جریان‌شناسی فقه نظام سیر تاریخی مبهمی دارد/ حکومت دینی میوه شیرین فقه حکومتی است
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدحسن گلی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فقه نظام در معرفی خود، گفت: سال 62 طلبه شدم. 30 سال سابقه تدریس در سطوح عالی خارج دارم. بیش از 8 سال است که مدرس خارج حوزه علمیه قم هستم. 4 تا 5 سالی است که عضو هیأت علمی دانشگاه عدالت تهران و زیر نظر آقای شاهرودی هستم. آنجا هم رشته‌های مختلف را تدریس می‌کنم.
وی اضافه کرد: مدتی را به عنوان مشاور جناب آقای لاریجانی بودم و هستم. البته اکنون نمی‌توانم همکاری کنم. ایشان پرونده‌های قضایی را به ما ارجاع می‌داد و ما رسیدگی می‌کردیم. تألیفات متعدد دار
م. حدود 10 مقاله دارم که منتشر شده و در دانشگاه هم دروس من در حال چاپ شدن است.
در گفتوگو با وی به بررسی وضعیت فقه نظام پرداختیم که در ادامه متن بخش دوم _ بخش نخست پیش‌تر تقدیم شد _ را ملاحظه می‌کنید؛
رسا - در پژوهشگاه فقط بحث‌های مطالعاتی دارید یا در آینده تولیدات علمی هم خواهید داشت؟
قطعاً خواهیم داشت. هدف ما همین است. مطالعه این مقدمات برای این است که بتوانیم نرم‌افزاری تولید کنیم که در همه بخش‌های نظام، بتواند مدرک و سند اجرا باشد والا اگر بخواهیم فقط حرف را تولید کنیم، در درون خانه هم خیلی می‌شود از این حرف‌ها تولید کرد. ما می‌خواهیم تولیداتی داشته باشیم که این تولیدات هم کارآمد باشد، هم به روز باشد و هم با نگاه به تمام نیازمندی‌های جامعه و دنیای امروز باشد و هم برتری این مکتب را نسبت به سایر روش‌های اجرایی و حکومتی به دنیا ثابت کنیم. کارآمدی نظام را نسبت به همه روش‌ها و شیوه‌های حکومتی در دنیا ثابت کنیم و این را به عنوان الگو تحویل دهیم.
رسا - پرچم‌داران فقه نظام در حوزه چه کسی در این سال‌ها بوده‌اند؟
الآن به دلیل نوپا بودن این مبحث، طبعاٌ ما فعلا به دنبال یارگیری از افراد مستعد هستیم. خیلی وقت‌ها هست که بسیاری افراد اشتها دارند، اما زمینه ندارند. شنا بلد است اما استخری ندارد که در آن شنا کند. رانندگی بلد است، ولی ماشین به او نداده‌اند.
ما در این پژوهشگاه به دنبال این هستیم که چهره‌هایی که اشتها و نیاز را احساس کرده‌اند را بگیریم و با یک برنامه دقیقی در این مجموعه فعال کنیم تا آنها به عنوان نیروهای متفکر و دانشمندی تربیت شوند که این قطار نظام فکری را در همه ابعاد تعریف کنند.
رسا - به طور کلی نگاه حوزه به این مسئله چه طور است؟ آیا نسبت به این موضوع در حوزه مخالفت‌هایی وجود دارد؟
ما نمی‌توانیم بگوییم حوزه دغدغه ندارد؛ حوزه قطعاً دغدغه دارد. چند شاهد به شما عرض می‌کنم. اولاً دفاع مراجع عظام، بدنه حوزه، فضلای حوزه از نظام معنایش این است که دغدغه حفظ نظام و تدوین یک نظام کارآمد را دارند. ثانیاً بسیاری از مراجع به صراحت فرموده‌اند که حفظ نظام واجب است. از شما سؤال می‌کنم، حفظ نظام یعنی چه؟ نظام یعنی مجموعه قوانینی که بر پایه اصولی استوار است که ترسیم صحیحی از زندگی بشریت را ارائه می‌دهد.
