انقلاب اسلامی و رمز تداوم آن از نگاه شهید مطهری
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، شهید مطهری درباره آموزه‌های قرآن و اسلام راجع به آزاداندیشی بر دو مقوله «آزادی عقل و اندیشه از تقلید و عادت‌های اجتماعی» و «پیروی نکردن از اکثریت»؛اصرار می‌ورزد و معتقد است توجه به این دو خصلت در تعلیم و تربیت آحاد جامعه ضروری است.
شهید مطهری از زمره متفکران و پایه گذاران انقلاب اسلامی است که عنایت و اهتمام ویژه ای به موضوع آزاداندیشی نموده و در آثار و مکتوبات خویش به تبیین دیدگاه های خود در آن زمینه توجه داشته است. در این نوشتار با رویکردی تحلیلی و بازکاوی آثار ایشان تلاش گردیده است تا اهم نظرات ایشان در باره ی شقوق مختلف آزادی اندیشه و تفکر و مباحث مرتبط با آن بازخوانی مجددی شده و ارائه گردد.
در این مجال اندیشه های استاد در خصوص تمایز میان عقیده و تفکر، خلأها و کاستی های اعلامیه ی حقوق بشر، جایگاه آزادی اندیشه در اسلام، نسبت اندیشه و ایمان در اسلام در قیاس با مسیحیت، انقلاب اسلامی و آزاداندیشی به شکل موجز و کوتاه شرح داده شده است.
تمایز «تفکر» و «عقیده»
یکی از مهم ترین مسائلی که در ابتدای بحث بایسته ی توجه است، تأکید شهید مطهری بر تفاوت و تمایز دو مقوله ی «تفکر و اندیشه» و «عقیده» است. به زعم او «تفکر، قوه ای است در انسان ناشی از عقل داشتن انسان؛ چون یک موجود عاقلی است؛ موجود متفکری است. قدرت دارد در مسائل تفکر کند، به واسطه ی تفکری که در مسائل میکند، حقایق را تا حدودی که برایش مقدور است کشف میکند؛ حال هر نوع تفکری باشد. تفکر، به اصطلاحِ استدلالی و استنتاجی و عقلی باشد، یا تفکرِ تجربی.
خداوند تبارک و تعالی به انسان چنین نیرویی داده است، به انسان عقل داده است که با آن فکر کند، یعنی مجهولات را کشف کند. ... انسان جاهل به دنیا میآید و وظیفه دارد که عالم بشود. چگونه عالم بشود؟ با فکر و درس خواندن باید عالم بشود. این را ما تفکر میگوئیم، که انسان در هر مسئله ای، تا حدودی که استعداد آن را دارد باید فکر کند و از طریق علمی آن مسئله را به دست آورد.»
درباره «عقیده» نیز می گوید: «عقیده، البته در اصل لغت، «اعتقاد» است. «اعتقاد»، از ماده ی عقد و انعقاد است؛ بستن است؛ منعقد شدن است. بعضی گفته اند حکم گرهی را دارد. دل بستن انسان به یک چیز، دو گونه است. ممکن است مبنای اعتقادِ انسان، مبنای دل بستنِ انسان، مبنای انعقاد روح انسان، همان تفکر باشد؛ در این صورت عقیده اش بر مبنای تفکر است. ولی گاهی انسان به چیزی اعتقاد پیدا میکند و این اعتقاد بیشتر کار دل است، کار احساسات است، نه کار عقل.
به یک چیز دلبستگی بسیار شدید پیدا میکند، روحش به او منعقد و بسته میشود؛ ولی وقتی که شما پایه اش را دقت میکنید که این عقیده ی او از کجا پیدا شده است؟ مبنای این اعتقاد و دلبستگی چیست؟ آیا یک تفکر آزاد این آدم را به این عقیده و دلبستگی رسانده است یا علت دیگری مثلاً تقلید از پدر و مادر یا تأثر از محیط و حتی علائق شخصی و یا منافع فردی و شخصی؟، [میبینید به صورت دوم است] و اکثر عقایدی که مردم روی زمین پیدا میکنند، عقایدی است که دلبستگی است نه تفکر.»
