دانش فقه در یک قرن دو انقلاب کرده است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی «جایگاه فقه در علم اجتماعی مسلمین»، از سلسله نشست های حلقه دانش اجتماعی مسلمین به همت انجمن مطالعات اجتماعی حوزه علمیه و با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا و دبیری حجت الاسلام نامخواه در ساختمان انجمن های علمی حوزه علمیه قم برگزار شد.

در ابتدای این نشست حجت الاسلام نامخواه، دبیر علمی نشست «جایگاه فقه در علم اجتماعی مسلمین»، با بیان این که اگر نگاهمان به علم اجتماعی متأثر از انگاره های مدرن و کنتی باشد باید علم اجتماعی را محدود به چند قرن اخیر بدانیم، گفت: جوامع مسلمین در طول تاریخ در رابطه با جامعه فکر می کردند و برای مشکلات اجتماعی خود تجویزهایی داشته اند که صورت علمی داشته است.

وی خاطرنشان کرد: وجه غالب پیش فرض های متأثر از روشنگری غربی این است که تمام تجویزهای اجتماعی جوامع مسلمین چون با مرجعیت وحی بوده است علم نیست و اگر ما این پیش فرض را کنار بگذاریم می بینیم که جوامع اسلامی در طول تاریخ تحلیل های متفاوتی از مسائل اجتماعی خود از خاستگاه علوم مختلف داشته است.

حجت الاسلام نامخواه اظهار داشت: در سلسله نشست های حلقه دانشی علم اجتماعی مسلمین ما تلاش می کنیم رویکردهای مختلفی که جامعه اسلامی در هزاره اخیر داشته است را به تحلیل بگذاریم و یکی از این دانش ها دانش فقه است که تجویزهایی در رابطه با مسائل مختلف دارد و آنجایی که تجویزش درباره اجتماع باشد مربوط به علم اجتماعی خواهد بود.

وی با اشاره به پیشینه این بحث و نشست هایی که در این زمینه برگزار شده است، ابراز داشت: استاد پارسانیا نشست هایی را با عناوین، فلسفه فقه الاجتماع، تأثیر علم کلام در علوم اجتماعی، حوزه علمیه و علوم انسانی، تجربه ایرانی مواجهه با علوم انسانی مدرن و نشست علمی حکمت متعالیه و انقلاب اسلامی را در این رابطه داشته اند.

دبیر علمی نشست جایگاه فقه در علم اجتماعی مسلمین افزود: همچنین یک مصاحبه هم از استاد پارسانیا در مجله علوم انسانی صدرا با عنوان «مرگ جامعه شناسی و احیای فقه به مثابه معرفت علمی اجتماعی» و یادداشتی هم در کتاب روش شناسی انتقادی حکمت صدرایی با عنوان«نسبت فقه سیاسی و فلسفه سیاسی» از ایشان به چاپ رسیده است.

وی به طرح سؤالاتی از حجت الاسلام پارسانیا در رابطه با نسبت فقه و علوم اجتماعی پرداخت و گفت: با توجه به سه تعریف از علم اجتماعی که عبارتند از علم اجتماعی مدرن، علم اجتماعی پست مدرن و علم اجتماعی مسلمین ما به دنبال این هستیم که فقه با این سه تعریف از علم اجتماعی چه نسبتی پیدا می کند و سؤال بعدی ما این است که استلزامات فقه به عنوان بخش تجویزی علم اجتماعی مسلمین چیست؟

در ادامه حجت الاسلام پارسانیا عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، دنبال کردن این بحث را برای حوزه امید بخش دانست و ابراز داشت: آنچه تحت عنوان رابطه فقه و علوم اجتماعی مسلمین مطرح است بیش از یک دهه است که در نوشته ها و نشست های مختلف درباره آن بحث شده است و باید تلاش کنیم در تبیین و ترویج مسائل این حوزه مؤثر باشیم.

