اهمیت همسایه‌داری در فرهنگ آپارتمان‌نشینی
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، هر چند برخی از صاحب نظران معتقدند «آپارتمان نشینی قبای ناسازگاری بر تن ایرانیان است» و خانه مناسب از نظر یک ایرانی، خانه ای دارای حیاط، باغچه و حوض است؛ خانه ای که در آن بچه‌ها جست و خیز و گنجشک‌ها روی درخت خرمالوی آن جیک جیک کنند، گربه خانه در کنار حوض لم دهد و حرکت ماهی‌ها را در حوض تعقیب کند، در عصرهای تابستان اعضای خانواده روی تخت در کنار باغچه دور هم جمع شوند و شب‌های تابستان در پشت بام بخوابند و ستاره‌ها را ببینند و خانم خانه در آن احساس آرامش کند؛ اما ازدیاد جمعیت، کمبود زمین برای احداث خانه‌های تک واحدی، امنیت بیشتر در مجتمع‌های مسکونی، توان مالی شهروندان و بسیاری دلایل دیگر که بر توسعه آپارتمان نشینی تأثیر مستقیم و غیر مستقیم دارند، سبب افزایش تعداد مجتمع‌های مسکونی و آپارتمان نشینی در دهه‌های اخیر شده است.
فرهنگ، جزئی مهم و جدانشدنی از زندگی در محیط‌های جمعی از جمله ساختمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی است که نادیده گرفتن آن یا کم توجهی به آن سبب بروز مشکلات اساسی در مجتمع‌های مسکونی خواهد شد؛ از این رو در این بخش پس از تعریف فرهنگ آپارتمان نشینی و لزوم توجه به آن، عوامل مؤثر در ارتقای آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در پایان سعی شده است با نگاهی گذرا به آیات، روایات، احادیث و سخنان بزرگان دین، فرهنگ همسایه داری از منظر اسلام نیز مورد بررسی قرار گیرد.
فرهنگ آپارتمان نشینی
فرهنگ شامل چارچوب زندگی واحدی است که افراد جامعه از سطوح مختلف را در کنار هم قرار می‌دهد، به آن‌ها وحدت می‌بخشد و به فعالیت‌های آنان جهت می‌دهد. فرهنگ در هر جامعه و طبقات مختلف آن با وظایفی که باید آن را انجام دهند و شرایط خاصی که این وظایف دارند ارتباط دارد؛ بنابراین فرهنگ در همه شئون فرد و کل ساخت فکری جامعه دخالت می‌کند. فرهنگ مجموعه ای است از ویژگی‌های اخلاقی و ارزش‌های اجتماعی که از هنگام زاده شدن بر فرد تأثیر می‌گذارد و به صورت رابطه ای ناخودآگاهانه او را براساس شیوه زندگی محیطی که در آن زاده شده، تربیت می‌کند.
فرهنگ، همواره در حوزه‌های مختلف مورد توجه اندیشمندان بوده است؛ یکی از این حوزه‌ها، شهر و شهرنشینی است و بخشی از آنچه که با عنوان فرهنگ شهرنشینی از آن یاد می‌شود، «فرهنگ آپارتمان نشینی» است که با توجه به هدف نگارش این کتاب مورد توجه قرار گرفته است.
با نگاهی به تعاریف مختلف و متفاوتی که از فرهنگ وجود دارد، می‌توان گفت فرهنگ آپارتمان نشینی عبارت است از: «مجموعه حقوق، تکالیف، قوانین، مقررات، ارزش‌ها، رفتارها و به طور کلی سبک زندگی در ساختمان‌ها، مجتمع‌ها و برج‌های مسکونی»؛ به بیان دیگر فرهنگ آپارتمان نشینی به معنای توجه به آداب و رعایت قواعد، ضوابط و قوانین و الزام‌های زندگی در مجتمع‌های مسکونی است که پیش نیاز آن پذیرش تقدم منافع جمعی بر منافع فردی است؛ از این رو می‌توان گفت فرهنگ آپارتمان نشینی در واقع همان «زندگی مسالمت آمیز در کنار همسایگان و ساکنان مجتمع با رعایت حقوق خصوصی و عمومی آن‌هاست.»