به بیانی دیگر در نگاه استاد مطهری «معتقداتِ بشر بر یکی از دو پایه میتواند باشد: گاهی پایه ی اعتقاد بشر یک تفکرِ آزاد است. انسان با یک عقل و فکر آزاد از روی تأمل و اندیشه ی واقعی عقیده ای را برای خود انتخاب میکند؛ ولی گاهی عقیده ای به بشر تحمیل میشود، از هر راهی؛ ولو از راه تقلیدِ آباء و اجداد؛ و بعد انسان به آن عقیده خو میگیرد و آن عقیده بدون آنکه با قوه ی تفکر او کوچک ترین ارتباطی داشته باشد، در روح او مستقر میگردد.
اولین خاصیت و اثر این گونه عقاید این است که جلوی تفکر آزاد انسان را میگیرد و به صورت زنجیری برای عقل و فکر انسان در میآید. این گونه عقاید عبارت است از یک سلسله زنجیرهای اعتیادی و عرفی و تقلیدی که به دست و پای فکر و روح انسان بسته میشود.»
چنان که می بینیم شهید مطهری میان «تفکر» و «عقیده» به لحاظ منطقی رابطه ی عموم و خصوص من وجه می بیند، و معتقد است برخی عقاید مبتنی بر اندیشه ورزی و گزینش عقلانی اند وبسیاری دیگر از دایره ی اندیشه و عقلانیت بیرون اند و بر تعصب و تقلید استوارند.
بر این اساس به همان اندازه که آزادی تفکر و اندیشه را امری بایسته و ستودنی می انگارد و بر آن پای می فشارد با آزادی عقیده ی تقلیدی و موروثی مخالف است. به زعم او «یکی از مقدس ترین استعدادهایی که در بشر هست و شدیداً نیازمند به آزادی است، تفکر است». «آزادیِ تفکر ناشی از همان استعداد انسانیِ بشر است که می تواند در مسائل بیندیشد.
این استعداد بشری حتماً باید آزاد باشد؛ پیشرفت و تکامل بشر در گرو این آزادی است.»55 اما در مقابل «منشأ بسیاری از عقاید، یک سلسله عادت ها و تقلیدها و تعصب ها است. عقیده به این معنا نه تنها راه گشا نیست، که به عکس نوعی انعقاد اندیشه به حساب می آید. یعنی فکر انسان در چنین حالتی، به عوض اینکه باز و فعال باشد، بسته و منعقد شده است؛ و در اینجاست که آن قوه ی مقدس تفکر، به دلیل این انعقاد و وابستگی، در درون انسان اسیر و زندانی می شود. آزادی عقیده در معنای اخیر نه تنها مفید نیست، بلکه زیان بارترین اثرات را برای فرد و جامعه به دنبال دارد.»
نقد شهید مطهری به آزادی عقیده در اعلامیه ی حقوق بشر
به زعم شهید مطهری در اعلامیه ی حقوق بشر این دو مقوله با هم خلط شده است. «در مقدمه ی اعلامیه ی جهانی حقوق بشر این طور میخوانیم: «ظهور دنیایی که در آن، افرادِ بشر در بیان عقیدهْ آزاد و از ترس و فقر فارغ باشند، به عنوان بالاترین آرمان بشری اعلام شده است». در اینجا عقیده، اعم است از عقیده ی اجتماعی و سیاسی و عقیده ی مذهبی. پس در واقع، بزرگ ترین آرزوی بشری این است که جهانی آزاد به وجود بیاید که در آن بیان عقیده ی هر کسی آزاد باشد.
هر کسی حق داشته باشد هر عقیده ای را میخواهد، انتخاب بکند؛ و نیز در اظهار و بیان عقیده اش آزاد باشد. در آن دنیا ترس و فقر هم نباشد؛ امنیت کامل برقرار باشد؛ رفاه اقتصادی کامل در کار باشد. چنین دنیایی، به عنوان آرمان بشری اعلام شده است. در ماده ی نوزدهم این اعلامیه چنین میخوانیم: «هر کسی حق آزادی عقیده و بیان دارد، و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقایدِ خود، بیم و اضطرابی نداشته باشد. در کسب اطلاعات و افکار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسائل ممکن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.»
