زیارت اربعین الگویی اصیل از زیارت اسلامی/ در هم تنیدگی قداست و زیارت اربعین

به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، زیارت در معنای سنتی و تاریخی آن عبارت است از سفری فیزیکی در جست‌وجوی حقیقت و در جست‌وجوی آنچه مقدس و مبارک است؛ سفر به مکانی که قدرت و مشیت الهی به یک باره در آن پدیدار شده است. از نگاه اشراقی و عرفانی، زیارتگاه‌ها مولود تلاقی امر زیبا و قدسی‌اند. این امر قدسی در کنار امر زیبا(هنر)، دیانت، صناعت، معنویت و خلاقیت اماکن زیارتی را به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگ‌ها و سنت‌های آیینی درآورده است.

بر این اساس، زیارت در فرهنگ دینی با مفهوم تقدس مرتبط است. یک فضای مقدس مرزهای زمانی و مکانی مشخصی دارد که آن را از دیگر اماکن و فضاها متمایز می‌کند. حوادث تاریخی دینی، حضور شخصیت‌های دینی، بروز معجزات و کرامات، اجرای مراسم و مناسک دینی، نذر و قربانی در این مکان‌ها، سبب تقدس‌بخشی به آن می‌شود. جست‌وجوی حقیقت، روشنگری و کسب تجربه اصیل و ارزشمند آمیخته با شئون الهی و مقدس، مردم را بر آن می‌دارد تا به اماکن مقدس که از نظر عبادی بسیار فراتر از فضای دنیوی و زندگی عادی است، سفر کنند.

یکی از ویژگی‌ها و بایسته‌های مکان‌های زیارتی وجود معنا و مفهوم است که برای ایجاد یک فضای مناسب برای عبادت و پرستش برای افرادی که می‌خواهند با یک نیروی الهی رابطه برقرار کنند، ضروری است. لذا مردم با وجود عبادت‌گاه‌های روزانه و هفتگی نزدیک و در دسترس، ترجیح می‌دهند به مکان‌های دیگری برای عبادت سفر کنند. این‌گونه‌ مکان‌ها از اعتبار بیشتری برخوردارند چون تقدس بیشتری دارند و حضور در آن‌ها سبب می‌شود انسان راحت‌تر بتواند با منبع مقدس رابطه برقرار کند. بنابراین زائران و بازدیدکنندگان زیادی برای تجربه‌های معنوی و روحانی به مکان‌های مقدس می‌روند. تمامی زائران به دنبال نوعی تجربه عرفانی، معنوی و دینی هستند و انتظار دارند که به آن برسند. این تجربه شامل گذار از دنیای بدون معنویت و درک دنیایی مقدس و روحانی است.

قداست و زیارت اربعین تنیدگی بسیاری دارند:

نخست، زیارت اربعین با توجه به روایاتی مبنی بر فضیلت زیارت اربعین و همچنین زیارت‌نامه رفیعی که از طرف امام صادق(ع) بیان شده است جنبه‌ای کاملا مقدس پیدا می‌کند.

دوم، رویدادهای کربلا به دست افراد الهی و ملکوتی همچون امام حسین(ع) و یاران بابصیرتشان محقق شده است و از این جهت حافظه تاریخی کربلا با مردانی مقدس پیوند خورده است.

سوم، کربلا از ابعادی کاملا عرفانی برخوردار است و امام حسین(ع) حادثهای عرفانی را در فنای عبد در وصال حق تعالی در کربلا خلق کرده است.

چهارم، در کربلا مکاشفات و کرامات و تشرفات فراوانی روی داده است و عارفان و واصلام همواره زیارت کربلا را با دیدی مقدس و عرفانی نگریسته‌اند.

پنجم، مجموع ویژگی‌های فوق، معنا و مفهومی را برای کربلا و زیارت اربعین فراهم آورده است که آن را به مکانی برای عبادت به شرایط آرمانی رسانده است؛ لذا زائران نماز و قرآن در حرم حسینی را بسیار ارزشمند می‌شمرند به طوری که حاضرند رنج سفر را برای درک این توفیق تحمل کنند.

