نشست نقد مقاله «جریان شناسی جعل حدیث در زمان رسول الله» برگزار شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، چهل‌ و هشتمین نشست نقد مقاله از سلسله نشست‌های سید مرتضی، با موضوع «جریان شناسی جعل حدیث در زمان رسول الله(ص)» به همت مرکز تخصصی حدیث حوزه برگزار شد.

شایان ذکر است: این نشست علمی با ارائه سید محمد حسن مؤمنی از محققان و پژوهشگران پژوهشکده حدیث حوزه و با حضور جمعی از محققان برگزار خواهد شد.

طبق روال معمول این مرکز، در نشست‌های نقد علمی مقالات، پنج منتقد در هر نشست حضور می‌یابند که ناقدین این نشست حجج الاسلام صفری، حائری، فیاضی، فرهمندیان و علوی نژاد بودند.

احادیث ساختگی یکی از آسیب‌های میراث حدیثی

در ابتدای این نشست سید محمد حسن مؤمنی با بیان این‌ که «احادیث ساختگی» یکی از آسیب‌های میراث حدیثی است اظهار داشت: شناخت جاعلان لعن شده توسط پیامبر اکرم(ص) برای تمییز قرار‌ دادن احادیث صحیح از جعلی و خدشه وارد نشدن به تمام احادیث، ضروری است.

وی اطلاق حدیث بر گفتارهای ساختگی و بافته‌های بشری را از روی تسامح دانست و ابراز داشت: فرصت‌طلبان از ابتدای ورود احادیث به جامعه اسلامی، با نسبت دادن سخنان ساختگی به پیامبر اسلام(ص) دنبال اهداف شخصی خویش بودند لذا این سؤال مطرح است که با توجه به نکوهش جاعلان توسط پیامبر(ص) در زمان حیات ایشان، آیا جریانی اقدام به جعل حدیث کرده یا وضع به ‌صورت فردی به وقوع پیوسته است؟

این پژوهشگر جوان تصریح کرد: بحث جعل در کتاب‌ها و پایان‌نامه‌های مختلفی مانند «اضواء علی‌السنة‌المحمدیة» نوشته محمود ‌ابوریه و «ملاک‌ها و معیارهای وضع حدیث» به قلم قاسم بستانی مطرح‌شده؛ حتی کتاب‌های اختصاصی نیز مانند «الموضوعات‌ فی الآثار والاخبار» نوشته هاشم معروف، «الوضع ‌فی‌الحدیث» نوشته عمر فلاته و «وضع ‌و ‌نقد ‌حدیث» عبدالهادی مسعودی در مورد آن نوشته‌شده است از این رو این مقاله به جریان‌شناسی جعل در دوران پیامبر اکرم(ص) می‌پردازد.

وی با اشاره به شواهد قرآنی مؤید بر این مسئله تصریح کرد: آیات فراوانی وجود دارد که نشان‌دهنده دروغ‌بستن به پیامبران از ابتدای بعثت آن‌هاست. به‌عنوان نمونه افترا به پیامبرانی از جمله «ابراهیم، اسباط و اسحاق و اسماعیل، شعیب، صالح، عیسی، موسی، نوح» را می‌توان بیان کرد و آیات دیگری وجود دارد که افترا بستن به خدا را بیان می‌کند.

مؤمنی تأکید کرد: برخی از افراد، در زمان حضور رسول اکرم(ص) نسبت‌های دروغ به خداوند و اطرافیان پیامبر اکرم زده‌اند از جمله؛ خداوند خطاب به کسانی که از سادگی افراد استفاده کرده و نسبت‌های دروغ به خدا می‌بستند فرموده است: «فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ اِفْتَرى عَلَى اَللّهِ كَذِباً لِیضِلَّ اَلنّاسَ بِغَیرِ عِلْمٍ إِنَّ اَللّهَ لا یهْدِی اَلْقَوْمَ اَلظّالِمِینَ. پس ستمکارتر از کسی که به خدا دروغ بندد تا مردم را از روی نادانی گمراه کند، کیست؟! مسلماً خدا گروه ستمکاران را هدایت نمی‌کند.

وی ادامه داد: آیه مذکور در مورد نسبت دروغ دادن به خداوند متعال سخن می‌گوید که دو صورت برای این مورد قابل تصور است یکی اینکه عده‌ای سخن خدا را تکذیب کرده و حلال‌ها را حرام و حرام‌ها را حلال دانسته‌اند. دیگری اینکه، گروهی احکام صادر شده از طرف پیامبر(ص) را از ناحیه خودش دانسته كه به خدا نسبت می‌دهد و خداوند نیز از پیامبر خود دفاع می‌کند.

این پژوهشگر جوان با قرائت آیه « فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَکَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جَاءَهُ أَ‌‌لَیسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ» خاطرنشان کرد: خداوند در این آیه به مشركان و اهل كتاب که قائل به داشتن فرزند و شریك برای خدا بودند پاسخ می‌دهد و می‌فرماید: ‌ پس چه كسى ستمكارتر است از آنكه بر خدا دروغ بندد و چون گفتار صادقانه به سوى او آمد، تكذیب كند؟ آیا دوزخ جایگاهى براى كافران نیست؟

وی در ادامه گفت: این آیه، صراحت دارد در اینكه آنان سخن كذبی را ساختند و به خدا نسبت دادند. هرچند چنین نسبتی از باب حدیث قولی و فعلی و تقریری نیست؛ بلكه از باب حدیث وصفی است.