او در توضیح این اشتباه می گوید: «اعلامیه حقوق بشر... اساسِ فکر را این قرار داده است که حیثیت انسانی محترم است. بشر از آن جهت که بشر است، محترم است؛ (ما هم قبول داریم). چون بشر محترم است، پس هر چه را خودش برای خودش انتخاب کرده، هر عقیده ای که خودش برای خودش انتخاب کرده محترم است؟ عجبا! ممکن است بشر خودش برای خودش زنجیر انتخاب کند، و به دست و پای خودش ببندد.
ما چون بشر را محترم میشماریم، [او را در این کار آزاد بگذاریم؟!] لازمه ی محترم شمردن بشر چیست؟ آیا این است که ما بشر را هدایت بکنیم در راه ترقی و تکامل، یا این است که بگوئیم آقا! چون تو بشر هستی، انسان هستی و هر انسانی احترام دارد، تو اختیار داری، هر چه را که خودت برای خودت بپسندی، من هم برای تو میپسندم و برایش احترام قائلم ولو آن را قبول ندارم و میدانم که دروغ و خرافه است و هزار عوارض بد دارد؛ اما چون تو خودت برای خودت انتخاب کرده ای من آن را قبول دارم! آن چیزی که خودش برای خود انتخاب کرده زنجیر است؛ او برای دست و پای فکر خودش زنجیر انتخاب کرده، تو چطور این زنجیر را محترم میشماری؟! این محترم شمردن تو این زنجیر را، بی احترامی به استعداد انسانی و حیثیت انسانی اوست؛ که فکر کردن باشد. تو بیا این زنجیر را از دست و پایش باز کن تا فکرش آزاد باشد.»8
دیدگاه اسلام درباره ی آزادی اندیشه
شهید مطهری پس از بیان تفکیک و تمایز دو مفهوم «تفکر» و «عقیده»، به ارائه ی دیدگاه اسلام در این زمینه روی می آورد و این پرسش را مطرح می سازد که «از نظر اسلام آیا آزادی فکر و عقیده صحیح است یعنی اسلام طرفدار آزادی فکر و عقیده است یا طرفدار آن نیست؟ ...آیا اسلام یا هر نیروی دیگری میتواند چنین حرفی بزند که بشر حق تفکر ندارد؟» و در ادامه چنین پاسخ می گوید که: «اسلام در مسئله ی تفکر، نه تنها آزادی تفکر داده است، بلکه یکی از واجبات در اسلام، تفکر است.
یکی از عبادت ها در اسلام تفکر است. ما چون فقط قرآن خودمان را مطالعه می کنیم و کتاب های دیگر را مطالعه نمی کنیم کمتر به ارزش این همه تکیه کردن قرآن به تفکر پی میبریم. شما هیچ کتابی، نه مذهبی و نه غیرمذهبی پیدا نمی کنید که تا این اندازه بشر را سوق داده باشد به تفکر. هی میگوید فکر کنید، در همه ی مسائل: در تاریخ، در خلقت، راجع به خدا، راجع به انبیاء و نبوت، راجع به معاد، راجع به تذکرات و تعلیمات انبیاء و... که در قرآن کریم زیاد است.»
اما مواجهه ی اسلام با عقاید چگونه است؟ شهید مطهری در این باره می گوید: «اگر اعتقادی بر مبنای تفکر باشد، عقیده ای داشته باشیم که ریشه ی آن تفکر است، اسلام چنین عقیده ای را میپذیرد، غیر از این، عقیده را اساساً قبول ندارد. آزادیِ این عقیده، آزادی فکر است؛ اما عقایدی که بر مبناهای وراثتی و تقلیدی و از روی جهالت، به خاطر فکر نکردن و تسلیم شدن در مقابل عوامل ضد فکر در انسان پیدا شده است؛ اینها را هرگز اسلام به نام آزادیِ عقیده نمی پذیرد.»
