، قنات، باغ، زمین، کاروان سرا، حق‌آبه، منزل و مغازه در شهرهای مختلف، برخی از رقبات وقفی خاص تنظیف و تعطیر حرم مطهر است.

درخور اشاره است طبق مصارف تعیین شده توسط یکی از واقفان، تنظیف حرم مطهر می بایست به قسمی صورت گیرد که در 3 فصل بهار ،تابستان وپاییز  از غبار و در زمستان از برف و گل هیچ اثری در حرم نباشد و هر زائر و مجاور در هر مکانی بنشینند و بخوابد و یا صرف غذا کند دامنش آلوده به ذره‌ای غبار یا گل و لای نشود.

در سندی دیگر واقف تاکید می کند بخشی از منافع موقوفه را صرف خوش‌بویی و تعطیر روضه رضویه که پیوسته مهبط ملائک مقربین و مطاف ارواح مقدسه انبیاء والمرسلین  و زوار عالی مقدار است مقرر دارند.

در حال حاضر بخش خدمات عمومی با تعدادی پیمانکار فنی حدود 212 هزار مترمربع از صحن ها را با ماشین های ویژه شست‌وشو می کند. همچنین مراقبت، حفظ ونگهداری از فضای سبز درحوزه اماکن متبرکه شامل فضای سبز ثابت باوسعت بالغ بر26 هزار مترمربع وفضای سبز گلدانی باتعداد بیش از1500 گلدان از دیگر اقدامات آستان قدس رضوی در راستای عمل به نیات واقفین است.

شایان ذکر است؛ سالانه بیش از 100 تن گلاب ، بیش از 5/2 تن اسانس و بیش از 3 هزار و650 کیلو گرم کندر، اسپند، گلپر، زغال و عود درحرم مطهر صرف عود سوزی وخوشبو نمودن فضای صحن های حرم مطهر می شود.

واقفان فرهیخته و شکوفایی استعدادهای نهفته

براساس این گزارش گسترش مراکز علمی و شکوفایی نیروهای مستعد از منظر واقفان فرهیخته  نقش سازنده‌ای  در آبادی و آبادانی خواهد داشت و همین امر سبب شده است تا واقفین خیراندیش موقوفاتی را در امور فرهنگی و پرورش استعدادها از جمله در امر مدرسه سازی، کتابخانه، مکتب خانه، مهدالرضا و...به یادگار گذارند. پرداخت سالانه کمک هزینه تحصیلی بالغ بر 350 نفر از دانش آموزان ایتام ، اهدای عیدی در روز عید غدیر به تعدادی از دانش آموزان سادات، اهدای لوازم التحریر به دانش آموزان مناطق محروم و کم برخوردار نواحی آموزش و پرورش مشهد ,احمدآباد ,تبادکان ,چناران ,گلبهار ,طرقبه و شاندیز در مقاطع مختلف و دانش آموزان سادات از برخی تاکیدات واقفان مروج علم و دانش است که هم اکنون طبق نیت آن ها عمل می شود.

آستان قدس رضوی به منظور تحقّق نیّات واقفین به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی نسبت به احداث مجتمع‌های آموزشی و فرهنگی در سطح استان و خارج از آن اهتمام خاصی داشته است که از آن جمله می توان به تاسیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی که پشتوانه ارزشمندی برای آموزش و تعالیم اسلامی به حساب می‌آید و همچنین دانشگاه و مجتمع‌های آموزشی امام رضا(ع) که همه ساله به آموزش نیروهای کارآمد اقدام میکنند اشاره کرد.

از قدیمی ترین کتاب وقفی تا کتابخانه هایی با ریشه وقف

کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) به اعتبار نسخه‌های خطی موجود در قرن چهارم هجری قمری تأسیس شده است، قدیمی ترین کتاب موجود در آن جزوه قرآنی اهدایی «کشواد بن املاس» در سال 327 هجری قمری است و وقف‌نامه مربوط به سال 861 هجری قمری می‌تواند دلیلی بر دایر بودن کتابخانه در آن زمان باشد. در حال حاضر نیز کتابخانه مذکور با گنجینه عظیم و پر ارزش خود از افتخارات فرهنگ و تمدن اسلامی محسوب شده و در خدمت محقّقین و پژوهشگران قرار دارد.

احداث 39 کتابخانه از محل درآمد موقوفات، مدیریت و ساماندهی 9 کتابخانه وقفی، احداث بنای کتابخانه مرکزی آستان قدس در 3 طبقه مطابق با استانداردهای بین المللی طی سال های 1368 تا 1374، تجهیز کتابخانه به انواع کتب چاپی، خطی و کتب چاپ سنگی کمیاب و نایاب، ایجاد بیش از60 هزار متر مربع فضای مطالعاتی، عضویت بیش از 320 هزار نفر در کتابخانه های آستان قدس رضوی در سطح کشور، ایجاد شبکه های کتابخانه ای در سراسر کشور از عمده اقدامات آستان قدس رضوی بر پایه وقف به شمار می رود.