بحث قداست در زیارت اربعین از جهت هویت‌بخشی مکان نیز قابل بررسی است. رابطه عمیقی بین مکان و هویت وجود دارد. ساخت مکان همیشه با ایجاد هویت‌های جدید همراه بوده است و برعکس، ایجاد هویت نیز همیشه مستلزم ساخت مکان است. از یک سو مفهوم معنادار یک مکان، بر اساس افرادی که ساکن آن هستند(درون مکان) و همچنین افرادی که از بیرون آن را می‌بینند، در مورد آن نظر داده و آن را تفسیر می‌کنند(بیرون مکان)، شکل می‌گیرد. از سوی دیگر، همه افراد به نحوی، چه به طور فیزیکی و چه از نظر اجتماعی مکان را اشغال می‌کنند، بنابراین مکان و هویت با هم رابطه تنگاتنگی دارند.

رابطه متقابل مکان و هویت بر پایه معنایی است که مردم را به مکان‌ها پیوند می‌دهد. هویت را می‌توان تصویری معنادار از پیوستگی خود با جامعه و یا درک ما از چیستی خود به عنوان یک موجود اجتماعی تعریف کرد. بر اساس این تعریف هویت نیز مانند مکان پدیده‌ای است که در روابط اجتماعی نمود پیدا می‌کند. مفهوم معنادار یک انسان به رابطه او با گروه‌های اجتماعی مختلف در بافت تاریخی و فرهنگی که در آن زندگی می‌کند، بستگی دارد.

این ویژگی تقدس بخشی زیارت اربعین در برگزاری مراسم‌های سوگواری در حرم حسینی نمود پیدا می‌کند به ویژه که زائران در مورد مصائبی گریانند که در گذشته در همان مکان روی داده است. آن‌ها در این مراسم‌ها آن‌چه را قبلا در وطن خود در مورد کربلا و رویدادهای ان شنیده بودند در این اماکن در ذهن تداعی می‌کنند و با چنین برداشت‌هایی تجربه‌ای معنوی در قرب به مولایشان کسب می‌کنند.

در مکان‌های مذهبی افراد باتوجه به پیوستگی‌های اجتماعی خودشان، آن مکان را تفسیر می‌کنند و معناهای خاصی به آن نسبت می‌دهند. افراد مذهبی با توجه به پیوستگی‌هایی که با جامعه دینی خود دارند، برداشتی دینی از مکان می‌کنند و آن را مقدس می‌دانند. معنای چنین مکان‌هایی برای این گروه از افراد از درکی که جامعه آنها از سنت‌های دینی دارد، ریشه می‌گیرد. در واقع برداشت افراد از یک موقعیت نقش مهمی در تعیین اعتبار و اصالت آن موقعیت دارد. اما نیازها و خواسته‌های افراد در مورد اصالت یک مکان و یا موقعیت متفاوت است.

به این ترتیب زیارت با نوعی نگاه متافیزیکی و تقدس‌گرایانه و گردشگری با نوعی نگاه کالبدی انجام می‌شود. البته طبیعی است که زیارت نیز در مکانی خاص روی می‌دهند ولی زیارت محدود به مکان نیست و زمانی هم که در مکان خاصی انجام شود، فراتر از آن مکان و ظاهر مادی آن روی می‌دهد. «در واقع تجربه معناداری که در روایت یک مکان دیده می‌شود، باید در یک چارچوب خاص قرار داشته باشد و تقدس خود را از آن دریافت کند.» درک مذهبی و تفسیر گردشگری، باعث به وجود آمدن مکان‌های متفاوت می‌شود. واقعیت‌های هویتی به نوعی تمایز نیاز دارد تا افراد، جاذبه مکان را بر اساس هویت فردی خود درک کنند. این مکان‌ها برای زیارت‌کنندگان، مذهبی و برای گردشگران، زیبا و جذاب هستند و در عین حال پیوستگی‌ها و هویت‌های اجتماعی افرادی که از آنها دیدن می‌کنند را تقویت می‌نماید.