از منظر شهید مطهری «آزادی عقیده ای که مبنایش فکر نیست، هرگز در اسلام وجود ندارد. آن آزادی معنایش آزادیِ بردگی است، آزادیِ اسارت است، آزادیِ زنجیر در دست و پا قرار دادن است. بنابراین حق با انبیاء بوده است، نه با روشی که دنیای امروز میپسندد. حق با انبیاء بوده است، که این گونه زنجیرها را از دست و پای بشر میگرفتند، پاره می کردند و در نتیجه میتوانستند بشر را وادار به تفکر بکنند.»11
شهید مطهری درباره ی آموزه های قرآن و اسلام راجع به آزاداندیشی بر دو مقوله ی در هم تنیده اصرار می ورزد «آزادی عقل و اندیشه از تقلید و عادت های اجتماعی» و «پیروی نکردن از اکثریت»؛ و معتقد است توجه به این دو خصلت در تعلیم و تربیت آحاد جامعه بایسته و ضروری است.
درباره ی آزاد کردن عقل و اندیشه از حکومت تلقینات محیط و عرف و عادت و به اصطلاح امروز از نفوذ سنت ها و عادت های اجتماعی می گوید: «قرآن اساسش بر مذمت کسانی است که اسیر تقلید و پیروی از آباء و گذشتگان هستند، و تعقل و فکر نمیکنند تا خودشان را از این اسارت آزاد بکنند. هدف قرآن از این مذمت چیست؟ هدف قرآن تربیت است.
یعنی در واقع میخواهد افراد را بیدار کند که مقیاس و معیار باید تشخیص و عقل و فکر باشد؛ نه صرف اینکه پدران ما چنین کردند، ما هم چنین میکنیم. من یک وقتی آیات قرآن راجع به تقلید و پیروی کورکورانه از پدران را استخراج کردم، دیدم آیات خیلی زیادی است؛ و چیزی که برای من جالب بود این بود که هیچ پیغمبری مردم را دعوت نکرد الا اینکه مواجه شد با همین حرف که: «إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّه وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُون»12 که تو چرا میخواهی ما را از سنت های گذشته ی پدران مان منصرف بکنی.
با اینکه اقوامِ پیغمبران خیلی از نظر سنن مختلف بودند... ولی یک اِشکال عمومی در میان همه ی اقوام بوده و همه ی پیغمبران دچار آن بودهاند و آن مصیبتِ تقلید از آباء و اجداد و گذشتگان،... و پیغمبران برعکس، عقل مردم را بیدار میکردند و میگفتند فکر کنید، حالا پدران تان هر طور بودند: «أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُون»13. آیا اگر پدران تان عقل شان به جایی نمیرسید و چیزی نمیفهمیدند باز هم شما باید از آنها پیروی بکنید؟!»
مطلب دیگر، مذمت و ناپسندی «پیروی از اکثریت» در تفکر و اندیشه ورزی است. در این باره می گوید: انسان همان طور که گوسفندصفت از گذشتگان پیروی میکند، در مقابل جمع و عدد که قرار میگیرد میخواهد هم رنگ جماعت شود. میگویند: «خواهی نشوی رسوا، هم رنگ جماعت شو». وقتی جماعت رسوا باشد، هم رنگ جماعت شدن، رسوا شدن است. ولی در انسان تمایل به اینکه هم رنگ جمع شود زیاد است. ...قرآن [ملاک قرار دادن] کثرت را مذمت میکند، و میگوید کثرت معیار نیست. ... آنجا که میفرماید: «وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُون».