می‌گویند حفظ این نظام از اهم واجبات است. پس آقایان دغدغه دارند، هم مراجع، هم بدنه فضلای حوزه و هم بسیاری از دانشمندان دانشگاهی ما دغدغه این موضوع را دارند؛ اما چیزی که وجود دارد این است که ما تا به حال اقدام شایسته‌ای را شکل نداده‌ایم. بایستی یک اقدام شایسته شکل می‌گرفت و مجموعه این رودخانه‌ها را در یک سدی ذخیره می‌کرد.
ما رودخانه زیاد داریم، اما رودخانه‌ها همه هرز می‌روند. همه اگر جمع شوند و یک سد را درست کنند، این سد همه دنیا را درست می‌کند. شما فقط یک مزرعه را آبیاری می‌کنید. در کنار هم که جمع شویم، راهکاری را درست می‌کنیم و این راهکار تبدیل به یک سد می‌شود. در این صورت است که همه دنیا از این سد استفاده می‌کنند. این سد فراهم نیست.
البته دغدغه وجود دارد. یعنی همه به دنبال یک زمینه‌هایی هستند که این مشکلاتی که امروز برای حکومت دینی پیش آمد را برطرف کنند. ما مدعی نیستیم که دین عاجز است. می‌گوییم دین توانمند است، ولی اقدام نکردند تا آن سد عظیم را تولید کنند. ماموریت پژوهشگاه این است که این چشمه‌های متنوع و توانمندی‌های متکثر را به سمت واحدی هدایت کند و از آن چشمه واحدی را تولید کند. وقتی سد واحدی دارید با یک بار آبیاری همه را آبیاری می‌کنید.
رسا - شما فرمودید که متون خاصی برای مراجعه به آن ندارید. این نشان نمی‌دهد که در مورد این موضوع در گذشته دغدغه‌ای وجود نداشته است؟
آقایان با این نگاه به متون دینی نگاه نکرده‌اند.
رسا - دلیل چه بوده است که دغدغه نبوده است؟
یکی از توجیهات این است که ما حکومت نداشتیم. تا زمانی که کسی مبتلای به یک گرفتاری نشود به دنبال علتش نمی‌رود. جامعه حوزوی ما 50 سال قبل عرصه‌ای برای اداره مدیریت نداشته است. به مجرد این که مدیریت را گرفت و افسار مدیریت به دست دانشمندان دینی و نخبگان آمد، نیازمندی هم آشکار شد. نماز و روزه واجب است اما الآن مردم برنامه می‌خواهند.
دنیای امروز برای حکومت برنامه می‌خواهد. البته علمای گذشته ضد این دغدغه‌ها نبوده‌اند؛ چون اشتها را تشخیص ندادند. مردم هم مردمی نبودند که این تیزبینی را داشته باشند. الآن زمان تغییر کرده است و فرهنگ مردم تغییر کرده است. مرحوم امام در قبل از پیروزی انقلاب هم 20 سال بعد را می‌دید که می‌خواهد تشکیل نظام دهد و به دنبال این بود که زمینه‌های فرهنگی، دینی و مبنایی آن نظام را تأمین کند.
امام بدون مبنا هیچ حرکتی را انجام نداد. امام مبنایی را بر اساس ولایت فقیه تولید کرد که الآن و در دنیای امروز ما هم با مطالعاتی که دارند می‌گویند نظام موفق، کارآمد و با کارکرد موفق همین نظام است. اگر در نظام فعلی ما مشکلی هست به خاطر این است که به همه این دفتر تن نداده‌ایم. به همه این کتاب فکر نکرده‌ایم. اگر به همه این نظام فکر می‌کردیم، خیلی جلوتر بودیم.
لذا آرام آرام این دغدغه‌ها با تشکیل حکومت و توقع از نظام ما در دنیای امروز حاصل شد. توقعی مبنی بر این که شما نظام جدیدی تولید کردید، طبعاً باعث شد که ما کاری کنیم که برنامه آنها را هم پاسخ داده باشیم.
رسا - اگر تعریف دقیق‌تری در مورد فقه نظام دارید بفرمایید.