از جهت کنشی

نخست، معنویت گرایی

یکی از مهم‌ترین ابعاد زیارت، ابعاد معنوی و اخلاقی آن است. در همه ادیان زیارت بر اساس ایمان زائر و به دنبال دغدغه‌ها و اولویت‌بندی‌های معنوی و روحی او انجام می‌شود. در نگاه اولیه به نظر می‌رسد مهم‌ترین تفاوت زیارت و توریسم از جهت معنویتگرایی باشد ولی گردشگری دینی این تفاوت را به شباهت تبدیل کرده است. از وقتی که مکان‌های زیارتی به مقصد سفرهای گردشگری تبدیل شد، معنویت‌گرایی نیز یکی از ابعاد گردشگری نوین گردید. این مسأله تا حدودی به رشد فزاینده افرادی اشاره می‌کند که در پی یافتن پاسخی برای سؤال‌های بنیادین وجود انسان از جمله معنی زندگی چیست هستند.

الف) معنویت جمع‌گراینه

زیارت بر نوعی معنویت الهی دلالت دارد که هر چند بر تقویت و توسعه رابطه با خدا تأکید دارد، ولی نوعی معنویت جمع‌گرایانه توحیدی است. به عبارت دیگر زیارت در عین اینکه بر پالایش روح و تقویت ارتباط با معبود تأکید می‌کند ولی از گونه‌ای معنویت منتشَر حکایت دارد که همه زائران را به کسب فضائل اخلاقی رهنمون می‌کند. لذا در بسیاری از موارد سفرهای زیارتی به صورت دسته‌جمعی همراه می‌شود و بخش مهمی از اخلاق زائر برای بهبود و ارتقای روابط بین زائران است. وقتی این زیارت‌های گروهی با انجام مناسک جمعی نیز همراه می‌شود جلوه دیگری از «معنویت اجتماعی» را به تصویر می‌کشد. وجود این ابعاد جمع‌گرایانه معنوی در زیارت است که اماکن زیارتی را از «حال و هوای معنوی» برخوردار می‌کند.

در مجموع زیارت در عین اینکه بر رابطه معنوی فرد با خود و خدا تمرکز دارد، روابط معنوی با دیگران را نیز ارتقاء می‌دهد. این موضوع در مراحل سه‌گانه قبل، حین و پس از زیارت وجود دارد. زائران قبل از سفر به حلالیت‌طلبی و خداحافظی از اقوام و دوستان می‌پردازند. در حین سفر کمک به سایر زائران فضیلت مؤکد اخلاقی است و خرید سوغات یادبودی از سایرین است. پس از سفر نیز دیدار از زائر توصیه شده است.

بنابراین زیارت در مجموع، معنویت را در تمام سطوح فردی و اجتماعی مدنظر دارد و هیچ‌گاه به دنبال بریده شدن فرد از جامعه و انحصار در تقویت احساسات شخصی معنوی نیست. البته زیارت فاصله گرفتن از محیط کسب و کار و معاش و فضای متداول اجتماعی است ولی این موضوع جهت فراغت معنوی است نه انزوای اجتماعی. در مقابل این معنویت جمعگراینه معنویت‌ فردگرا، شخصی شده و انسان‌گرایانه در گردشگری وجود دارد.

اساسا یکی از ویژگی‌های معنویت مدرن فردگرایی معنوی است. این فردگرایی به معنای گریز از اجتماع نیست بلکه به معنای جزئی‌نگری و پرهیز از هر قاعده و ضابطه کلی است. معنویت مدرن معنویتی شخصی شده و جدا از ساحت‌های اجتماعی است. افزون بر این، معنویت مدرن در درون خودِ فرد نیز جزءانگار است؛ یعنی فرد در طول زمان و مکان خود نیز دارای افراد و مصادیق متعددی از معنویت است. بنابراین معنویت کنونی ربطی به گذشته و آینده ندارد.

به دنبال منحصر شدن توجه به این جهان، اندیشه، عواطف و احساسات فرد از هرگونه وابستگی ماوراء الطبیعی رها می‌گردد و تأثیر آن بر عمل کاهش می‌یابد، در نتیجه اقتدار و مرجعیت‌هایی از بیرون، بالا و ورای فرد، به درون او منتقل می‌شود و به یک مرجعیت معنوی بی‌واسطه خودآگاه، قابل دستیابی توسط هر فرد و مبتنی بر اقتضائات اینجا و اکنون تبدیل می‌شود.

