با مسجد الاقصی بیشتر آشنا شویم

به گزارش خبرگزاری رسا، به نقل از  پایگاه اطلاع رسانی حج، مسجدالاقصی مسجدی است در جنوب حرم الشریف قدس . طول مسجد اقصی 5/81 و عرض آن 5/54 متر است . مسجد در کل دارای 11 درب ورودی است : 7 درب در شمال ، 1 درب در شرق، 2 درب در غرب و 1 درب در جنوب مسجد.

سمت شمالی مسجد از بیرون دارای هفت ایوان طاق نمای بسیار زیبایی می باشد که تماما از سنگ تراش ساخته شده اند . درب بزرگ ورودی مسجد در ایوان وسطی قرار دارد که ارتفاع آن بلندتر از ایوان های دیگر بوده و طاق نمای آن بزرگتر از طاقنماهای دیگر می باشد . به علاوه بر روی آن طاق نماهای کوچکتر با ستونهای مرمرین زیبایی تعبیه شده است .

به همین ترتیب داخل مسجد نیز شش ردیف ستون آزاد و دو ردیف ستون جانبی متصل به دیوار های شرقی و غربی وجود دارد.

سقف مسجد در قسمت وسط به شکل شیروانی و در سایر قسمت ها طاق نما می باشد و در ردیف ستون های وسطی و سقف شیروانی شکل روی آنها بلندتر از قسمت های دیگر می باشد.

بعضی از ستون های مسجد که در قسمت غربی و قدیمی ترین قسمت مسجد هستند از سنگ و آجر ساخته شده و پهن و عرض هستند که ابعاد آن 2×3 متر می باشد و با گچ نماکاری شده اند ولی در قسمت های مرکزی و شرقی مسجد ستونها سنگی و از بهترین نوع سنگ های مرمر درخشان و شفاف جهان هستند که به رنگ های مختلف سیاه – سبز – بنفش – سفید شیری – کبود یشمی و غیره شکوه خاصی به ساختمان با عظمت و فضای ملکوتی مسجد بخشیده اند . ارتفاع این ستون های سنگی که یک پارچه هستند در حدود 5 متر می باشد.

در قسمت جنوبی و وسط ، یک گنبد بلند و بزرگ وجود دارد و در زیر آن محراب با شکوه مسجد به نقش و نگار بسیار عالی تزئین یافته و کتیبه‏ای‏ دارد که نشان می دهد صلاح‏ الدین در سال 583 هجری این محراب را بنا نموده است و در همین جا یک منبریست که از بهترین چوب ها که در آن با عاج و صدف‏ منبت‏ کاری شده که نهایت درجه حیرت‏ انگیز می باشد و از کتیبه‏ای که در آن‏ موجود است معلوم می شود که این منبر در سال 564 هجری ساخته شده و شیشه‏ های پنجره‏ های بالای محراب آن متعلق به قرن شانزدهم میلادی است. این منبر در سال 1996 در یک آتش سوزی از بین رفت.

سطح درونی این گنبد عظیم از طلای ناب می شود وزن طلاهای به کار رفته در سقف از ده ها کیلوگرم متجاوز است . بر کناره سقف گنبد و اطراف سر ستون ها و حاشیه محراب آیاتی از قرآن کریم با بهترین خط نسخ عربی و کوفی که گاهی از طلای ناب و برجسته هستند دیده می شوند.

احساس زیبایی مسحور کننده خطوط این آیات شریفه و تلألو آنها در آیینه های مورب و درخشان رنگی ستون ها ی سنگی مسجد اثر پر ابهتی که در دل آدمی ایجاد می کند روح و جسمانتان را چنان در حقیقت و محتوای آیات قرآن فرو می برد که آدمی به یکباره خود را از قید زمان و مکان و تعلقات فانی زندگی مادی رهادیده .

در کنار یکی از ستون های گنبد بزرگ سکوئی سنگی به ابعاد 2×3 متر بر روی چهار ستون مخصوص به ارتفاع تقریبی سه متر قرار دارد که موذن ، قاری قرآن و مکبر با یک پلکان مخصوص به آنجا رفت و مخصوصا روزهای جمعه در ادای مراسم نماز جمعه از روی آن سکو انجام وظیفه می کنند . کف مسجد که از سنگ و کاشی ساخته شده از فرش های ایرانی مفروش است .

در سمت جنوب غربی ساختمان مسجد به صورت زاویه ای به سمت غرب ادامه پیدا کرده است که به نام مسجدالابیض(مسجد سفید) یا مسجد زنان می نامند. از غرب مسجد زنان به فاصله کمی ساختمان موزه اسلامی و به علاوه یک مناره بلند و با شکوه درست در گوشه جنوب غربی حرم شریف قرار دارد.

موزه اسلامی و مسجد زنان وصل به دیوار جنوبی و غربی حصار حرم شریف واقع شده اند و در شمال موزه باب المغاربه (دروازه ی غربی) تعبیه شده است .

در سمت شرقی مسجدالاقصی و وصل به آن ساختمان های ضمیمه به اسامی محراب زکریا ، مسجد چهل شهید و مسجد عمر شاخته شده اند که همه آنها با طاق نما و درب مخصوص به داخل مسجدالاقصی راه دارند . مسجد عمر از همه ی آنها بزرگتر است.

اگر درباره اوصاف ساختمان مسجد و مشخصات معماری و مصالح ساختمانی و جزء به جزء ظرایف هنری و عظمت ستون ها و خطوط کتیبه ها و محراب و گنبد و ضمائم آنها بخواهیم بررسی نموده و همه را بنویسیم در چنین مقالاتی جای نمی گیرد و لاجرم کتابی را می خواهد.

وضعیت بنای مسجدالاقصی

حرم الشریف در قله ی کوه موریا واقع شده است و با هدف حفاظت از صخره ی مقدس، درست بر روی قله که سنگ معراج قرار دارد قبة الصخره نیز ساخته شد.

کوه موریا از قله به پایین دارای شیب بسیار تندی بوده است و لذا برای از بین بردن آثار شیب، قبه الصخره را بر روی سکوئی بنا نمودند. از این رو ساختمان مسجدالاقصی را نیز برای آنکه کف مسجد مستوی و سطح صافی داشته باشد و اثر شیب تند کوه در آن نمودار باشد آن را در دو طبقه ساخته اند؛ ساختمان مسجدالاقصی از 150 متری جنوب صخره مقدس می شود.

در مسجد زیر زمینی با افزایش شیب اصلی، ارتفاع ستون های آن نیز اضافه می گردد. سقف مسجد زیر زمینی بر روی هشتاد و هشت ستون مربعی شکل که از سنگ ساخته شده اند قرار دارد. این ستون ها در پانزده ردیف واقع شده اند.

راه ورودی مسجد زیر زمینی از ایوان مسجدالاقصی و با یک راه پله شروع می شود. این مسجد زیر زمینی در قسمت جنوبی نیز به وسیله دروازه ای به بیرون وصل می گردد، گفته می شود که این مسجد زیر زمینی نخستین بار پیش از اسلام به وسیله ی مسیحیان به عنوان کلیسا ساخته شده بود و آنان معتقد بودند که حضرت عیسی علیه السلام از این محل به آسمان صعود کرده است نیز گفته می شود در داخل راهرو کنار دروازه ی این مسجد زیرزمینی به قرار اطلاع هنوز کتیبه هایی از دوران قبل از اسلام و نیز آثار تصرف صلیبیون بر دیوار آن دیده می شود؛ بر روی مسجد زیر زمینی، ساختمان اصلی مسجداقصی احداث شده است .

ساختمان اولیه ی مسجدالاقصی که به دستور ولید بن عبدالملک ساخته شده، کوچک بود و به تدریج در طی قرن ها ی بعد توسط سلاطین و حکام و سرداران اسلامی وسعت یافت و ساختمان های دیگری در اطراف آن احداث گردید و با دادن تغییرات اساسی در معماری و نقشه و تزئینات آن و نوشتن خطوط عالی و کتیبه های زیبا و نصب ستون ها از بهترین سنگ های جهان به صورت یکی از بهترین و مجلل ترین مساجد جهان در آمد .

رسول اکرم در بیان ارتباط تنگاتنگ و جایگاه مسجد الاقصی از مسجد الحرام (مکه ) و مسجد النبی (مدینه) می فرمایند: «لاتشد الرحال الا الی ثلاث مساجد: المسجد الحرام و مسجدی هذا و المسجد الاقصی» (بار و بنه به قصد سفر و زیارت بسته نشود مگر به این سه مسجد: مسجد الحرام، مسجد من و مسجد الاقصی)

مسلمانان که به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد الاقصی و بیت المقدس و همچنین ارتباط متین آن با باورهای اسلامی واقف شدند، درصدد ایجاد تحول به سوی اسلامیت آن برآمدند.

فتح بیت المقدس توسط مسلمانان در سال 638 میلادی، (15 هجری) روی داد. عمر بن الخطاب با ورود مسالمت آمیز خود و از خلال امان نامه ای که به امان نامه عمری موسوم گشت، امنیت را برای مردم این شهر به ارمغان آورد. این سند بیانگر ارتباط سیاسی و حقانیت قانونی اسلام نسبت به قدس و فلسطین بود. پس از آنکه خلیفه مسلمانان کلیدهای شهر قدس را از "صفر نیوس" اسقف اعظم روم دریافت داشت به منطقه حرم شریف که در آن هنگام به ویرانه ای بدل شده بود، رفته و جایگاه صخره مبارکه را زیارت نمود و دستور پاکسازی کامل را دادند.

طرح (بازسازی) در عهد خلافت عبد الملک بن مروان و فرزندش ولید صورت گرفت که ساخت قبه الصخره و گنبد سلسله در عهد خلیفه عبد الملک و ساخت مسجد الاقصی و دار العماره، درب ها و آثار عدیده دیگری را شامل شد.

ساختمان اولیه ی مسجد پس از ورود مسلمانان به فلسطین در سال های 709 تا 715 میلادی به دستور ولید بن عبدالملک مروان خلیفه اموی بنا گردید که قسمتی از همان ساختمان به شکل ستون های بسیار بزرگ که به خوبی از سایر ستون ها و قسمت های بنای مجلل مسجد مشخص است هنوز وجود دارد، مشهور است که خراج هفت سال مملکت مصر برای احداث بنای قبه الصخره و مسجدالاقصی هزینه شده است .

زلزله ای که در سال 746 میلادی روی داد به ساختمان مسجد صدمه ی زیادی وارد کرد که به دستور المنصور خلیفه ی وقت عباسی تعمیر گردید، چندی بعد برای دومین بار زلزله ای ساختمان مسجد را لرزاند که این بار به دستور المهدی خلیفه ی عباسی تجدید بنا گردید.

خلفای عباسی به رغم انجام مرمت های متعدد به ویژه بازسازی قبه الصخره در عهد خلیفه عباسی "مأمون" و نیز بازسازی مسجد الاقصی در دوره زمامداری "مهدی" در حد توان از عمارت مسجد الاقصی محافظت کردند، به نظر می رسد خلفای عباسی توانسته اند این کار را بدون آنکه تغییر محسوسی در شکل و شمایل و معماری اموی ها ایجاد کنند به انجام برسانند.

خلفای فاطمی (الحاکم بأمر الله و فرزندش ظاهر لاعزاز دین الله) نیز بسان عباسی ها با انجام بازسازی هایی بر روی قبه الصخره و مسجد الاقصی را مرمت کردند. عبدالدهر یکی از حکام فاطمیون مصر در سال های 1034 تا 1036 میلادی ضمن انجام تعمیرات در بنای مسجدالاقصی حصار شهر بیت المقدس را که در قسمت های جنوبی و شرقی آن در اثر زلزله خراب شده بود تعمیر نموده و آنها را به ساختمان مسجد اتصال داد.

این صبغه معماری مسجد الاقصی در عهد ایوبی ها رشد و گسترش یافت به طوریکه ایوبی ها پس از آزادی و پاکسازی مسجد الاقصی از لوث صلیبی هایی که به آن آسیب رسانده و ظاهرش را تغییر داده بودند ، مسجد را به وضعیت پیش از تهاجم صلیبی ها در آورده و ضمن انجام مرمت هایی، پاره ای تأسیسات را در آن به وجود آوردند. این اقدامات جهشی در تحول معماری به حساب آمد.

مملوکیان نیز در اظهار و نمایاندن چهره معماری اسلامی مسجد مبارک الاقصی سهیم بودند و دومین جهش در رشد و پیشرفت معماری بدست آنان صورت گرفت و در واقع متمم طرح های اموی ها بود و در این دوره چهره معماری حرم شریف که بیانگر اسلامیت مسجد مبارک الاقصی در طول این دوران ها است، تکمیل گشت.

مملوکیان علاوه بر احداث راهرو ها، مدارس دینی، مناره ها و درب ها، نسبت به مرمت گنبد ها ، سقاخانه ها و نیمکت ها و محرابهای کنونی و منتشره در صحن حرم شریف اقدام کردند.

هم زمان با شکل گیری معماری مسجد الاقصی، جایگاه دینی آن در نزد مسلمانان که از قرآن کریم و احادیث شریف نشأت گرفته است، تبلور و عینیت یافت. یقیناً اگر این جایگاه نبود، قدس امروزه شاهد این معماری و آبادانی در مسجد الاقصی نبود .

در بین همه ی کسانی که برای نوسازی و توسعه و تزئینات مسجد همت گمارده اند بیش از همه نام و آثار صلاح الدین ایوبی به چشم می خورد.

در سال 1099 میلادی که شهر بیت المقدس در جنگ صلیبی به دست مسیحیان افتاد، آنان وارد حرم شده و سردار روم قسمت غربی ساختمان مسجد را به قصر اختصاصی خود تبدیل کرد. در سال 1118 میلادی مسیحیان مسجدالاقصی را قرارگاه نگهبانان خود نموده و آن را به نام کاخ سلیمان نامیدند. علاوه بر آن قسمتی از مسجد را نیز محل انبار وسائل و لوازم خود ساختند و در اطراف مسجدالاقصی ساختمانهای زیادی برای انبار و اسلحه خانه های خود بنا نمودند .

مسیحیان صلیبی در تصرف بیت المقدس و ورود به حرم شریف و تجاوز به ساحت مسجدالاقصی این قدیمی ترین زیارتگاه پیروان ادیان توحیدی جهان چنان فجایعی از قتل و آدمکشی و غارت به بار آوردند که درجزو آثار ننگین تاریخ ثبت گردیده است به طوری که "وایمون اداژیل" قسیس فقط ده هزار نفر را که به حرم شریف پناه برده بودند در داخل حرم کشتند و در نتیجه ی آن در داخل حرم به قدری خون جمع شده بود که لاشه های مقتولین در آن شناور بود .

علت نامگذاری مسجدالاقصی 

نام مسجدالاقصی در آیه اول سوره اسراء آمده‌است، که اشاره به معراج و سیر شبانه پیامبر اسلام از مسجدالحرام به مسجدالاقصی دارد:

«سبْحَانَ الَّذِی أَسرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلی الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنرِیَهُ مِنْ ءَایَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِیعُ الْبَصِیرُ»

»منزّه‌است آن خدایی که بنده‌اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی- که پیرامون آن را برکت داده‌ایم- سیر داد، تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست.

ترجمه ی تحت اللفظی مسجدالاقصی ، "مسجد دورتر " است .

اکثر مفسران نیز گفته اند که منظور از آن، مسجدی است که در حوزه ی عبادتگاه بیت المقدس ساخته شده است.

ملا حسین کاشفی از مفسران قرآن نیز در تفسیر این لغت می گوید : « مسجد دورتر از اهل مکه»

با دقت در این کلام چنین بر می آید که اقصی را به معنی دورتر با مستتر شدن جمله ی (از اهل مکه) در نظر گرفته است . که البته با توجه به مقیاس حرکت وسایل نقلیه و معیار مسافت های آن زمان و محدود بودن تعداد مساجد روی زمین، در حقیقت مسجد بیت المقدس دورترین مسجد نسبت به مسجدالحرام (درمکه) بوده است ، به شرحی که ابوبکر عتیق نیشابوری در حدیث معراج می گوید ، طی کردن مسافت بین مکه و بیت المقدس در آن زمان یک ماه طول می انجامید.

نظریه ی دیگر در وجه تسمیه مسجدالاقصی به لسان قرآن از توجه به جنبه ترکیب نحوی آیه است : چرا در آیه ی مبارکه، کلمات "المسجد" و "الاقصی" هر دو با "ال" ذکر شده اند ؟ اگر "ال" را در مسجد، ال معرفه و تعریف بگیریم اینطور نتیجه گرفته خواهد شد که این مسجد قبلا در قرآن مورد گفتگو قرار گرفته و از نظر گوینده یا شنونده و به طور کلی در میان مردم در زمان نزول قرآن معروف بوده است و کلمه ی مسجد گر چه لغت عربی است ولی چون قبل از اسلام متداول نبوده بنا بر این به همان معنی عام خود یعنی سجده گاه معهود تلقی می گردد و می دانیم که در صدر اسلام و در زمان نزول این آیه چنین محل سجده و عبادتی دور از مسجدالحرام که در میان مردم زمان معروف و شناخته شده بود همان عبادتگاه بیت المقدس بوده است .

ثانیا قابل توجه است در حالی که در نقاط دیگر قرآن در یک بیان عام از این محل با کلمه "مقدس" تعبیر و یاد شده است ولی در اینجا با لغت خاصی که حاکی از یک بعد مکانی است توصیف و بیان شده است.

به نظر می رسد که علت بیان مسجد را در این آیه با صفت اقصی باید در رابطه با جمله "اسری بعبده" جستجو کرد زیرا هدف نشان دادن و مجسم ساختن اهمیت و عظمت حرکت پیغمبر (ص) در آن سیر شبانه بوده است که در معیار سنجش های زمانی و مکانی بشر ،امر خارق العاده ای می باشد به همین دلیل مثلا به جای جمله ی " من المسجدالحرام الی المسجدالمقدس الذی بارکنا حوله ..." که در رابطه با نحوه ی بیان قرآن در سایر نقاط عادی به نظر می رسد فرموده است :" من المسجدالاحرام الی المسجدالاقصی الذی بارکنا ... "

به هر حال آنچه امروز به طور عینی به نام مسجدالاقصی مشهود است مسجدی است که در شهر بیت المقدس و در جنوب حرم شریف واقع است که البته در بیان قرآن و حتی در بیان مردمان، منظور از مسجدالاقصی تنها ساختمان اصلی مسجد نیست بلکه منظور حتی صحن حرم الشریف و مجموعه ی اماکن مقدسه واقع در آن نیز می باشد.

منابع :
بیت المقدس ، مولف : مرتضی اسعدی ، انتشارات : بنیاد دایرة المعارف اسلامی،
بیت المقدس در اسلام ، مولف : محمود معین احمد ، انتشارات : کتابخانه مرکزی
تاریخ اورشلیم (بیت المقدس) ، مولف : سید جعفر حمیدی ، انتشارات : امیر کبیر
فلسطین آزاد می شود ، مولف : محمود حکیمی ، انتشارات : شفق، قم
مسجدالاقصی و بیت‏المقدس‏ ، مولف :مهندس جمیل موحدخوئی ، انتشارات : نمایشگاه و نشر کتاب
انتفاضةالاقصی قیام دوزخیان سرزمین مقدس ، مولف :مجید صفاتاج انتشارات : جمعیت دفاع از ملت فلسطین./1330/د101/ف