از دیگر اقدامات مبتنی برنیت واقفان می‌توان به ساماندهی کتابخانه و موزه ملی ملک و کتابخانه وزیری یزد، راه اندازی واحد کتابخانه سیارو کتابخانه تلفنی، ایجاد وب سایت و کتابخانه دیجیتالی، ایجاد کتابخانه مرجع برای پژوهشگران و محققان، ایجاد کتابخانه‌ای مجهز در موسسه فرهنگی قدس اشاره کرد.

ایجاد کتابخانه های تخصصی، ارائه خدمات کتابخانه ای به  واحدهای آموزشی در مقاطع ابتدایی، راهنمایی و متوسطه امام رضا(ع)، ارائه خدمات امانت و مطالعه در 21 کتابخانه وابسته در شهرستان ها و 19 کتابخانه وابسته در مشهد از دیگر ثمرات موقوفات حوزه کتاب و کتابخانه است.

اصلاحات ارضی، بزرگ ترین ضربه بر موقوفات آستان قدس رضوی

در درازای تاریخ پس از شهادت حضرت رضا(ع) ارادتمندان زیادی اموال و دارایی های خود را وقف بر حریم مطهر رضوی کردند تا بهره اخروی خود را برای همیشه جاودان سازند اما این امر برای همه موقوفات در اعصار مختلف میسر نشد چرا که تاریخ گواه حملات و غارت های متعدد در حرم مطهر است از تخریب گرفته تا از بین بردن اسناد.

غارت و از بین بردن اسناد به انحاء مختلف در هر دوره ای انجام شده است. که از یکی از عوامل آن بی کفایتی و بی تدبیری و سوء استفاده برخی از کارگزاران آستان قدس در ادوار گذشته بوده است به طوری که آخرین ضربه بر موقوفات در جریان اصلاحات ارضی در زمان رژیم پهلوی رخ داد.

در جریان اصلاحات ارضی بخش اعظمی از موقوفات را بر خلاف موازین شرعی که شامل رقبات مزروعی بود به زارعین صاحب نسق واگذار کردند؛ گرچه پس از تصویب ماده واحده قانون ابطال اسناد آب و اراضی موقوفات به‌وسیله مجلس شورای اسلامی در سال 1363 با همّت کارگزاران آستان قدس رضوی رقبات زیادی از آنها احیاء و به وقف اعاده شد؛ اما به دلیل‌های مختلفی، بخشی از موقوفات هنوز در تصرّف غیر است که باید به وقفیّت بازگردد.

از وقف کاروان سراهای دیروز تا مجتمع‌های میان راهی امروز

وقف سنت رسول الله از عهد رسالت تا عصر حاضر در همه زمینه ها اعم از امورات مذهبی، اجنماعی، اقتصادی و... تداوم داشته است که در زمینه خدمت رسانی به زائران از گذشته تا کنون برکات بی نظیری را به ارمغان آورده است.

اسناد و مدارک و گزارش‌های زیادی در کتاب‌های تاریخ اسلام، گویای وقف اموال بی‌شماری برای ساخت یا ادارة مساجد است، از ساخت رباط که در گذشته به صورت کاروان‌سرا و برای استفاده زائران و مسافران وقف شده است گرفته تا نمازخانه‌ها و مجتمع های بین راهی امروزی که با هدف ایجاد مکان مناسبی برای ادای فرایض دینی و استراحت زائران طیّ چند سال اخیر احداث شده است.

یادآور می شود؛ تا کنون 20 نمازخانه و مجتمع میان راهی به دستور تولیت آستان قدس رضوی در مسیرهای منتهی به مشهد مقدس احداث شده است. این مهم که توسط سازمان عمران و توسعه خراسان وابسته به آستان قدس رضوی انجام شده است علاوه بر ایجاد رفاه و آسایش زائران، زمینه اشتغال عده ای را در مناطق محروم منتهی به مشهد نیز فراهم کرده است که این چیزی جز آثار و برکات وقف در زمان حیات و ممات واقف نیست.

در حال حاضر مجتمع های میان راهی آستان قدس رضوی با کیفیت و ساختاری مطلوب در  دیهوک ، اسلامیه ، فیض‌آباد،  رباط سفید، خوسف، کاهک سبزوار،  عشق آباد، نهبندان، خضری، علی آباد (رباط پشت بادام)، دشت، بردسکن، سربیشه، قائن و مزداوند، بشرویه، دامغان، بجستان، چناران و تربت جام احداث شده و مورد بهره‌برداری و استفاده زائران و مسافران قرار گرفته است.

 اهتمام علیشاه در وقف و سامان بخشیدن به موقوفات حضرت رضا(ع)

علیقلی مشهور به علیشاه پس از نادرشاه افشار اهتمام ویژه ای به سامان بخشیدن به موقوفات حضرت رضا(ع) و وقف دارایی خود داشت. وی علاوه بر نوشتن طومار علیشاهی که منجر به جمع آوری تمام موقوفات حضرت در یک سیاهه شد بخشی از دارایی خود را نیز وقف آستان مقدس رضوی کرد.