ب)معنویت شریعت گرایانه

زیارت بر معنویتی شریعت‌گرا و ضابطه‌مند استوار است. زیارت به صرف حضور در اماکن مذهبی خلاصه نمی‌شود بلکه همراه آداب ویژه‌ای است که شامل اعمالی مانند طهارت(غسل، وضو)، قرائت ادعیه، اذکار و نماز می‌باشد. بنابراین معنویت در زیارت مبتنی بر نوعی برنامه عبادی و مناسکی است که در قالب رعایت آداب و اعمال ـ اعم از واجب و مستحب ـ انجام می‌شود. به این ترتیب، زیارت در بطن و بستر شریعت است و از آن جدا نیست.

در مقابل این معنویت شریعتگرا، معنویت گردشگری دینی، شریعتگریز است. اساساً یکی از ویژگی‌های معنویت مدرن شریعت‌ناپذیری است. شریعت با فلسفه معنویت‌خواهی مدرن(ایجاد امر مشترک دینی جهت تحمل اختلافات در ظواهر رفتار دینی) هم‌خوانی ندارد.

بر این اساس گردشگری دینی، حضور و معنویتی را دنبال می‌کند که در آن انجام مناسک و تعهد به شریعت چندان جایگاهی ندارد در حالی که از شواهد باستان‌شناسی و منابع تاریخی و مطالعات انسان‌شناسی چنین استنباط می‌شود که نسبت و تجربه زائرانه از بنیادین و کهن‌ترین صور رفتارها و تجربه‌های دینی فرهنگ‌ها و جامعه‌ها و جمعیت‌ها بوده است.

از طرفی بخشی از تقدس اماکن مذهبی به خاطر تشریفات و آیین‌های خاصی است که در آن اماکن برگزار می‌شود و از طرف دیگر آیین و مراسم مذهبی بخش عملی ایمان را تشکیل می‌دهند. بدون مراسم مذهبی یا زمانی که این مراسم اجرا نمی‌شود، مکان مقدس بخشی از اعتبار خود را از دست می‌دهد؛ زیرا این مراسم، ایمان عملی و مبدل اعتقاد و ایمان به یک حرکت عینی هستند. به عبارت دیگر در آیین‌نامه مذهبی، رابطه با منبع الهام نه فقط از طریق کلمات بلکه از طریق همه بخش‌های بدن انسان صورت می‌گیرد.

ولی در معنویت مدرن تجربه معنوی بدون داشتن تجربه دینی نیز امکان‌پذیر است. به عبارت دیگر معنویت یک تجربه انفرادی است که خارج از گفتمان از پیش تعریف شده معنا، قرار می‌گیرد. معنویت در این تعریف می‌تواند ترکیبی از رسوم گوناگون مذهبی باشد. بنابراین مفهوم دین به ایمان و باور شخصی خارج از نهادهای دینی از پیش تعریف شده تبدیل می‌شود. به این ترتیب بسیاری از مردم که خود را انسان‌های معنوی می‌پندارند لزوماً خود را مذهبی نمی‌دانند. در این شرایط دیدار از اماکن مذهبی کارکردهای ترتیبی خود را از دست می‌دهد و به نوعی سطحی‌گرایی احساس‌گرای زودگذر مبدل می‌شود.

یک تجربه معتبر و اصیل، شامل شرکت در یک مراسم گروهی است که در آن افرادی که با هم غریبه هستند، در یک برنامه فرهنگی در کنار هم قرار می‌گیرند و با یکدیگر احساس نزدیکی و یگانگی می‌کنند. در واقع تجربه بیشتر زائران (برخلاف گردشگران غیرزائر) که از مکان‌های مذهبی دیدن می‌کنند تا حد زیادی با حضور تعداد زیادی از دیگر زائران تقویت می‌شود. در همه سنت‌های دینی، گردهم آمدن و تشکیل جامعه دادن، بخش جداناپذیر سفرهای زیارتی است در حالی که در دوران مدرن زائر کسی است که بر سفرِ مبتنی بر تجربه و به دنبالِ معنویت درونی انسان تأکید دارد.

زیارت اربعین از این جهت معنویتی شریعت‌گرا را ترویج می‌کند.