متأسفانه بسیاری از ساکنان آپارتمان‌ها یا از فرهنگ آپارتمان نشینی آگاهی ندارند یا اطلاعات ناکافی آن‌ها سبب می‌شود خواسته یا ناخواسته مسائل را به گونه ای توجیه و تفسیر کنند که تنها منافع شخصی خود را حفظ نمایند؛ در حالی که افراد باید بپذیرند سکونت در مجتمع‌های مسکونی دارای ضوابط و شرایط ویژه ای بوده و احترام به حقوق جمعی یکی از اصول اساسی آن است؛ بنابراین به طور بسیار خلاصه و با زبانی ساده می‌توان گفت فرهنگ آپارتمان نشینی یعنی «احترام به حقوق همسایگان».
ضرورت توجه به فرهنگ آپارتمان نشینی
براساس یک نظرسنجی در تهران 55 درصد مردم از زندگی در آپارتمان احساس نارضایتی و ابراز تنفر کرده‌اند و 25 درصد آن‌ها مخالف زندگی آپارتمان نشینی بوده‌اند. در این نظرسنجی 38 درصد پاسخ دهندگان آپارتمان نشینی را سازگار با فرهنگ ایرانی دانسته، 18 درصد ابراز بی تفاوتی کرده و 15 درصد ابراز رضایت کرده‌اند. در رابطه با مزایای زندگی در مجتمع‌های مسکونی، 36 درصد مردم به وجود امنیت در زندگی آپارتمان نشینی اشاره کرده و 17 درصد نیز یکی از مزایای آپارتمان نشینی را دسترسی به یکدیگر در مواقع اتفاقات و نیازمندی عنوان کرده‌اند. در این نظرسنجی بیشتر پاسخ گویان معتقد بودند نوع مشکلات به گونه ای است که با سیاست گذاری و برنامه ریزی مناسب می‌توان آن‌ها را حل کرد؛ برای این منظور لازم است نخست عوامل تأثیرگذار بر فرهنگ آپارتمان نشینی شناسایی و سپس اقدامات لازم برای ارتقای فرهنگ آپارتمان نشینی انجام شود.
توسعه و گسترش شهر و شهرنشینی نیازمند تقویت مدیریت شهری است که شامل سیاست گذاری و برنامه ریزی برای ارائه خدمات در عرصه‌های گوناگون امور شهری است؛ بخش مسکن یکی از این عرصه‌های مهم در حوزه مدیریت شهری است که از ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... قابل بررسی است. متأسفانه مشاهده می‌شود در دهه‌های گذشته، بیشتر به ظواهر و زرق و برق‌های شهرنشینی از جمله گسترش آپارتمان سازی و برج سازی با نمادهای متنوع و گوناگون، پرداخته شده و فعالیت در جهت آموزش و گسترش فرهنگ شهرنشینی کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ در حالی که بعد فرهنگی مسکن از جمله معضلات مهم بخش مسکن است.
در این میان فرهنگ آپارتمان نشینی از اهمیت بسیاری برخوردار است و بی توجهی به آن می‌تواند سبب افزایش مشکلات اجتماعی در جامعه شود؛ به بیان دیگر می‌توان شکل گیری و ارتقای فرهنگ آپارتمان نشینی را یکی از بسترهای ارتقای فرهنگ عمومی جامعه دانست؛ زیرا بی توجهی یا کم توجهی به آداب معاشرت و بی مبالاتی نسبت به آداب همسایه داری موجب از بین رفتن آسایش و به وجود آمدن کدورت‌ها، تضاد و گاه نزاع بین همسایگان می‌شود.
کم توجهی به فرهنگ آپارتمان نشینی نه تنها تأثیراتی منفی بر روابط اجتماعی، آداب و معاشرت زندگی شهری و زندگی مسالمت آمیز در کنار همسایگان دارد، بلکه معضلات، بحران‌ها و هزینه‌های اجتماعی، اقتصادی و... را در سطح گسترده تر برای تمام جامعه در پی خواهد داشت که در بعد اجتماعی می‌توان به افزایش جرم و چه بسا جنایت و در پی آن افزایش مراجعات به مراجع قضایی و افزوده شدن بر تعداد زندانیان اشاره کرد.