اگر اکثر مردم را پیروی کنی تو را گمراه میکنند، چون اکثر مردم تابع عقل نیستند، تابع گمان و تخمیناند. همین که چیزی در خیال شان پیدا میشود، دنبالش میروند. چون اکثر اینجور هستند، پس به اکثر اعتماد نکن. این هم خودش نوعی دیگر استقلال بخشیدن به عقل است و دعوت به اینکه عقل باید معیار باشد.16 شهید مطهری در جایی دیگر به این جمله از امیرالمؤمنین اشاره می کند که «لاتستوحشوا فی طریق الهدی لقله اهله»17 هرگز در راه هدایت، به دلیل اینکه در آن راه و جاده افراد کمی هستند وحشت تان نگیرد. یک وقت دو تا راه در پیش رو دارید. یکی را میبینید که انبوه جمعیت در آن موج میزند؛ راه دیگر را نگاه میکنید میبینید عده ی کمی در آن هستند. گاهی انسان وحشتش میگیرد. ...میگوید ما هم از همان راه اکثریت میرویم، هر چه به سر آنها آمد به سر ما هم میآید. میفرماید: نه، راهشناس باشید، اکثریت یعنی چه؟!
نسبت اندیشه و ایمان در اسلام و مقایسه ی آن با مسیحیت
یکی از مسائلی که همواره مورد بحث و بررسی دین پژوهان بوده، نسبت عقل و اندیشه و ایمان دینی و توجه ادیان مختلف به مقوله ی تفکر و آزاداندیشی است. استاد مطهری نیز به این مطلب روی آورده و به طور ضمنی به مقایسه ی اسلام و مسیحیت پرداخته است: «در اسلام، اصلی است راجع به اصول دین که وجه امتیاز ما و هر مذهب دیگری مخصوصا مسیحیت همین است.
اسلام میگوید اصول عقاید را جز از طریق تفکر و اجتهاد فکری نمی پذیرم؛ یعنی جناب عالی باید موحد باشی، خداشناس باشی. اما چرا خداشناس باشم، به چه دلیل؟ میگوید دلیلش را خودت باید بفهمی، این یک مسئله ی علمی است، یک مسئله ی فکری و عقلی است. ... اسلام صریح میگوید: «لا اله الا الله» یک مسئله است، این مسئله را تو باید با فکر خودت حل بکنی. من اعتقاد داشته باشم به «لا اله الا الله»، من درک بکنم «لا اله الا الله» را، برای تو کافی نیست. خودت باید این مسئله را طرح بکنی و خودت هم باید آن را حل بکنی. ... همچنین سایر مسائل ... به هر حال از نظر اسلام اصول عقاید، اجتهادی است نه تقلیدی. یعنی هر کسی با فکر خودش باید آن را حل بکند.
پس این ادله، دلیل براین است که از نظر اسلام، نه تنها فکر کردن در اصول دین جایز و آزاد است؛ یعنی مانعی ندارد؛ بلکه اصلاً فکر کردن در اصول دین عقلاً بر تو واجب است. [میگوید] اگر فکرنکرده اینها را بگویی، من از تو نمی پذیرم. از همین جا تفاوت اسلام و مسیحیت، بالخصوص و حتی سایر ادیان روشن میشود. در مسیحیت، درست مطلب برعکس است. یعنی اصول دین مسیحی، ماورای عقل و فکر شناخته شده است. اصطلاحی هم خودشان وضع کردند که اینجا قلمرو ایمان است، نه قلمرو عقل.
یعنی برای ایمان یک منطقه قائل شدند و برای عقل و فکر منطقه ی دیگر. گفتند حساب عقل و فکر کردن یک حساب است، حساب ایمان و تسلیم شدن، حساب دیگری است. تو میخواهی فکر کنی در قلمرو ایمان، حق فکر کردن نداری. قلمرو ایمان، فقط قلمرو تسلیم است. حق فکر کردن در اینجا نیست. ببینید تفاوت ره از کجاست تا به کجا؟ یکی اصول دین خودش را، منطقه ی ممنوعه برای عقل و فکر اعلام میکند، و دیگری نه تنها منطقه ی ممنوعه اعلام نمی کند؛ بلکه منطقه ی لازم الورود اعلام میکند که عقل باید در این منطقه وارد بشود.
اگر وارد نشود من چیزی را نمی پذیرم. این، معنیِ آزادی تفکر است. ...اسلام میگوید بیا فکر کن، هر چه بیشتر فکر و سؤال بکنی، هر چه بیشتر برایت شک پیدا شود، در نهایت امر بیشتر به حقیقت میرسی، بیشتر به واقعیت میرسی. این مسئله را ما مسئله ی فکر مینامیم».
