علوم اجتماعی نیازمند بومی‌سازی است
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از طلیعه، حجت الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در دومین هم اندیشی روش های تحقیق در علوم انسانی که در مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا برگزار شد، گفت: به اعتقاد من نیاز نیست که علوم اجتماعی متناظر با فرهنگ اسلام تولید شود بلکه باید علوم اجتماعی متناظر با فرهنگ خود را ببینیم و دریابیم، چون این علوم وجود داشته و در طول زمان تغییرات خود را داشته است. تنها باید آن را دید و شناخت.
وی در ادامه سخنانش گفت: آنچه که بحث های ارائه شده استنباط می شود این است که مدیریت دانش و روش تحول در علوم انسانی چگونه است و دیگر اینکه نظریه چیست؟ اگر از پوزیتیویست این سئوال پرسیده شود که یک نظریه در واقعیت چگونه شکل می گیرد، پاسخ می دهد که نظریه علمی از مشاهده و فرضیه و قانون و اثبات شکل می گیرد. راجع به شکل گیری یک نظریه صحبت کردن ملزم به داشتن یک مبنای نظری است. صرف داشتن یک فرهنگ، کافی نیست تا نظریه تولید شود.
وی افزود: چون هیچ مشاهده ای که ناب باشد وجود ندارد، چون مشاهده به خودی خود تئوری پیچ است و دانش صرفاً با مشاهده شروع نمی شود. هر فضای فرهنگی با نوع نگاه کلانی که به انسان و جهان دارد و از سطح معنایی آن تاثیر می گیرد و به علم نیز معرفت دارد، و از عقبه های معرفتی دیگری که مختص به اینها نیست و انگیزه هایی که در تلائم با این ها شکل می گیرد، نظریه تولید می شود.
حجت الاسلام و المسلمین پارسانیا تصریح کرد: صرف داشتن فرهنگ و معرفت کافی نیست که نظریه تولید شود، چگونگی فعال شدن هر یک از این معرفت ها نیز شرط است. گاهی حتی بین داشتن فرهنگ و معرفت و چگونگی فعال شدن آنها تضاد وجود دارد. در بین این دو بخش،، تلائمی نیز وجود دارد. گاهی هر یک از آنها برای تولید نظریه پیشگام می شوند، با انگیزه هایی که ممکن است این دو بخش از ساختارهای سیاسی، فرهنگی گرفته باشند در تلائم با آنها، مساله بوجود می آید و همه این عقبه فعال می شود و برای پاسخ به مساله، نظریه بوجود می آید. شکل گیری نظریه به این شکل مختص علوم انسانی نیست در سایر علوم نیز همین اتفاق می افتد.
وی افزود: فضای طرح مساله است که بر شکل گیری نظریه تاثیر می گذارد. بر فرض اگر فضای غالب بر حوزه هستی شناسی ماتریالیستی و یا سکولار باشد اجازه نمی دهد که پاسخ بر پایه نظریه های معنوی شکل گیرد. همچنین اگر فضا معنوی باشد و این عالَم را نشانه عالمِ دیگری بداند، خود به خود هم مساله و هم پاسخ آن در یک کانتکس معنوی شکل خواهد گرفت. بعد از شکل گیری نظریه بلافاصله خود نظریه، به زمینه های خود ملحق می شود و عقبه معرفتی ای به انباشت جدید خود می افزاید و همچنین بر انگیزه نیز اثر می گذارد.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: بسیاری از نظریه ها پس از مطرح شدن، شرایط اقتصادی ـ زیستی و به طور کلی شرایط اجتماعی را عوض کرده اند و مسائل جدیدی را بوجود آورده اند. از تولید مسائل است که نیاز به فرآیند تولید نظریه مطرح می شود.
وی افزود: شناخت عوامل و عقبه های تولید مساله و طرح نظریه ربطی به درست یا غلط بودن یک نظریه ندارد و خود یک دانش به شمار می آید. شناخت عقبه های معرفتی ربطی منطقی با نظریه دارند. عقبه های انگیزشی که ممکن است اجتماعی و یا فردی باشند ربط وجودی غیر معرفتی دارند و ممکن است جلوی بسیاری از انگیزه های معرفتی را بگیرند و نگذارند فعال شود. این عوامل ممکن است مسیر را برای تولید نظریه هموار کنند و یا فرصت تولید برای یکسری از نظریه های را بگیرند. حتی اگر عقبه منطقی آن نیز وجود داشته باشد.
وی افزود: شناخت عقبه های یک نظریه، خود یک دانش است ولی فقط ربط بین مبانی و لوازم را بیان می کند. این دانش درست یا غلط بودن نظریه را بیان نمی کند. برای فهم درست یا غلط بودن یک نظریه نیاز به یک روش شناسی از طریق تحقق عینی نظریه است. برای تشخیص درست یا غلط بودن یک نظریه باید داخل خود نطریه شد. دانشی که بر اساس شناخت نظریه شکل می گیرد تنها به اینکه چرا انگیزه ها و عقبه های معرفتی باعث تولید نظریه نمی شود، پاسخ خواهد داد، نه درست و غلط بودن آن.