در هر حال سکونت در مجتمع‌های مسکونی که در مقایسه با خانه‌های قدیمی و حیاط دار محیطی تنگ و فشرده محسوب می‌شوند، پدیده ای رو به رشد است که نمی‌توان از روند آن جلوگیری کرد. طبیعی است که با فشرده تر شدن مکان‌های زندگی، حریم شخصی و خصوصی خانواده‌ها نیز کاهش یافته و تمایلات و خواسته‌های فردی آن‌ها نیز بیشتر با هم برخورد می‌کند؛ در چنین شرایطی افراد برای برخورداری از یک زندگی آرام ناگزیرند از برخی آزادی‌های فردی خود چشم پوشی کرده و در ازای حقوقی که پیدا می‌کنند، تکالیفی را در مقابل دیگران بپذیرند. در این میان عدم آشنایی برخی افراد و خانواده‌ها با فرهنگ خاص سکونت در مجتمع‌های مسکونی ممکن است سبب بروز مسائل و مشکلاتی شود که جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی نیازمند افزایش آگاهی در رابطه با فرهنگ آپارتمان نشینی است.
عوامل مؤثر در ارتقای فرهنگ آپارتمان نشینی
صاحب نظران معتقدند عوامل مختلفی در ارتقای فرهنگ آپارتمان نشینی تأثیر دارد؛ به اعتقاد یکی از جامعه شناسان «مهم‌ترین عامل رعایت نکردن حقوق دیگران بی اطلاعی از عواقب رعایت نکردن حقوق و حتی ناآگاهی نسبت به حقوق همسایه است که با رعایت آن می‌توان به ارتقای این فرهنگ کمک کرد.» (2) بهترین اقدام در این زمینه، آگاه کردن افراد نسبت به حقوق و تکالیفی است که در شرع و قانون ذکر شده و با به کارگیری آن‌ها، همسایگان از آزار یکدیگر در امان خواهند ماند.
البته می‌توان از ناکافی بودن ضمانت اجرایی قوانین و مقررات آپارتمان نشینی نیز به عنوان یکی از دلایل عدم رشد فرهنگ آپارتمان نشینی یاد کرد؛ از این رو افرادی هم پیدا می‌شوند که با وجود آگاهی و اطلاع از حقوق همسایگان نفع خود را ترجیح می‌دهند و حقوق آن‌ها را زیر پا می‌گذارند و این وظیفه سیاست گذاران، مسئولان و مدیران اجرایی است که نقص در قوانین را برطرف کنند.
یکی دیگر از جامعه شناسان معتقد است «رعایت فرهنگ آپارتمان نشینی و حقوق همسایه در آپارتمان‌ها الزامی است». به نظر وی «فرهنگ آپارتمان نشینی یا همسایه داری همان هنجارها و ارزش‌هایی است که افراد باید در مکانی که با یکدیگر زندگی می‌کنند، رعایت نمایند و این هنجارها باید معقولانه باشد. رعایت این ارزش‌ها و هنجارها باعث به وجود آمدن آرامش در محیط زندگی و دوری از اختلافات می‌شود.
افزایش آگاهی شهروندان و بالا بردن فرهنگ آپارتمان نشینی به عوامل مختلفی بستگی دارد که مهم‌ترین آن‌ها خانواده، مسئولان و سیاست گذاران فرهنگی هستند؛ سطح دانش و تحصیلات افراد خانواده و آموزش‌های مستقیم و غیر مستقیم والدین به فرزندان، رفتار، منش و برخورد آن‌ها در مواجهه با مسائل مرتبط با ساختمان محل زندگی نیز از عوامل تأثیرگذار و مهم هستند.
مدیران و مسئولان فرهنگی، رسانه‌های مختلف از جمله صدا و سیما و روزنامه‌ها، آموزش و پرورش، شهرداری‌ها، شوراهای شهر و شورایاری‌ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و حتی قوه قضائیه با انجام کارهای فرهنگی و آگاهی بخشی از قوانین و مقررات و مجازات‌های مربوط به عدم رعایت و پیروی از آن‌ها در کاهش بسیاری از ناهنجاری‌های در این حوزه نقشی سازنده خواهند داشت.
از آن جا که فرهنگ حاکم بر زندگی ما فرهنگ اسلامی است و اسلام در تمامی زمینه‌ها به ویژه برخورد با همسایه راهکارهای مناسبی ارائه داده است، شناخت دیدگاه اسلام در این جهت ضروری و اجتناب ناپذیر است. با آموزش و آگاهی درباره قوانین و مقرراتی که در زمینه آپارتمان نشینی وجود دارد و آگاهی از حدود وظایف همسایگان و کسانی که در یک محیط زندگی می‌کنند و همچنین عناصر پیش برنده فرهنگ ایرانی و اسلامی که عقلانیت مهم‌ترین عنصر آن‌ها به شمار می‌آید، می‌توان فرهنگ آپارتمان نشینی را ارتقا داد.