مؤمنی اظهار داشت: خداوند برای برخورد با سخنان افراد یک راه‌کار ساده و پر کاربرد ارائه می‌دهد و می‌فرماید:«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا»اى اهل ایمان! اگر بدكار بى‏ تقوایى خبرى برایتان آورد، خبرش را بررسى و تحقیق كنید.

امر به قول سدید و اجتناب از قول زور

وی با بیان این که ایات فراوان دیگری در قرآن کریم وجود دارد که در آن خداوند امر به قول سدید و اجتناب از قور زور داده است، تصریح کرد: این کار نوعی پیشگیری از دروغ‌بستن به پیامبر اکرم(ص) محسوب می‌شود و برخی دیگر از آیات، وجود منافقان در امت پیامبر(ص) را گزارش می‌دهند که این افراد سخنان خود را با ظاهری اسلامی بیان می‌کردند.

این پژوهشگر آیات مذکور را هر چند شاهدی بر وقوع وضع احادیث در زمان پیامبر اکرم(ص) ندانست اما خاطرنشان کرد: با کنار هم قرار دادن آیات و رجوع به شأن نزول‌های آنان به دست می‌آید دروغ‌بستن به خداوند و نزدیکان پیامبر(ص) در زمان حضور ایشان، واقع ‌شده است.

مقوله جعل حدیث مسئله‌ای بسیار مهم در حدیث شناسی

در ادامه این نشست علمی ناقدان به نقد شکلی و محتوایی این مقاله پرداختند و حجت الاسلام حائری، محقق پژوهشکده حدیث حوزه با بیان این‌که مقوله جعل حدیث مسئله‌ای بسیار مهمی در حدیث شناسی است اظهار داشت: همین مقوله جعل حدیث مستمسکی برای مقابله با حدیث شده است و مخالفان آن را دستاویز برخی تحقیقات خود قرار داده‌اند.

وی در ادامه گفت: عناوین جزیی انتخاب شده در این تحقیق خوب است ولی در مورد عنوان اصلی، اگرچه اشکالی ندارد ولی گویای همه مطالب نیست و می‌توان با تغییر جزیی عنوان جامعی انتخاب شود .

حائری سیر منطقی در بحث را مثبت ارزیابی و تصریح کرد: جا داشت که در زمینه معناشناسی جعل، نتیجه بحث در نتیجه‌گیری نهایی لحاظ شود.

جعل حدیث مسئله‌ای فردی و یا جریانی در صدر اسلام

حجت الاسلام صفری با بیان این که: شناخت جعل حدیث مسئله‌ای فردی و یا جریانی در صدر اسلام بوده است در حدیث‌پژوهی بسیار مهم است ابراز داشت: عنوان انتخاب شده برای مقاله خوب است ولی اگر به جای جریان‌شناسی رویکرد جعل نامگذاری می‌شد به نظرم بهتر بود زیرا در وضع کنونی شاید نتوان تحلیل جامعی از آن استخراج کرد.

حجت‌الاسلام فیاضی از دیگر محققان این پژوهشکده و از ناقدان این نشست گفت: روانی قلم و ارایه تحقیقی پخته و جاندار از ویژگی‌های این تحقیق است ولی در مورد عنوان اصلی، چون در محتوا بحث جدی در مورد جریان‌شناسی انجام نشده بهتر بود عنوان دچار تغییر می‌شد.

فیاضی تصریح کرد: اگرچه متن از روانی و رسایی خوبی برخوردار است ولی برخی اشکالات جزیی دیده می‌شود ضمن اینکه برخی اشکالات ویرایشی نیز وجود دارد.

حجت‌الاسلام علوی‌نژاد از دیگر ناقدان، در ادامه این نشست اظهار کرد: نویسنده تحقیق کار مفهوم‌شناسی بحث جعل، تاریخ‌گذاری، بیان مصادیق جعل و پرداختن به جریانات را انجام داده اما بحث جریان‌شناسی چندان نمود ندارد بنابراین باید به بحث جریان‌شناسی بیشتر پرداخته شود.

علوی‌نژاد استفاده از منابع بسیار زیاد و ارجاع به منبع را از ویژگی‌های ممتاز و نشان‌دهنده جامع بودن این تحقیق برشمرد و گفت: از این جهت این مقاله به مقاله علمی پژوهشی شباهت زیادی دارد.

در پایان این نشست سیدمحمدحسن مومنی، نویسنده تحقیق جریان‌شناسی جعل حدیث نیز به دفاع از خود پرداخت و ابراز داشت: تلاش بنده این بوده است که به صورت ضمنی جریان‌شناسی جعل نشان داده شود اگرچه تصریح در مطلب نشده است؛ زیرا با وجود اینکه فضا، فضای شیعی است ولی اگر بخواهیم تصریح داشته باشیم و اسامی را ذکر کنیم مشکلات دیگری ایجاد می‌کند لذا به صورت ضمنی به برخی مقولات پرداخته شده است.

وی خاطرنشان کرد: وی تاکید کرد: هیچ یک از بزرگانی که در زمینه وضع، کتاب نوشته‌اند با صراحت نگفته‌اند که جعل حدیث، جریان بوده است بلکه بیشتر دست‌های شخصی در جعل و وضع دخالت داشته به همین دلیل با وجود اینکه بنده قائلم جریان در کار بوده باز هم معتقدم مطالب را باید در لفافه بیان کرد. /878/پ202/س