 علیشاه یک صد زوج از املاک موروثی و ملکی خود را برای توسعه و مخارج و مصارف دارالشفای حضرت و نایب الزیاره، وقف کرده است که نام رقبات و خلاصة مصارف مزبور در طومار ذکر شده است.

برپایه این گزارش علیشاه تولیت موقوفات خود را به فرزند بزرگش به نام نظرعلیخان و پس از مرگ او نسل به نسل به پسران ارشد از نسل او سپرده است و اگر از طبقه ایشان کسی نماند به اولاد ارشد برادرش ، ابراهیم خان ، نسل به نسل می رسد و اگر از آنها هم کسی نماند به متولی شرعی آستان قدس رضوی تفویض شده است.

برابر وقف نامه مزبور، بخشی از مخارج دارالشفای حضرت از اغذیه و ادویه و غیره بیماران نیز از این موقوفات تأمین می‌شود.

بنا به گفته ملاهاشم خراسانی قبر وی در میان قبرستان قتلگاه (باغ رضوان) حرم مطهر رضوی بوده است.

طومار علیشاهی، سیاهه ای از موقوفات رضوی تا دوره علیشاه

طومار علیشاهی، سیاهه ای از کل موقوفات آستان قدس رضوی تا دوره علیشاه است که از زمره قدیمی ترین و با ارزش ترین اسناد مربوط به آستان قدس رضوی نیز به شمار می رود.

 علی قلی خان که پس از نادر شاه افشار بر اریکه قدرت تکیه زده بود در مدت کوتاه حکومتش در تجدید ساختار تشکیلات آستان قدس رضوی و سر و سامان دادن به موقوفات آن اقدامات چشمگیری انجام داد.

وی دستور داد طی طوماری تمام موقوفات آستان قدس رضوی را که به دستور نادرشاه به نفع دولت مصادره و ضبط شده بود مجددا به تصرف وقف در آورند.

این طومار کل موقوفات آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد را که از ابتدا تا زمان تدوین طومار(1160هجری قمری) شناخته بود در بر می گیرد.

رقبات مندرج در طومار به تفکیک شهر و ولایت مربوط درج شده و از موارد قابل توجّه در این طومار ترتیبِ لحاظ شده در آن می باشد ، به این ترتیب که موقوفات هر شهر و آبادی با ذکر رقبات و به تفکیک مزارع ، باغات ، خانات و دکاکین ، طواحین ، تیمچه‌ها ، قنوات ، حمّام‌ها و غیره ، با احتساب نقد و جنس هر رقبه در ذیل همان رقبه ثبت شده است.

طبق مفاد این طومار ، علیشاه تعداد کشیک‌های آستانه را از سه نوبت به عدد آل عبا به پنج نوبت افزایش داد و دستور داد خدمه و فراشان آستان مقدس از اعاظم سادات و افاخم نجبا انتخاب شوند. در این سند تعداد مشاغل آستانه ، عنوان مناصب و نام اشخاص به همراه مقرّری هر کدام مشخص شده است ، علیشاه حتی در مورد نوع لباس پوشیدن و ترتیب نشستن خدّام و صاحب منصبان در کشیک‌خانه دستوراتی داده است.

حیات بیماران بعد از وفات واقفان

این گزارش حاکی است، بهداشت عمومی جامعه همواره مورد توجه واقفان در همه اعصار بوده است واقفان آستان قدس رضوی نیز در سالیان متمادی به یاری بیماران کم بضاعت شتافته و با وقفِ تمام یا بخشی از اموال و دارایی خود به احداث بیمارستان ها، اداره بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها ، تأمین هزینه‌های پزشکی و طبابت پرداخته اند و یا زمینة تأمین مخارج بهداشت و بعضاً درمان مریضان را فراهم کرده‌اند.

دارالشفاء حضرت رضا(ع) که تأسیس آن به قرن‌ها قبل بر می‌گردد و همه ساله کمک شایان توجّهی به زائرین حضرت ثامن الحجج (ع) می‌کند و عواید قابل توجّهی برای هزینه‌های آن اختصاص یافته و همچنین تأسیس چندین بیمارستان و درمانگاه از جمله بیمارستان رضوی در مشهد ، بیمارستان منتصریّه که به همّت بانوی نیکوکار احترام السلطنه قهرمان که وقف آستان قدس رضوی شده است ، بیمارستان امام رضا(ع) چناران و بهداری تربت جام ، موقوفة مرحوم حاج حسین ملک ، بیمارستان حضرت رضا (ع) مرحوم دکتر صادقی در سیرجان و بیمارستان سیّد یحیی مرتضوی در جهان آباد نوق برخی از موقوفاتی است که پیشکش زائران بارگاه منور رضوی شده است.

گفتنی است، همچنین تجهیز بخش زنان بیمارستان امام رضا (ع) که از محل عواید موقوفات مرحوم علی اکبر خان دبیر سهرابی هر ساله انجام می‌شود و  بیمارستان و دانشگاه بزرگ امام رضا(ع) گویای توجّه عمیق واقفان به بهداشت و سلامت جامعه است./1308/پ202/ب6