در فقه نظام ما می‌خواهیم دو لوگو را مطالعه کنیم. یکی این است که فقه نظام مدعی است که برای همه زندگی جامعه انسانی برنامه‌ای به نحو جامع و کامل و در ابعاد مختلف دارد. این ادعای ماست و می‌خواهیم برای آن برنامه تدوین کرده و ارائه دهیم. دو: این که به جامعه امروز بفهمانیم که نه تنها ما برنامه داریم بلکه برنامه صحیح هم همین است. این دو تا حرف است.
یک وقتی هست که می‌گویید من هم مدرسه دارم. مدرسه من هم این است. ما فقط به دنبال این نیستیم. ما به دنبال این هستیم که بر اساس نظام کلان دینی، با نگاه به خالق و شئون پروردگار متعال و شناسایی همه ظرفیت‌های بشر به این نکته برسیم که اتفاقاً نظام صحیح و کارآمد و دقیق و به روز همین نظام است و نظام شما یک نظام و ساختار غلطی است.
دو تا مطلب هست. اول این که بگوییم ما هم کسی هستیم. دوم این که این مدل من، مدل کارآمد است. مدل شما مدل کارآمد نیست. لذا این مقوله دوم خیلی سنگین‌تر است؛ چون مدل خودم را که ثابت کردم، باید ثابت کنم مدل دیگری هم کارآمد نیست. آنها سال‌ها زندگی کرده‌اند، نمی‌شود به یکباره بگوییم شما ناکارآمد هستید. باید آسیب‌ها نامرئی را شناسایی کنیم.
در موضوع خانواده، در فقه تربیت و فرهنگ، اتفاقاً ما مدعی هستیم که تنها بانی فرهنگ اجرایی، خود ما هستیم. شما اصلاً بانی نیستید. شما کاری کردید که نقش خانواده در تشکیل نظام جامع و کامل و جامعه صحیح آسیب جدی ببیند. زن چه جایگاهی در دنیا دارد؟ ما می‌خواهیم بگوییم زن به عنوان عنصر تشکیل دهنده نظام بسیار دقیق خانواده، نقش‌هایی دارد که نمی‌دانید و نمی‌فهمید.
البته الآن فهمیده‌اند. در یکی از گزارشات خواندم که یکی از مشاورین بزرگ واشنگتن گفته بود که عنصر مادر را در فرهنگ ایرانی‌ها مضمحل کنید. چه کسی باید این کار را انجام دهد که بگوید نقش مادر در زندگی چیست؟ اگر ما نقش‌ها و مسئولیت را درست تعریف کردیم، در این اشکالات جزئی، هضم نمی‌شویم.
مثلاً اینکه چرا ارث زن و مرد این است؟ این‌ها کنار می‌رود. چون در آن برنامه کلان، مسئولیت تعریف شد و زن جایگاهی دارد که معادلی برایش نیست. برای مردم هم جایگاهی تعیین شده است و تقسیم مسئولیت شده است. اتفاقاً کارآمدی یک نظام به این است که نسبت به همه شخصیت‌های حقیقی و حقوقی تقسیم مسئولیت کند.
پس فقه نظام و تعریف و تدوین یک مرام صحیح اجتماعی و سیاسی در همه ابعادش، دو مأموریت دارد؛ تدوین فقه نظام، تخریب مرام‌های دیگران. نه تخریب احساساتی، تخریب عقلانی و منطقی و جامعه‌شناختی و روان‌شناختی.
رسا - می‌توانید جریان‌شناسی فقه نظام را از زمان مشروطه تا بعد از آن را بیان کنید؟
به نظرم می‌رسد که جریان‌شناسی فقه نظام سیر تاریخی مبهمی داشته است. سیر تاریخی نگران‌کننده‌ای رخ داده است. قبل از مشروطه ما حکومتی به آن معنا نداشتیم الا به صورت جزئی. مشروطه هم در یک شکل کلان و در یک مقطع خاصی به دنبال همین بود. البته نه به طور وسیع. به دنبال این بودند که شکلی را از حکومت دینی ارائه دهند و به دنبال این باشند که این شکل را با دنیای ظلم آن‌روز پیوند نزنند.