این استاد حوزه تصریح کرد: اگر یک جامعه با عقیده اساطیری وجود داشته باشد تفسیر آن اساطیری می شود. جامعه ای که فیلسوف آن کانت باشد نظریه هایی که در حوزه دانش پرورش فکری آن جامعه تولید می شود، کانتی است. اگر فیلسوف آن کُنت باشد سوالات و نظریه اش کنتی می شود. اگر عقبه غالب فرانکفورتی باشد نظریه اش هم فرانکفورتی می شود. اگر فیلسوفش ابن سینا باشد نظریه اش سینوی می شود. اگر جامعه ای عقیده اش بر پایه انجیل باشد و انگیزه های آن جامعه با انجیل ناسازگار باشد، این ظرفیت انجیل را می گیرد و به تدریج حتی مبانی آن را در فرهنگ عوض خواهد کرد.
وی افزود: اگر امپریسم و ماتریالیسم در فرانسه به عنوان یک جریان شکل گرفته است و پوزیتیویسم مستقر شده و تغییر علم به صورت طبقه بندی کنتی درآمده است، دیگر اصلاً امکان ندارد نظریه هایی که با تعریف دیگری از علم و انسان در جامعه دیگری شکل گرفته باشد، تولید شود. در اینجا آن مسائل عوض می شود و ممکن است یک مساله واحد به دو گونه دیده و تعبیر شود.
حجت الاسلام و المسلمین پارسانیا با بیان اینکه در قرون وسطی آکوئیناس و مسیحیت علت مریضی و مسائل اجتماعی را به صور دیگری فرض می کردند و تجویزشان نیز با دیدگاه غالب خودشان بود، گفت: در موقعیتی که پوزیتیویسم غالب شد، این فرضیات و تجویزها قالب پوزیتویستی گرفت. دانش داوری بین این مسایل و عقبه ها باید دانشی تبیینی باشد نه تجویزی و یا انتقادی.
وی تصریح کرد: البته مکانیسم روش در تحقیق در عالم واقعیت، شبیه به آنچه که بیان شد عمل نمی کند. چون با فرهنگ های متفاوتی رو برو می شود که با یکدیگر در حال رقابتند. نظریات درون یک فرهنگ ساخته نمی شوند و از انگیزه ها و عقبه های درون یک فرهنگ شکل نمی گیرند. خیلی از مواقع نظریه ها اصلاً از این مکانیسم تبعیت نمی کنند. گاهاً با تعاملات بین فرهنگ ها، یک فرهنگ متوازن و یا یک فرهنگ که از قدرت برخوردار است بوجود می آید و عمل می کند. گاهی نیز آن یکی دست برتر دارد.
حجت الاسلام و المسلمین پارسانیا افزود: به عنوان مثال مواجهه فرهنگ اسلام با فرهنگ و میراث یونان با مواجهه امروزی متفاوت است. آن زمان فرهنگ اسلام از میراث یونان گزینش می کرد ولی اکنون به تناسب مواجهه با آن مسائل داخلی بوجود آمد و بر اساس بنیادها و انگیزه های درون خودش مواردی از این میراث را اخذ کرد. در صدر اسلام، عناصر قالب فرهنگ یونان را نگرفتند بلکه عناصر مکتوب را بیشتر مورد توجه قرار دادند. اما امروزفرهنگ ما در شرایط گزینش نیست.
وی در ادامه سخنانش گفت: قبل از انقلاب در شیراز دانشگاهی ساخته شد که زبانش فارسی نبود و هیات امنای آن هم ایرانی نبودند. نظریه نیز در یک بخش دیگری تولید شده است و یا ایران دانشجوهای خود را به آن طرف می فرستد. بستگی دارد به سیاست خارجی که در هر دهه دانشجوی خود را به کدام کشور بفرستد. نظریه های غربی، به صورت جمعی، توسط این دانشجویان از تمام این کشورها وارد می شود و بدون اختلاف در کنار هم جمع می شود. به طوری که در آن سو هیچ کدام از نظریه پردازان و محققان به این صورت در کنار هم جمع نمی شوند، البته آنجا اگر نظریه تولید می شود فیلسوف هم در آنجاست و مساله و عقبه نیز از همانجا شکل گرفته است، اما در این سو با آمدن نظریه عوامل انگیزشی غیروجودی انگیزه ای آن که ممکن است سیاسی یا اقتصادی باشد به ایران می آید.
این محقق حوزوی افزود: اقتصاد و سیاست انضمام یک نظریه است و جدانشدنی از آن است، اما عوامل معرفتی که ربط منطقی با آن دارد انضمامی نیست ولی همراه آن می آید. همچون قلمه ای از یک گیاه که می شود آن را جابجا کرد و در جایی دیگر پروراند. بخشی از معرفت نظریه ها روشن است و بخش دیگر که لوازم منطقی معرفت است، حاشیه است. این حاشیه دیر یا زود به اصل خود برمی گردد و خودش را روشن می کند.