فرهنگ همسایه داری در اسلام
فرهنگ آپارتمان نشینی به معنای توجه به آداب، قواعد و الزام‌های زندگی در محیط‌های جمعی از جمله برج‌ها و مجتمع‌های مسکونی معنا و مفهوم پیدا می‌کند. اما به نظر بسیاری از کارشناسان، مشکلات آپارتمان نشینی در نتیجه کم توجهی یا نادیده گرفتن «حقوق همسایگان» است که اختلاف میان آن‌ها را به دنبال دارد.
شاید نخستین پرسشی که در این رابطه به ذهن می‌رسد، این است که حق همسایگی چیست و همسایگان چه حقوق و تکالیفی نسبت به یکدیگر دارند؟ ولی قبل از این که به این پرسش پاسخ داده شود و از حق همسایه سخن به میان آید، بهتر است نخست بدانیم همسایه کیست و در یک مجتمع مسکونی 10، 20 یا 30 واحدی و بیشتر یا آسمان خراش‌ها و برج‌های بلند مرتبه که بیش از 100 واحد مسکونی را در خود جای داده‌اند، کدام واحدها همسایه شمرده می‌شوند و نسبت به یکدیگر حق همسایگی دارند.
همسایه کیست؟
ممکن است تصور کنید در یک مجتمع مسکونی، همسایه همین واحد دیوار به دیوار شماست، اما اگر این گونه فکر کنید، سخت در اشتباه هستید؛ زیرا در احادیث و روایات، حدِ همسایگی چهل خانه از چهار سو دانسته شده است؛ رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی می‌فرمایند: «حد همسایگی چهل خانه است». حضرت امام صادق علیه السلام در این رابطه می‌فرماید: «کل اربعین داراً جبرانٌ من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله»؛ «چهل خانه از پیش رو، چهل خانه از پشت سر، چهل خانه از سمت راست و چهل خانه از سمت چپ همسایه محسوب می‌شود.»
بدین ترتیب به نظر می‌رسد تکلیف و مسئولیت سنگینی بر دوش ساکنان یک مجتمع مسکونی گذاشته شده است؛ زیرا با در نظر گرفتن حدیثی که در بالا آورده شده است؛ زیرا با در نظر گرفتن حدیثی که در بالا آورده شده است، تمامی خانوارهای ساکن در یک مجتمع‌های مسکونی همسایه یکدیگر محسوب می‌شوند و نسبت به هم از «حق همسایگی» برخوردارند.
از آنجایی که انسان سال‌ها با همسایه خود در یک محل زندگی می‌کند؛ ارتباط نزدیک تر و بیشتری با او پیدا خواهد کرد. هر قدر این ارتباط‌ها مناسب تر و بر اساس احترام متقابل باشد؛ آرامش بیشتری بر محیط حاکم و زندگی لذت بخش تر خواهد شد؛ برعکس اگر همسایه‌ها از حال یکدیگر بی خبر باشند و حقوق یکدیگر را رعایت نکنند، زندگی برای آن‌ها سخت و آزار دهنده خواهد شد. در فرهنگ ملی و مذهبی ما نیز همواره و در همه حال، توصیه‌های بسیاری به رعایت حال همسایگان شده استکه در مجتمع‌های مسکونی به جهت بیشتر بودن جمعیت ساکن و تمرکز آن در یک فضای محدود و نزدیکی واحدهای مسکونی به یکدیگر، مراعات حال همسایگان و احترام به حقوق آن‌ها حالت ظریف تری به خود می‌گیرد و نیازمند توجه بیشتر از جانب افراد است و اما حق همسایگی چیست و حقوق همسایگان کدامند؟
حق همسایگی
براساس آیات و روایات انسان در تمام دوران زندگی خود همواره با سه نوع حق روبه روست که بایستی آن‌ها را ادا کند: «حقُ الله، حقُ النفس و حقُ الناس»؛ هر چند هر یک از حقوق یاد شده در جایگاه خود از اهمیت زیادی برخوردارند، اما در این میان تأکید بسیاری بر حقُ الناس شده است که نشان دهنده اهمیت ویژه حقوق دیگران است. حقُ الناس، انواع مختلفی دارد؛ از جمله حق پدر، مادر، همسر، فرزند، شریک، معلم، شاگرد و... که یکی از آن‌ها نیز «حق همسایه» است. برای ایجاد محیطی آرام و دلپذیر برای زندگی لازم است نخست حقوق همسایگان شناخته و سپس به آن‌ها عمل شود. نکته مهم این است که این حقوق متقابل‌اند و به عبارت دیگر برای طرف مقابل نیز تکلیف ایجاد می‌کنند.