آزاد اندیشی در جامعه ی اسلامی
شهید مطهری با تکیه بر این مبانیِ استوار، بر این نظر است که در جامعه ی اسلامی افراد و گروه های اجتماعی باید در فکر و اندیشه آزاد باشند، و این آزادی را نه تنها تهدید و آسیبی برای جامعه نمی انگارد که موجب رونق و ارتقاء حیات فکری می داند. می گوید: «از نظر رشد فکری باید مردم را آزاد گذاشت.
اگر به مردم در مسائلی که باید در آنها فکر کنند، از ترس اینکه مبادا اشتباه بکنند، به هر طریقی آزادی فکری ندهیم، یا روحشان را بترسانیم که در فلان موضوع دینی و مذهبی مبادا فکر بکنی، که اگر فکر بکنی و یک وسوسه ی کوچک به ذهن تو بیاید، به سر در آتش جهنم فرو میروی؛ این مردم هرگز فکرشان در مسائل دینی رشد نمی کند و پیش نمیرود. دینی که از مردم در اصول خود تحقیق میخواهد، (و تحقیق هم یعنی به دست آوردن مطلب از راه تفکر و تعقل)، خواه ناخواه برای مردم آزادی فکر قائل است.
این که اسلام نه تنها به مردم اجازه میدهد، بلکه فرمان میدهد که در این گونه مسائل فکر کنند، درباره ی معاد فکر کنند، ...درباره ی نبوت فکر کنند، و درباره ی سایر مسائل. چرا؟ روی اطمینانی است که اسلام به منطق خودش دارد. روی این حساب است که پایه ی این دین روی منطق و فکر و تفکر است. من مکرّر در نوشته های خودم نوشته ام:
من هرگز از پیدایش افراد شکّاک در اجتماع، که علیهِ اسلام سخنرانی کنند و مقاله بنویسند، متأثر که نمی شوم هیچ؛ از یک نظر خوشحال هم میشوم. چون میدانم پیدایش اینها سبب میشود که چهره ی اسلام بیشتر نمایان بشود. وجود افراد شکاک و افرادی که علیه دین سخنرانی میکنند، وقتی خطرناک است که حامیان دین آنقدر مرده و بی روح باشند که در مقام جواب بر نیایند. یعنی عکس العمل نشان ندهند. اما اگر همین مقدار حیات و زندگی در ملت اسلام وجود داشته باشد، که در مقابل ضربت دشمن عکس العمل نشان بدهد، مطمئن باشید که در نهایت امر به نفع اسلام است.»21
انقلاب اسلامی و آزاداندیشی
با توجه به این دیدگاه، شهید مطهری به عنوان یکی از نظریه پردازان اصلی انقلاب معتقد است که آزادیِ اندیشه از لوازم انقلاب اسلامی و از مهم ترین ویژگی های جامعه ی برآمده از انقلاب اسلامی است. در این باره می گوید: «هر مکتبی که به ایدئولوژی خود ایمان و اعتقاد و اعتماد داشته باشد، ناچار باید طرفدار آزادی اندیشه و آزادی تفکر باشد، و به عکس هر مکتبی که ایمان و اعتمادی به خود ندارد، جلو آزادی اندیشه و آزادی تفکر را می گیرد. این گونه مکاتب ناچارند مردم را در یک محدوده ی خاص فکری نگه دارند و از رشد افکارشان جلوگیری کنند... من اعلام می کنم که در رژیم جمهوری اسلامی هیچ محدودیتی برای افکار وجود ندارد و از به اصطلاح کانالیزه کردن اندیشه ها، خبر و اثر نخواهد بود. همه باید آزاد باشند که حاصل اندیشه ها و تفکرات اصیل شان را عرضه کنند. البته تذکر می دهم که این امر سوای توطئه و ریاکاری است. توطئه ممنوع است اما عرضه ی اندیشه های اصیل، آزاد... من به همه ی این دوستان غیرمسلمان اعلام می کنم، از