وی افزود: وقتی فروید، کنت و دورکهایم وارد یک فرهنگ می شود، دیر یا زود، نوع نگاه خود نسبت به دین را هم بوجود می آورد. تعریفی که کنت از علم دارد دقیقاً با نظریه اش سازگار است، ولی به هیچ وجه با تعریف علم و فلسفه در جهان اسلام یکی نیست. این مساله امروز تبدیل به یک چالش شده است. آن چیزی که امروز به عنوان مساله برای فعالان در حوزه علوم انسانی مطرح است حضور دانش برای نابود کردن نظریه هایی است که با عقبه های معرفتی در یک فرهنگ دیگر شکل گرفته است. این معارف از مجرای معرفت علمی به درون فرهنگ ما می آیند. این امر خود باعث چالش های فرهنگی برای ما می شود.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی اظهار کرد: متاسفانه تصور می شود که این مساله تنها در علوم انسانی است. البته این مساله در علوم انسانی خودر ا بیشتر و پیشتر نشان می دهد ولی بیش از آن که در علوم انسانی باشد در علوم پایه نهفته است. در حالیکه علوم انسانی مدرن در حاشیه علوم طبیعی و با مرجعیتی غربی آمد و شکل گرفت و در تعامل با علوم طبیعی نیز در حال عمل است. چون علوم انسانی و علوم اجتماعی به سرعت حوزه فرهنگ را اُبژه خود می کند و چالش هاییش نیز، به سرعت برای عالِم و جامعه علمی روشن می شود، اما در علوم پایه این چالش ها به مراتب با سرعت کمتری خود را نشان می دهد، به همین دلیل فرصت رسوب عمیق تری پیدا می کند. از این رو در فرهنگ به صورت بنیادی تری رسوخ می کند. بنابراین اکنون علوم پایه برای انتقال نظریه های غربی از حاشیه امن‌تری برخوردار است. تحولاتی که در جهان مدرن در علوم اجتماعی شکل گرفت از حوزه علوم پایه بودند. بحث های فلسفه علم از جانب فیزیکدان ها صورت گرفت نه جامعه شناس ها.
وی ادامه داد: ابتدا ادبیات فلسفه علم در دهه ۶۰ گسترش پیدا کرد و در دهه ۸۰ فلسفه علوم اجتماعی بسط پیدا کرد. یعنی دو دهه طول کشید که تکانه های لرزش از علوم پایه به علوم اجتماعی منتقل شود. حال در مقابل این علوم اجتماعی سوال این است که در جهان اسلام نظریه اجتماعی وجود داشته یا باید تولید شود. یکی از مشکلات آمدن علم مدرن با مفاهیم و تعاریف بومی اش این است که به هیچ عنوان متناظر مفاهیم فرهنگ ما نیست.
این استاد حوزه تصریح کرد: آمدن مفاهیم مدرن و پست مدرن به تنهایی کافی است تا فرهنگ ما را زیر و زبر کند که در این حالت یا باید قرآن را کنار بگذاریم یا به گونه دیگری آن را تفسیر کنیم. با وجود مفاهیم قرآنی و تاریخی علم، که در مفاهیم دین اسلام وجود داشته و در حاشیه آن کلام، فلسفه و فقه و دانش های متناظر با خودش را ایجاد کرده است، آیا علوم اجتماعی متناظر با آن را باید تولید کنیم و یا اصلا این مفاهیم علوم اجتماعی متناظر با خود را داشتند، و آمدن مفاهیم مدرن موجب شده است امکان نگاه کردن به داشته های خود را از دست بدهیم.
وی در ادامه یادآور شد: به اعتقاد من نیاز نیست که علوم اجتماعی متناظر با فرهنگ اسلام تولید شود بلکه باید علوم اجتماعی متناظر با فرهنگ اسلام را ببینیم و دریابیم، البته این دیدن برای حفظ آن نیست بلکه برای شناخت آن است. این علوم در طول تاریخ دائماً در حال تغییر بوده اند و اکنون نیز باید دائماً تغییرات و تحولات متناظر با آن را ببینیم و بشناسیم. یکی از تغییرات متناظر با علوم اجتماعی اسلام، درگیر شدن آن با دانشی است که از بخش دیگری از جهان آمده است و بدون تاریخ و جغرافیا، به صورت مطلق به فرهنگ ما آمده است.
این محقق و اندیشمند علوم انسانی با اشاره به لزوم شناخت دقیق علوم مدرن غربی گفت: دانش مدرن چشم ما را گرفته است، مگر می توان چشم به روی آن بست ابتدا باید عینکی که از آن علوم، اسلام را می بینیم و بررسی می کنیم را ببینیم و بهتر بشناسیم. باید عقبه، فلسفه و انگیزه نظریه ای که وارد شده است را به خوبی دریابیم و بدانیم که این نظریه مختص به همه جهان و همه فرهنگ ها نیست و ما اُبژه آن نیستیم.
وی با تأکید بر اینکه دانش های غربی باید مدیریت شوند، گفت: مدیریت دانش در حقیقت قانون بخشیدن به دانش های موجود آکادمیک است. مدیریت دانش، گرفتن دانش از حالت تکنوکرات و شتابزده و فرصت دادن برای شناخت دانش های بومی و تاریخی است./916/ 102/ع