در دین اسلام نه تنها بر اهمیت و حرمت همسایه تأکید شده است، بلکه به دلیل ارتباطاتی که انسان در آینده با همسایه خود پیدا خواهد کرد و حقوق و تکالیفی که ایجاد خواهد شد، تحقیق درباره همسایه بر خرید خانه نیز مقدم شمرده است؛ از این رو پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیثی می‌فرمایند: «همسایه را پیش از خانه، رفیق را پیش از راه و توشه را پیش از سفر باید انتخاب و تهیه کرد.» و در گفتاری دیگر می‌فرمایند: «پیش از خریدن خانه همسایه را پیدا کنید و پیش از مسافرت، رفیق سفر را بیابید.» مفهوم این احادیث این است که آنچه محل زندگی انسان را بیش از مکان ارزشمند می‌کند، افرادی هستند که انسان می‌خواهد در کنار آن‌ها زندگی کند. در همین رابطه «اوحدی» می‌گوید:
«تا ندانی که کیست همسایه *** به عمارت تلف مکن مایه»
این موضوع گذشته از جایگاه مهم روابط اجتماعی در فرهنگ دینی، بیانگر اصالتی است که اسلام به انسان‌های شایسته و خوب در زندگی می‌دهد. دقت در انتخاب همسایه خوب، پایبندی عاقلانه انسان را به روابط اجتماعی سالم و سازنده نشان می‌دهد. شاعر بزرگ ایران، ناصر خسرو نیز در این رابطه می‌گوید:
«همسایه نیک است تن تیره‌ات را جان *** همسایه ز همسایه برد قیمت و مقدار»
اما انسان پس از این که مکان زندگی خود را انتخاب و زندگی خود را در کنار سایر خانواده‌ها آغاز کردند، نسبت به یکدیگر حقوق و تکالیفی پیدا می‌کنند. نگاهی کوتاه و گذرا به آیات قرآن کریم و احادیث و روایات نقل شده از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السّلام) در این رابطه روشنگر و قابل تأمل خواهد بود.
نخستین حق همسایگی: آزار ندیدن از همسایه
از احادیث و روایات چنین برداشت می‌شود که نخستین یا به بیان دیگر کمترین حق هر همسایه این است که آزار و اذیت همسایه‌اش به او نرسد؛ حتی اگر کافر باشد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «هر کس به همسایه خود آزار برساند، خدا بوی بهشت را بر او حرام سازد و جایگاهش دوزخ است و بد جایگاهی است.» در حدیثی دیگر از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حرمت همسایه در حدی دانسته شده است که آزردن او سبب سلب ایمان می‌شود؛ ایشان می‌فرمایند: «کسی که همسایه از بلا و آزار او در امان نباشد، مؤمن نیست و کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، همسایه‌اش را آزار نمی‌دهد.» اهمیت این موضوع تا آنجاست که بر اساس احادیث کسی که به همسایه خود آزار می‌رساند، لعن شده است.
حضرت امیر علیه السلام در خطبه معروف همام «زیان نرساندن به همسایه» را از صفات متقین برمی شمرند.
مرحوم الهی در رابطه با «لایضار بالجار» چنین گفته است:
نخواهد در زیان همسایگان را *** که نبود سخره این کون و مکان را
مخواه آزردن همسایه زنهار *** ز قرآن در نیوش این نغز گفتار
به احسان کوش به همسایه و خویش *** ز آزار دل آنان بیندیش
حق همسایه را در دفتر عشق *** سفارش‌ها نموده، دلبر عشق
کتاب عشق قرآن را بیاموز *** به اشراقش چراغ جان بیفروز
دل همسایه گر شاد از تو باشد *** بسی به تا به فریاد از تو باشد
در همین رابطه امام صادق علیه السلام نیز فرموده‌اند: «از ما نیست کسی که با همسایه خود به خوبی رفتار نکند.» به همین دلیل است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) داشتن همسایه صالح را از موجبات سعادت انسان می‌دانند.