بگویند ما کشوری هستیم و می‌توانیم برای خودمان برنامه‌ای داشته باشیم و مقابل ما هر برنامه‌ای باشد، ناکارآمد خواهد بود. این نظامی بود که رخ داده بود و دیگر بعد از مدتی تمام شد. بعد از مشروطه آرام آرام این ریشه شکل گرفت. این ظرفیت در جامعه به وجود آمد که این نظام روی چه چیزی رخ داده است؟ مبانی این نظام چه بود؟ این مسائل ادامه پیدا کرد تا منتهی به این شد که صاحبان مبانی صحیح را آن‌گونه به نابودی بکشاندند.
آرام آرام در بدنه متفکرین جامعه ما به عنوان یک ابهام شکل گرفت و عده‌ای از متفکرین و دانشمندان با فکر روز این را بسط دادند و گفتند مبانی که در نظام مشروطه از آن غفلت شده است، این مبانی بوده است. این مبانی هر گاه در بخش کارآمدی آن کار شود، طبعاً منتهی می‌شود به همانی که در آن زمان به دنبال تدوین آن بودند.
رسا - آیا ورودهایی که بعضی از علماء نسبت به فقه نظام و ولایت فقیه داشتند، حساب شده بوده است یا سلیقه‌ای و موردی بوده است؟
مبنای ولایت فقیه را همه علماء قبول دارند. ما در گسترش و توسعه آن بحث داریم. ولایت فقیه را قبل از شیخ انصاری و بعد از شیخ انصاری در کتاب‌ها بحث کرده‌اند. اما چیزی که در آن کم داریم گستره ولایت است.
یعنی تصدی‌گری جامعه امروز را می‌خواهیم به گونه‌ای تعریف کنیم که جامعیت آن را ثابت کنیم. توانمندی آن را در همه بخش‌های مدیریت اثبات کنیم. به دنبال این بودیم که این آرام آرام در چهره‌هایی مثل مرحوم امام شکل گرفت و به تشکیل نظام منتهی شد. انشاالله با تشکیل دانشگاه فقه نظام به آن ایده بسیار مترقی هم رسیده خواهد شد.
رسا - رابطه بین فقه نظام و فقه حکومتی چیست؟
فقه نظام در واقع تعریف از فقه حکومتی است. فقه حکومتی یک اصطلاح است. فقه نظام، مأموریت تشکیل دهنده آن ابعاد و پازل فقه حکومتی است. فقه حکومتی یک مبنا است. یک درخت بزرگ است. این درخت باید ریشه‌هایی داشته باشد والا این درخت نمی‌ماند. ریشه‌هایش چیست؟ اقتصاد شما چیست؟ فقه حکومتی یعنی ما فقهی داریم که مدعی حکومت بر مردم و جامعه انسان‌ها است.
این ادعا است. این درخت را می‌خواهید بکارید. این درخت بایستی با یک ریشه‌هایی آبیاری شود تا زنده باشد. درخت مصنوعی نیست، واقعی است. این درخت با چه چیزی زنده خواهد شد؟ به تدوین و تعریف صحیح و جامعی از فقه اقتصاد، سیاست، تربیت، فرهنگ، حقوق، روابط اجتماعی با دنیای امروز و غیره.
وقتی این‌ها را تدوین کردید، یقیناً آن شاکله اصلی، میوه خوردنی حکومت دینی قابل ارائه به دنیای امروز است. این‌ها باید باشد تا حیات داشته باشد. این‌ها تشکیل دهنده آن درخت هستند. پس مبنای فقه حکومتی نیازمند به این است که شما پالایشی انجام داده و دین را در همه ابعاد عرضه کنید. آن پالایش و واکاوی جدی باعث می‌شود بدنه اصلی فقه حکومتی سالم خواهد بود.
رسا - سخن پایانی دارید بفرمایید.
تشکر و تقدیر دارم که فضایی را فراهم کردید که ما بتوانیم منویاتمان را ابراز کنیم. در پایان این را هم عرض کنم که شخصیتی مثل آقای اراکی را شاید ما در مجموعه نظام کم داشته باشیم. یک شخص کاملاً به روز و تجربه دیده است. خلاء جوامع امروز را لمس کرده است. شخص روشن و فقیه توانمندی است و کار را گرفته است و باید او را کمک کرد. ما هم در خدمت ایشان هستیم تا إنشالله بتوانیم یک حرکت منسجمی را آغاز کنیم و به پایان برسانیم.
/993/402/ر