نخست، اساسا تقدس و معنویت کربلا با اجرای برنامه‌ها و مناسک دینی گره خورده است که مهم‌ترین آن‌ها برنامه عزاداری است.

دوم، زائر اربعین خود را سوگدار و دلداده امامی می‌داند که مصائب او با مهم‌ترین مناسک دینی مانند نماز(نماز ظهر عاشورا، مناجات و قرائت قرآن شب عاشورا) گره خورده است. در واقع در زیارت اربعین ابعاد احساسی و مناسکی دین در هم تنیده می‌شود.

سوم، زائر اربعین احکام مناسکی خاصی دارد مانند نماز شکسته

چهارم، مهم‌ترین تجربه‌های دینی و معنوی زائران اربعین در ضمن مراسم‌های گروهی این زیارت رقم میخورد؛ مراسم‌هایی که از پیادهروی دسته جمعی تا عزاداری گروهی و نماز جماعت را دربر می‌گیرد. این مراسم‌ها مهم‌ترین جنبه مناسکی زیارت اربعین را شکل می‌دهد به طوری که بدون آنها اطلاق زائر اربعین مفهومی گنگ به نظر می‌رسد.

دوم، خرید

خرید در زیارت به عنوان یک رفتار مهم و با سابقه حضور دارد. تا جایی که یکی از مهم‌ترین علل توجه صاحب‌نظران و دولت‌ها به گردشگران دینی که روند روبه رشدی در جهان دارد، توان بالقوه اقتصادی گردشگران دینی است. ولی با توجه به تفاوت نگاه زائرانه و گردشگرانه، این رفتار نیز متفاوت شده است. در زیارت، خرید با مفهوم سوغات پیوند می‌خورد. سوغات به دلیل قداست مکان خرید آنها و در نتیجه، تقدس(تبرک) ضمنی اجناس خریداری شده(که در آینده یادآور سفر زیارتی خواهند بود) در برنامه خرید زائران قرار می‌گیرد. در واقع زائران به منظور حفظ یک خاطره عینی از تجربه معنوی خود، خرید می‌کنند.

بر این اساس سوغات صرفاً یک کالا و شئ نیست بلکه باید با دیدی محتوایی به آن نگریست تا بتواند مفاهیم متعالی زیارت را به جامعه هدف(میزبان) منتقل کند که در اثر ره‌آورد توشه‌ای معنوی با خود همراه بیاورد. از این رو، برخی بر مفهوم سوغات فرهنگی و تهیه مدل و ساختاری در این خصوص، تأکید دارند.

بر خلاف بسیاری از سفرهای زیارتی که با تنوع و انبوه سوغات مواجه است و از این جهت به شدت دچار آفت است، زیارت اربعین از هرگونه اصالت خرید یا بازارگردی‌های آزاردهنده به دور است و به معنای واقعی از سوغات سفر بهره‌مند است. بیشترین سوغات سفر زائران اربعین همان مهر تربت کربلا و تسبیه است که یادآور پیام و محتوای این سفر زیارتی است. جالب این است که سوغات زیارت اربعین از سایر زیارت‌های کربلا در طول سال نیز متفاوت است و کسانی هم که به دیدار زائران اربعین می‌آ‌یند انتظاری بیش از این سوغات ساده و پر محتوا ندارند.

در مقابل این الگوی زائرانه که در آن خرید جایگاهی تبعی و فرعی دارد و اصالت با معنا و معنویت است، در الگوی گردشگرانه خرید اصالت دارد. خرید و توریسم به طور ذاتی با یکدیگر مرتبط‌اند و خرید از مهم‌ترین محرک‌ها برای سفرهای برون‌مرزی محسوب می‌شود و تقریباً اصلی‌ترین فعالیتی است که توسط گردشگران انجام می‌شود. بر این اساس خرید یک فعالیت توریستی عام است که به جذابیت کلی هر منطقه از جهان می‌افزاید.

البته دیدگاه دین‌شناسانه، ابعاد اقتصادی اماکن مذهبی را رد نمی‌کند ولی به اثرات منفی آن هشدار می‌دهند؛ زیرا غلبه ابعاد اقتصادی یا اصالت پیدا کردن آن، هدف زیارت را که کسب دانش و فضیلت است، به لذت‌گرایی تبدیل می‌کند. بسیاری از محققان و نویسندگان با تجاری کردن اماکن مقدس مخالفند.