البته باید دقت کرد که آزار ندیدن و عدم رفتار نامناسب با همسایه نخستین و کمترین حق اوست و در دین اسلام همسایه و حقوق همسایگان از ابعاد گوناگون و جایگاه بالایی برخوردار است.
سایر حقوق همسایه
خداوند متعال در آیه 36 سوره مبارکه نساء انسان را به نیکی کردن به همسایه‌های دور و نزدیک سفارش کرده است. همچنین در سوره حجرات می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلاَ تَجَسَّسُوا وَلاَ یغْتَب بَعْضُکم بَعْضاً أَیحِبُ أَحَدُکمْ أَن یأْکلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیتاً فَکرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان‌ها - گمان‌های بد - دور باشید، زیرا برخی از گمان‌ها گناه است. و [در احوال و عیب‌های پنهان مردم] کاوش مکنید و از پس یکدیگر بدگویی - غیبت - مکنید. آیا یکی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ بی گمان آن را ناخوش و ناپسند می‌دارید و از خدا پروا کنید که خدا توبه پذیر و مهربان است.
در این آیه شریفه انسان‌ها از سه کار ناپسند در رابطه با دیگران نهی شده‌اند: «گمان بد، تجسس در امور بقیه و حرف زدن پشت سر دیگران». با اندکی دقت در شرایط محیطی مجتمع‌های مسکونی می‌توان دریافت که امکان سر زدن این سه کار ناپسند به ویژه «تجسس در امور همسایگان» در چنین محیط‌هایی بیشتر فراهم است؛ بنابراین لازم است افراد در این رابطه مراقبت لازم را داشته باشند.
جالب است بدانید که واژه «تجسس» و «تحسس» هر دو به معنای پی گیری و تفحص در امور مردم است؛ اما نخستین واژه در شر و دومین واژه در خیر به کار می‌رود؛ به همین جهت بعضی علما گفته‌اند: معنای «لاَ تَجَسَّسُوا» این است که: «دنبال عیوب مسلمانان را نگیرید و در این مقام برنیایید که اموری را که صاحبانش می‌خواهند پوشیده بماند، فاش سازید.» در اغلب خانواده‌ها، اطلاعات، مسائل و مشکلاتی وجود دارند که حریم خصوصی محسوب می‌شوند و افراد تمایل ندارند دیگران از آن‌ها اطلاع یافته یا در رابطه با آن‌ها سخن گویند؛ کنجکاوی بیش از حد در مورد چنین موضوعاتی از نمونه‌های تجسس است و موجب شک و تردید، بدبینی و کدورت بین همسایگان می‌شود.
اهمیت همسایه و حقوق او در اسلام به اندازه ای است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) همسایه انسان را همانند خود او فرض کرده و احترام به همسایه را هم سطح با احترام به مادر می‌داند و می‌فرماید: «حُرْمَةُ الجَارِ عَلَی الْجَارِ کحُرْمَةِ أُمِّهِ.»؛ «حرمت همسایه مثل حرمت مادر است».
همچنین در جای دیگری می‌فرماید: «ما زال جبرئیل یوصینی بالجار حتّی ظَنَنْتُ انّه سَیوَرّثه»؛ «آن قدر جبرئیل سفارش همسایگی را به من کرد که من احساس کردم خداوند می‌خواهد برای همسایه ارثی مقرر دارد.»
حضرت علی (علیه السلام) نیز بر این موضوع تأکید می‌کند و در وصیت خود به امام حسن (علیه السلام) می‌فرماید: «الله الله فی جیرانکم فانه وصیة نبیکم مازال یوصی بهم حتّی ظَنَنّا انه سَیوَرّثهم»؛ «خدا را، خدا! درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر شماست؛ همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می‌کرد تا آن جا که گمان بردیم برای آنان ارثی تعیین خواهد کرد.»
در نظر بزرگان دین، همسایه از چنان منزلتی برخوردار است که حتی در هنگام دعا کردن او را بر خود مقدم می‌دانستند؛ امام حسن (علیه السلام) می‌فرماید: «شبی مادرم، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، به عبادت ایستاد و من تا صبح، جز دعا برای همسایگان مان چیزی از او نشنیدم. صبح که شد، در پاسخ سؤال من گفت: «الجار ثمّ الدار»؛ «اول همسایه، پس از آن اهل خانه.» امام سجاد (علیه السلام) نیز در «صحیفه سجادیه» که شامل 54 دعاست یک دعا - دعای 26 - را به همیاسگان اختصاص داده و در آن از همسایگان یاد کرده و برای آن‌ها دعا کرده‌اند که خود نشان از اهمیت همسایه دارد. متن و ترجمه این دعا در بخش پیوست‌های کتاب آورده شده است.
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز نمونه‌های عینی از حقوق همسایه را این چنین بیان کرده‌اند: «حق همسایه آن است که اگر مریض شد عیادتش کنی، اگر از تو فرض خواست حاجتش را رفع کنی، اگر حادثه خوشی برای او رخ داد، تهنیتش گویی و اگر مصیبتی رخ داد، تعزیتش گویی و از هر گونه اذیت و آزار او بپرهیزی.»
شاید بتوان گفت کامل‌ترین توصیه‌های حقوقی از جمله حقوق همسایه در «رسالة الحقوق» حضرت امام سجاد (علیه السلام) بیان شده است. ایشان در این کتاب پنجاه نوع حق را بیان کرده‌اند و در رابطه با حقوق همسایه می‌فرماید: «حق همسایه حفاظت از منافع او در غیابش، احترام و اکرام او در حضورش و یاری و کمک به او در هر دو حال (حضور و غیاب) است. برای یافتن عیب‌های او تجسس نکن و اگر ناخودآگاه و بدون قصد متوجه عیبی در او شدی، چون دژی محکم و پرده زخیمی باش و عیب او را بپوشان؛ به طوری که هیچ کس به هیچ عنوان توسط تو متوجه آن عیب نشود. در سختی‌ها و گرفتاری‌ها تنهایش نگذار و اگر خداوند به او نعمتی عطا کرد، نسبت به او حسادت مکن. لغزش‌هایش را ببخش و از خطاهایش چشم پوش کن. اگر گاهی از روی نادانی حرکت نادرستی نسبت به تو انجام داد، با صبر و بردباری با او رفتار کن. مگذار دیگران از او بد گویند و بدی‌ها و عیب‌های او را این جا و آن جا بیان کنند؛ از خیانت به او جلوگیری کن و اگر کسی حرف بد یا سخن زشتی را به او نسبت داد، باور نکن و با همسایه‌ات رفتاری نیکو و انسانی داشته باش.»
حضرت علی علیه السلام در بیانی جاودانه می‌فرماید: «شیعیان ما کسانی هستند که به خاطر ولایت ما نسبت به یکدیگر فضل و بخشش می‌کنند... مایه برکت همسایگان هستند و با معاشران خود در صلح و صفا به سر می‌برند.» همچنین در روایت آمده است که مکارم اخلاق ده چیز است که یکی از آن‌ها حمایت از همسایه است. حضرت علی (علیه السلام) چهار خصلت را برشمرده‌اند که اگر کسی آن‌ها را مراعات کند، اهل بهشت است که یکی از آن‌ها خوش خویی با همسایگان است. در همین رابطه «اوحدی» می‌گوید: «حق همسایگان بزرگ شمار *** باطلی گر کنند یاد میار».
همسایه داری از روابط حسنه اجتماعی است که ریشه در تاریخ و فرهنگ کشور ایران دارد، ولی متأسفانه طی چند دهه اخیر با پیشرفت فن آوری، تغییر سبک زندگی مردم و افزایش مشغله‌های فکری و شغلی، روابط همسایه داری در بسیاری از شهرهای کشور رو به زوال رفته و روزگار باخبری همسایه‌ها از یکدیگر به روزهای دوری و بی خبری تبدیل شده است، به گونه ای که بسیاری از ساکنان یک مجتمع مسکونی، حتی واحدهایی که در کنار هم قرار دارند، از احوال هم اطلاعی ندارند.
در هر حال از سخنان و توصیه‌های بزرگان چنین برداشت می‌شود که وظیفه شرعی، اسلامی و انسانی این است که باید در برقراری و حفظ روابط مناسب با همسایگان و رعایت حقوق آن‌ها سعی و در حد توان آرامش آنان فراهم شود./998/د101/ح
منبع: راسخون