نظر اسلام تفکر آزاد است. شما هر جور که می خواهید بیندیشید، بیندیشید. هر جور می خواهید عقیده ی خودتان را ابراز کنید ـ به شرطی که فکر واقعی خودتان باشدـ ابراز کنید، هر طور که می خواهید بنویسید، بنویسید؛ هیچ کس ممانعتی نخواهد کرد. من در همین دانشکده، چند سال پیش نامه ای نوشتم به شورای دانشکده و درآن تذکر دادم، یگانه دانشکده ای که صلاحیت دارد یک کرسی را اختصاص بدهد به مارکسیسم، همین دانشکده ی الهیات است؛ ولی نه اینکه مارکسیسم را یک استاد مسلمان تدریس کند؛ بلکه استادی که واقعاً مارکسیسم را شناخته باشد و به آن مومن باشد، و مخصوصاً به خدا اعتقاد نداشته باشد. ...بعد ما هم می آییم و حرف هایمان را می زنیم، منطق خودمان را می گوئیم. هیچ کس هم مجبور نیست منطق ما را بپذیرد. نباید این گونه فکر کرد که چون اینجا دانشکده ی الهیات است، نباید در آن مارکسیسم تدریس بشود. خیر، مارکسیسم باید تدریس شود، آن هم توسط استادی که معتقد به مارکسیسم است.»
استاد مطهری در نگاهی آسیب شناسانه یکی از تهدیدهای پیش روی انقلاب اسلامی را بی توجهی به اصل آزادی اندیشه می انگارد، و بر این نکته تأکید می کند که: «در آینده هم اسلام ، فقط و فقط با مواجهه ی صریح و شجاعانه با عقاید و افکار مختلف است که می تواند به حیات خود ادامه دهد. من به جوانان و طرفداران اسلام هشدار می دهم که خیال نکنند راه حفظ معتقدات اسلامی، جلوگیری از ابراز عقیده ی دیگران است. از اسلام فقط با یک نیرو می شود پاسداری کرد و آن علم است و آزادی دادن به افکار مخالف و مواجهه ی صریح و روشن با آنها.»
در جایی دیگر می گوید: «از آنجا که ماهیت این انقلاب، ماهیتی عدالت خواهانه بوده است، وظیفه ی حتمی همگی ما این است که به آزادی ها به معنای واقعی کلمه احترام بگذاریم، زیرا اگر بنا بشود حکومت جمهوری اسلامی، زمینه ی اختناق را به وجود بیاورد، قطعاً شکست خواهد خورد؛ البته آزادی غیر از هرج و مرج است و منظور ما، آزادی به معنای معقول آن است.
هر کس می باید فکر و بیان و قلمش آزاد باشد و تنها در چنین صورتی است که انقلاب اسلامی ما، راه صحیح پیروزی را ادامه خواهد داد. اتفاقاً تجربه های گذشته نشان داده است که هر وقت جامعه از یک نوع آزادی فکری ـ ولو از روی سوء نیت ـ برخوردار بوده است، این امر به ضرر اسلام تمام نشده، بلکه در نهایت به سود اسلام بوده است.
اگر در جامعه ی ما، محیط آزاد برخورد آراء و عقاید به وجود بیاید، به طوری که صاحبان افکار مختلف بتوانند حرف های شان را مطرح کنند و ما هم در مقابل، آراء و نظریات خودمان را مطرح کنیم؛ تنها در چنین زمینه ی سالمی خواهد بود که اسلام هر چه بیشتر رشد می کند. ...و به اعتقاد من تنها طریق درست برخورد با افکار مخالف همین است و الا اگر جلوی فکر را بخواهیم بگیریم، اسلام و جمهوری اسلامی را شکست داده ایم. اما البته همان طور که توضیح دادم برخورد عقاید غیر از اغوا و اغفال است. اغوا و اغفال یعنی کاری توأم با دروغ، توأم با تبلیغات نادرست انجام دادن.»