وی با بیان این که حوزه باید تعریف دانش ارزشمند فقه را که با آن انس دارد در طبقه بندی علومی که وجود دارد و در اراتباط با سایر علوم بیان کند، گفت: باید دید که فقه که دانشی فعال، زنده و هویت بخش برای حوزه است با علوم اجتماعی چه نسبتی دارد؛ زیرا چگونگی تعامل حوزه با علوم اجتماعی و انسانی نقش بسیار مهمی را در خواهد داشت.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا در تقسیم کار بین حوزه و دانشگاه تبیین نسبت علوم اجتماعی با فقه را تعیین کننده دانست و خاطرنشان کرد: بی توجهی نسبت به این مسأله آسیب ها و آفت های فراوانی را برای حوزه های علمیه و هم برای مجموعه های دانشگاهی و نظام علمی ما و جهان اسلام خواهد داشت.

وی در پاسخ به این سؤال که نسبت فقه با سه رویکرد مدرن، پست مدرن از علم اجتماعی و علم اجتماعی مسلمین چیست، اظهار داشت: رویکرد کلاسیک علوم اجتماعی که مربوط  به نیمه دوم قرن 19 تا دهه 60 قرن بیستم است نسبت فقه با این علوم نسبتی بیرونی است و فقه را نسبتی معرفتی و علمی با جامعه شناسی نیست.

استاد حوزه و دانشگاه افزود: نسبت فقه با علم اجتماعی مدرن تنها در حد رابطه دو شیء بیرونی است به این صورت که فقه می تواند ابژه علوم اجتماعی باشد و از ناحیه نگاه فقه به جامعه شناسی نسبت های تجویزی ارزشی است و که آیا تحصیل علم اجتماعی جایز و یا لازم و یا حرام است و یا این که چه حوزه هایی را لازم است که به آن علم پیدا کنیم.

نسبت فقه با علوم اجتماعی مدرن

وی خاطرنشان کرد: در نگاه کلاسیک جامعه شناسی که علم را دانش تبیینی می داند و سعی می کند پدیده های اجتماعی را از طریق عوامل اجتماعی شناسایی و تبیین کند، خود این دانش یک پدیده اجتماعی است که تأثیرات و تأثراتی را بر محیط اجتماعی دارد.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقر العلوم(ع) با اشاره به سیر تاریخی دانش اجتماعی در جامعه اسلامی و نسبت آن با فقه ابراز داشت: ما حوزویانی را داریم که از این منظرها به نسبت فقه با جامعه پرداخته اند و برخی فقها در باب های فقهی وقتی تعین اجتماعی پیدا می کند تلاش کرده اند کارکردهای اجتماعی را به دست بیاورند و رویکردهای همدلانه ای را با فقه داشته اند و برخی محققان هم رویکرد همدلانه و مثبتی با فقه نداشته اند.

وی با اشاره به تفسیر پوزیتیویستی از علم اجتماعی چه با نگاه تفهمی وبری و چه با نگاه کنتی، ابراز داشت: آنها به نسبتی قائل هستند که علم اجتماعی و هیچ علمی حق ارائه گزاره های ارزشی و تجویزی ندارد و بایدها و نبایدها نباید در علم فقه باشد؛ بنابراین فقه را علم نمی دانند و تفکیک میان علم و ارزش وجود دارد.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان این که چرا جامعه شناسی این خصوصیت که نباید در حوزه ارزش ها وارد شود را پیدا کرده است، گفت: این به دلیل مبانی جامعه شناسی مدرن است و یکی از این مبانی معرفت شناسی آنها است که تجربه گرایی و اصالت حس محدودیت هایی را ایجاد می کند که از عمده ترین این محدودیت ها جدایی دانش از ارزش است.

وی اظهار داشت: به دلیل همین معرفت شناسی فلسفی پوزیتیویستی و امپریستی مدرن در قرن 19 و 20 است که گزاره های متافیزیکی را علم نمی دانند و تنها گذاره های محسوس علم هستند و معتقدند که گزاره های تجویزی به دلیل این که آزمون پذیر نیستند علم نیستند.