نتیجه‌گیری

توریسم نه در مقصد و نه در طریقت و نه در مبنا با زیارت که جهان‌بینی و ارزش‌های وحیانی و برخاسته از کشش درونی و در پی کمال‌جویی و بهره‌مندی از نورانیت ساحت‌های نورانی بار یافته است، همراه و همزاد و همگن نیست. توریسم رهاورد مدنیت مادی غرب بر مبنای فرهنگ اومانیستی و کالانگری انسان و جهان و سود و تجارت از رفت‌وآمد و نفرهاست نه شیفتگی و دلدادگی که حضور در بارگاه قدسی انوار متصل به خالق نور را جست‌وجو می‌کند. مواجهه توریسم خلودانگاری بشر مادی است که به حض ظاهری بسنده می‌کند و زائر به صیرورت در مسیر نورانیت و حضور در محضر ربوبی و بازبینی و دلدار هستی است.

زیارت اربعین با تمرکز بر رویههایی مقدس و عرفانی به دور از آسیبهای اخلاقی و فرهنگی زیارت‌های گردشگرانه است. تاکید بر الگوی زیارتی اربعین میتواند الگویی اصیل از زیارت را در جامعه اسلامی ایجاد کند و آسیبهای فرهنگ زیارت را که به دنبال رواج فرهنگ و سبک زندگی مدرن در جامعه ایجاد شده است، اصلاح کند./993/ر

حمید محمدی
...............
منابع
1. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله (1400)، رسائل، قم، انتشارات بیدار.
2. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، (1403ق)، الاشارات و تنبیهات، با شرح خواجه نصیرالدین طوسی، دفتر نشر کتاب، تهران.
3. ابن عربی، محی الدین، (1405ق / 1363)، التفوحات المکیه، با تحقیق عثمان یحیی، تصویر و مراجعه ابراهیم مدکور، المکتبه العربیه، قاهره.
4. ابویعلی الموصلی، احمد بن علی بن المثنی التمیمی (1407ق)، مسند ابی یعلی، دار المأمون للتراث، بیروت.
5. احمدی فقیه, محمدحسن، (1430ق) زیارت اربعین؛ آیینه عرفان و آیت ایمان، قم ، آیات بینات.
6. احمدی، حمید (1390)، زائر یا توریست، قم،‌ مؤسسه اندیشه و فرهنگ دینی.
7. امام خمینی, روح الله (1406ق)، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، مؤسسه پاسدار اسلام، قم.
8. امام خمینی، روح الله (1381)، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه نشر، آثار امام خمینی، چاپ هفتم.
9. الانصاری القرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1405ق)، تفسیر القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
10. بابایی، حبیب الله (1390)، «سکولاریسم معنوی (مناسبات سکولاریسم و معنویت در عصر جدید)»، آیین عرفی (جستارهایی انتقادی در بنیادهای سکولاریسم), با نظارت علمی محمد تقی سبحانی، به اهتمام مهدی امیدی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.
11. برمر، توماس. اس (1392)، «فضاهای مقدس و مکان‌های گردشری»، گردشگری دینی و سفرهای معنوی، دالن.‌ جی. تیموتی، دانیل اچ. السن، ترجمه محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فر، جامعه‌شناسان، تهران.
12. البطاط، حسون، (2013م) شرح زیاره الاربعین للامام الحسین (ع)، ، الفیحاء، بیروت.
13. پژوهشکده حج و زیارت (1390), مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، قم.
14. تیموتی، دالن جی، دانیل اچ، اُلسن (1392)، «گردشگری و سفرهای زیارتی»، گردشگری، دین و سفرهای معنوی، دالن. جی، تیموتی، دانیل، اچ، اُلسن، ترجمه محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فرد، جامعه‌شناسان، تهران.
15. تیموتی، دالن. جی، (1388), جامعه‌شناسی مصرف (گردشگری خرید) ، ترجمه علی اصغر سیدی، مهدی حسین آبادی، تهران، جامعه‌شناسان، 1388.
16. جوادی آملی، عبدالله (1381)، ادب فنای مقربان، قم، اسراء.
17. دیگانس، جاستین، (1392) «زیارت دینی و سکولار»، گردشگری، ‌دین و سفرهای معنوی، دالن‌ جی. تیموتی، دانیل اچ. اُلسن، ترجمه محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فرد، جامعه‌شناسان، تهران.
18. رازی، فخرالدین(1407ق)، المطالب العالیه فی العلم الهی، با تحقیق احمد حجازی السقا، دارالکتاب العربی، بیروت.
19. رنجبر، محسن، (1384) "پژوهشی در اربعین حسینی (ع)"، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 5.
20. زحیلی، وهبه (1411ق)، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دارالفکر المعاصر و دارالفکر، دمشق و بیروت.
21. سهروردی، شهاب الدین (1372ش)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، با تصحیح هنری کربن، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران.
22. سید ابن طاووس، (1416ق) الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم.
23. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر (1401ق)، الجامع الصغیر فی احادیث البشری النذیر، دارالفکر، بیروت.
24. شجاعی زند، علیرضا (1380)، دین، جامعه و عرفی شدن، نشر مرکز، تهران.
25. صابونی، محمد علی (1402ق)، صفوة التفاسیر، دارالقرآن الکریم، بیروت، چاپ چهارم.
26. طباطبایی، سید محمد حسین (1388)، بررسی‌های اسلامی به کوشش سید هادی خسروشاهی، چاپ دوم، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
27. طوسی، ابوجعفر محمدبنحسن، (1407ق) التهذیب، دار الکتب الاسلامیه، تهران.
28. طوسی، ابوجعفر محمدبنحسن، (1411ق) مصباح المتهجد، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت.
29. قاضی مرادی، حسن (1387)، کار و فراغت ایرانیان، اختران، چاپ دوم، تهران.
30. گی، چاک وای (1377)، جهانگردی در چشم‌انداز جامع، ترجمه پارساییان و اعرابی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
31. المجلسی، (1403ق) بحار الانوار, دار احیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، بیروت.
32. مهذب، هاشم، حسین زمانی، محمد سهیلی، (1391)، «بهر‌ه‌گیری از مهندسی فرهنگ دینی در توسعه کمی و کیفی زیارت»، دبیرخانه طرح و توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
33. نسفی، عزیزالدین (1377)، الانسان الکامل، تهران، انتشارات کتابخانه طهوری.
34. النیشابوری، ابوعبدالله الحاکم (1406ق)، المستدرک علی الصحیحین، دارالمعرفة، بیروت.
35. هال, مایکل (1392), «مسافرت و گذری به دریای ایمان نگاهی به اومانیسم دینی»، گردشگری, دین و سفرهای معنوی، دالن جی. تیموتی، دانیل اچ. اُلسن، محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فرد.
36. هروی، محمد شریف نظام الدین احمد (1358)، انواریه، ترجمه و شرح حکمة الاشراق سهروردی، با تصحیح حسین ضیایی، امیرکبیر، تهران.
37. الهندی، علاء الدین المتقی (1409ق) کنزل العمال فی سنن الاقوال و الافعال، مؤسسه الرسالة، بیروت.
38. الهیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر (1408ق)، مجمع الزوائد، دارالکتب العلمیه، بیروت.
39. هینلز، جان، آر. (1385)، فرهنگ ادیان جهان، سرویراستار، ع. پاشایی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
40. وکونیچ، بوریس (1392)، «مکان‌های مقدس و گردشگری در کلیسای رم»، گردشگری, دین و سفرهای معنوی، دالن‌ جی. تیموتی، دانیل اچ. اُلسن، ترجمه محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فر، جامعه‌شناسان، تهران.
41. ولا، فرانسوا، یونل بیچریل (1384)، گردشگری بین‌المللی، ترجمه محمد ابراهیم گوهریان، محمدمهدی کتابچی، تهران، امبیرکبیر.
42. الیاده، میرچا، 1372, مقدس و نامقدس، ترجمه نصرالله زنگویی، سروش، تهران.
43. یک پسر مهدی، سمانه جهانی، سمیه حسینی (1391)، «سوغات فرهنگی زائر رضوی، راهبردها و راه‌کارها»، نقش زیارت در توسعه گردشگری دینی، (مجموعه مقالات)، دبیرخانه طرح مطالعه توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، انتشارات آوند رشد، مشهد.
منابع انگلیسی
- Aldred, L. (2000) “Plastic Shamans and AstroTurf sun dances”, The American Indian Quarterly 24 (3).
- Anderson, L. and Littrell, M.A (1995) Souvenir-purchase behavior of women tourists. Annals of Tourism Research 22 (2).
- Brainard, F.S. (1996) “Defining Mystical Experiences”, Journal of the American Academy of Religion 64 (2).
- Bremer, T.S (2004) Blessed with Tourist: The Borderlands of Religion and Tourism in San Antonio, Chapel Hill: University of North Carolina press.
- Bremer, T.S. (2003), “Il Genius Loci Ignotus di Eranos e la Creazione di un Luogo Sacro”, in E. Barone, M. Riedl and A. Tischel (eds) Eranos, Monte Verita, Ascona, Pisa, Italy: Edizioni.
- e, S. (20Bruc02), God is Dead: Secularization in the west, Oxford: Blackwell.
- Butler, RW. (1991) West Edmonton Mall as a tourist attraction, Canadian Geographer 35 (3).
- Clark, M. (1991) “Developments in human geography: niches for a Christian Contribution”, Area 23 (4).
- Fine, J. and Speer, J. (1985) “Tour guide performance as site sacralization”, Annals of Tourism Research 12.
- Graham. B. and Murray, M. (1997) “The Spiritual and the profane: The Pilgrimage to Santiago de Compostable”, Eacumene 4 (4)
- Greenwood, D.J. (1989) “Culture by the pound”, in V. Smith (ed.) Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism (2nd edn), Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
- Heelas, P. (1996) The New Age Movement: The Celebration of the Self and the Sacralization of Modernity, Oxford: Black well.
- Heelas, P. (1998) “Introduction: on differentiation and dedifferentiation” in P. Heelas (ed.) Religion Modernity and Postmodernity, Oxford: Blackwell.
- Hervieu-leger, D. (1999) Le Pelerin et Le Converti: La Religion en Mouvement, Paris: Flammarion.
- Houlihan, M. (2000) “Souvenirs with Soul: 800 Years of piligrimage to Santiago de Compostela”, in M. Hitchcock and K. Teagu (eds) Souvenirs: The Material Culture of Tourism, Aldershot: Ashgat.
- Jackowski, A. (1987), ”Geography of pilgrimage in Poland”, The National Geographical Journal of India 33 (4).
- Jackowski, A. and Smith, V. (1992) “Polish Pilgrim-tourists”, Annals of tourism Research 19.
- Jackson R.H. and Davis, J. (2000), “Pilgrimage in Western arid China”, Pilgrimage Studies 8.
- Kosti, F. (1998) “The enchantment of religious tourism: the case of Mount Athos, Greece”, Vrijety Studies 15 (4).
- Moya P.M.L. (2000) “ introduction: reclaiming identity” in P.M.L Moya and M.R. Hames-Garcia (eds) Reclaiming Identity: Realest Theory and the Predicament of Postmodernism, Berkeley: University of California Press.
- Olsen, D.H. and Guelke, J.K. (2001) “Spatial transgression and the BYU Jerusalem Center Conter Controversy,” Professional Geographer 56 (4).
- Pearce, P.L. and Moscardo, G. (1986) “The concept of authenticity in tourist experiences”, Australian and New Zealand Journal of Sociology 22.
- Rinschede, G. (1992) “Forms of religious tourism”, Annals of Tourism Research 19.
- Sallnow, M.J. (1987) Pilgrims of the Andes: Regional Cults in Cusco, Leiden: Koninklijke Brill.
- Smith, V.L. (1992) “Introduction: the quest in quest”, Annals of Tourism Research 19.
- Stevens, T. (1988), “The Ministry of Welcome: Tourism and religious sites”, Leisure Management 8 (3).
- Vassalo, M. (1979) From Lordship Stewardship: Religion and Social Change in Malta, The Hague: Mouton.
- Vukonic, B. (1996), Tourism and Religion, Oxford, UK: Elsevier Science ltd.