نمونه ای تاریخی از فقدان آزاداندیشی
آیت الله مطهری در مقاله ای که در ابتدای دهه ی 1340 درباره ی سازمان روحانیت می نویسد، یکی از آسیب های آن روز حوزه های علمیه و به عبارتی مشکل اساسی سازمان روحانیت را فقدان حریت و آزاداندیشی برمی شمرد و با نگاهی تبیینی در صدد شناسایی عوامل آن بر می آید.
او در تصویری که از حوزه ی علمیه ترسیم می کند پرسش هایی را مطرح می نماید، از جمله این که: «چرا در محیط روحانی ما سکوت و سکون و تماوت و مرده وشی، بر منطق و تحرّک و زنده صفتی ترجیح دارد؛ چرا حرّیت فکر و عقیده در میان ما کمتر وجود دارد؟»25 او یکی از ویژگی های روحانیت را عوام زدگی می انگارد و بر این نظر است که «روحانیت ما در اثر آفت عوام زدگی نمی تواند چنان که باید، پیشرو باشد؛ و از جلو قافله حرکت کند. و به معنی صحیح کلمه هادی قافله باشد، مجبور است در عقب قافله حرکت کند. خاصیت عوام این است که همیشه با گذشته و آنچه به آن خو گرفته پیمان بسته است، حق و باطل را تمیز نمی دهد. عوام هر تازه ای را بدعت یا هوا و هوس می خواند، ناموس خلقت و مقتضای فطرت و طبیعت را نمی شناسد، از این رو با هر نوی مخالفت می کند و همیشه طرفدار حفظ وضع موجود است. و... روحانیت عوام زده ی ما چاره ای ندارد از این که همواره سکوت را بر منطق، سکون را بر تحرّک، نفی را بر اثبات ترجیح دهد، زیرا موافق طبیعت عوام است.»
در نگاه آیت الله مطهری، مهم ترین مؤلفه ای که در پیدایش و تداوم این وضع مؤثر است، وضعیت معیشتی و به عبارتی وابستگی مالی ـ اقتصادی سازمان حوزه به توده ی مردم است. او با مقایسه ی سازمان روحانیت سنی در مصر با سازمان روحانیت شیعی در ایران به نتایج جالبی دست یافت. از جمله اینکه روحانیت سنی در مصر، بر خلاف روحانیت شیعی در ایران، از نظر مالی به مردم وابسته نیست، بلکه از سوی دولت و قدرت سیاسی پشتیبانی می شود.
در نتیجه، روحانیت سنی مصر برخوردار از حریت عقیده بوده، ناچار نیست به دلیل عوام زدگی به کتمان حقایق بپردازد، بلکه در مواجهه با مسائل شرعی و اجتماعی بدون هراس به تبیین آزاداندیشانه ی مسائل شرعی مبادرت می ورزد. در مقابل، روحانیت شیعی در ایران به دلیل همان وابستگی معیشتی به مردم، از جرأت و جسارت لازم برای تبیین مسائل و موضوعات علمی ـ دینی برخوردار نیست و در نتیجه، دست به کارهایی می زند که از نظر فکری سطحی بوده، از حوزه ی فکر عوام خارج نیست.در این باره می گوید:
«اگر اتکای روحانی به مردم باشد قدرت به دست می آورد اما حرّیت را از دست می دهد، و اگر متکی به دولت ها باشد قدرت را از کف می دهد اما حرّیتش محفوظ است؛ زیرا معمولاً توده ی مردم معتقد و با ایمان اند اما جاهل و منحط و بی خبر؛ و در نتیجه با اصلاحات مخالفند، و اما دولت ها معمولاً روشنفکرند ولی ظالم و متجاوز. روحانیتِ متکی به مردم قادر است با مظالم و تجاوزات دولت ها مبارزه کند، اما در نبرد با عقاید و افکار جاهلانه ی مردم، ضعیف و ناتوان است. ولی روحانیتِ متکی به دولت ها در نبرد با عادات و افکار جاهلانه ی نیرومند است و در نبرد با تجاوزات و مظالم دولت ها ضعیف.»/998/د101/ب6
منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی