ضرورت توجه حوزه‌های علمیه به فقه کاربردی همگام با فقه هنجاری
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست «بررسی خدمات فلسفه اخلاق در قلمرو فقه» با ارائه نظریه ابوالقاسم فنایی، پژوهشگر حوزه دین و اخلاق و با نقد و داوری حجت الاسلام سید حسن اسلامی، عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، عصر امروز در سالن نشست‌های این دانشگاه برگزار شد.
فنایی، ابتدا به رابطه اخلاق و فقه اشاره کرد و گفت: دو نوع اجتهاد در اصول و فروع دین وجود دارد که اجتهاد در اصول به معنای اجتهاد در اصول فقه، در مبانی دین شناسی و پیش فرض‌های علم کلام است و اجتهاد در فروع که مشخص است.
وی با اشاره به ضرورت روزآمد کردن اصول فقه و کارآمدی فقه ابراز داشت: اجتهاد در مبانی دین‌شناسی عبارت از تحقیق در پیشفرض‌های کلان مباحث کلام است و بررسی رابطه دین و اخلاق در خداشناسی، پیامبرشناسی و شریعت شناسی مؤثر است.
پژوهشگر حوزه دین و اخلاق به مسأله بدعت در دین اشاره کرد و یادآور شد: اگر برخی بدون صلاحیت و تخصص لازم در حوزه مبانی دینی و فقه وارد شوند، کارشان مصداق اصلاح نیست؛بلکه افساد است؛ اما اجتهاد در اصول دین، اصول فقه و مبانی دین‌شناسی، مستلزم بدعت در دین نیست.
وی افزود: تاریخ سرشار از آزاداندیشی و نگاه تخصصی به علوم قدیم و جدید است؛ همان گونه که برای فهم مباحث فقهی به علوم هرمونتیک، فلسفه حقوق، اخلاق، سیاست و علوم مشابه نیاز است.
فنایی تأکید کرد: انواع استفاده از فلسفه اخلاق می‌تواند هنجاری، کاربردی و فرااخلاقی باشد، اما علم اخلاق، تلفیقی از هنجاری و کاربردی است؛ چنان که علم فقه نیز به سه دسته فرافقه، هنجاری و کاربردی تقسیم می‌شود؛ البته فلسفه فقه به معنای اخص،معادل فرااخلاق است و به معنای تطبیق اخلاق و فقه است.
وی افزود: اخلاق مبانی متعددی دارد و در پنج سرفصل طبقه‌بندی می‌شود، فرا اخلاق، وجودشناسی اخلاق، هویت‌شناسی اخلاق، روانشناسی اخلاق و عقلانیت اخلاق، همچنین فرا فقه، وجودشناسی فقه، هویت‌شناسی فقه، روانشناسی فقه و عقلانیت فقه که این دسته‌بندی در ساماندهی مباحث فقهی مؤثر است.
پژوهشگر حوزه دین و اخلاق با اشاره به نظریه‌های مشهور در اخلاق هنجاری خاطرنشان کرد: فضیلت‌گرایی، پیامدگرایی و وظیفه‌گرایی که به ترتیب در حوزه جرائم و تعزیرات، مجمع تشخیص مصلحت و شورای نگهبان تحقق پیدا کرده است.
وی به اخلاق هنجاری و کاربردی اشاره کرد و گفت: با وجود حجیت ظنون عقلی و تجربی، اخلاق مقدم بر دین است و طبق قاعده ملازمه «کلما حکم به العقل، لم یحکم علیه الشرع»؛ در صورتی که تلقی رایج از قاعده ملازمه «کلما حکم به العقل، حکم به الشرع» است.
فنایی، فقه هنجاری و کاربردی را تعریف کرد و افزود: بخشی از فقه با موضوعاتی که حکم شرعی آنها به صراحت در قرآن و سنت وجود دارد فقه هنجاری است؛ اما بخشی از فقه با موضوعاتی که حکم شرعی آنها به صراحت در قرآن و سنت وجود ندارد فقه کاربردی نامیده می‌شود.
وی افزود: گنجاندن موضوعات کاربردی در ذیل موضوعات هنجاری به مقدمات تخصصی نیاز دارد که باید از علوم تجربی اخذ شود؛ در حالی که علوم تجربی از مبادی فقه نیست.
پژوهشگر حوزه دین و اخلاق، مقدمات فقه هنجاری را متفاوت از فقه کاربردی خواند و افزود: حوزه‌های علمیه برای پاسخ به نیازهای جامعه اسلامی باید در عرصه فقه کاربردی نیز گام بردارد و فقط به قلمرو فقه هنجاری بسنده نکند./908/پ202/ف2