نسبت فقه با علوم اجتماعی پست مدرن

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا با اشاره به نسبت فقه با علوم اجتماعی ابراز داشت: رویکرهای پسا مدرن مانند مکتب فرانکفورت مرزهای تعریف علم را در هم شکست و معنای روشنگری را فرو ریخت و جریان های حاشیه ای جامعه علمی را فرصت داد تا به متن گفت و گوهای جامعه علمی نزدیک شوند و آثار و نظریات اجتماعی شان وارد کتاب های درسی و کلاسیک جامعه شناسی شود.

وی افزود: رویکرد انتقادی فرانکفورتی ها و رویکردهای پسامدرن نقطه عطفی در علم به معنای مدرن بود و از درون حوزه علوم پایه شکل گرفت در نهایت به نفع رقیب بیرونی شد

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد: تا قبل از وبر علوم اجتماعی در امتداد علوم طبیعی بودند و بعد از وبر تفکیک میان علوم اجتماعی و علوم طبیعی پذیرفته شد ولی روش علوم طبیعی در علوم اجتماعی استمرار پیدا کرد و همانگونه که علوم طبیعی تجربی محض بود و از طریق مشاهده، فرضیه، آزمون، قانون و نظریه شکل می گرفت؛ علوم اجتماعی هم به همین صورت شکل می گرفت.

وی اظهار داشت: به تدریج تعدادی از فیزیکدانان به این نتیجه رسیدند که بسیاری از مفاهیمی که آنها به کار می برند خروجی فرایند علوم طبیعی نیست و نمی تواند باشد و مجموعه مباحث فلسفه علم شکل گرفت.

بر اساس مکتب پست مدرن ارزش ها در هویت معرفت علمی دخیل هستند

استاد حوزه و دانشگاه افزود: نتیجه این گفت وگوها این شد که معرفت علمی معرفتی گسسته و مستقل از معرفت های ارزشی و متافیزیکی نیست و هویت معرفت علمی بر دوش آگاهی هایی قرار می گیرد که ذاتا علمی نیستند و با روش علمی اثبات و ابطال و گزینش نمی شوند بلکه با انتخاب جامعه علمی گزینش می شوند که این اراده ممکن است قواعد و ضوابطی داشته باشند.

وی با بیان این که ارزش ها در هویت معرفت علمی دخیل هستند، گفت: هر نظام ارزشی از یک اصول و پیش فرض هایی و یا به تعبیر توماس مور پارادایم هایی گرفته شده است که هویت ارزشی دارند و ارزش های جامعه علمی در علم اثر می گذارد؛ و این مانند سدّی بود که شکست.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا افزود: اگر قرار شد معرفت علمی در معنای کلاسیک مدرن قرن نوزدهمی در هویت خود متأثر از یک مجموعه های ارزشی غیر علمی به معنای کنتی بوده باشد آنگاه فقه و فرهنگ فقهی بر اساس ارزش های خود ممکن است مبانی ویژه ای را برای سازه های علمی و هویت علمی به وجود بیاورند و تعامل علم با فقه یک تعامل بیرونی نیست بلکه تعامل  هویت بخش خواهد بود.

وی ادامه داد: با این تعریف پست مدرنی از علم هم فقه همچنان علم نخواهد بود بلکه فقه حیات است و زندگی است و یک معرفت ارزشی و تجویزی است که در دامن خود یک نظام علمی آزمون پذیر متناسب با خودش را برای تصرف در عالم و برای پیش بینی و کنترل طبیعت و غیر آن ممکن است پدید بیاورد.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: ممکن است فقه یک نظام ارزشی داشته باشد که اجازه رویکرد تصرف آمیز و آزمون پذیر به عالم که بخواهد عالم را تحت کنترل آدم قرار بدهد را ندهد؛ برخی از رویکردهای فقهی می گویند که اصلا جایز نیست چیزی که جز از راه نقل فهمیده می شود را برای تصرف در عالم به کار برد ولی چنین داوری بر اساس این نظر نسبت به فقه شیعه کمتر خواهد بود زیرا فقه شیعه در میدان دادن به علم تجربی از فقه اهل سنت و دیگر ادیان بهتر عمل کرده است.

علم نبودن غیرحسیات میان دو رویکرد مدرن و پست مدرن علم اجتماعی مشترک است

وی با بیان این که دو رویکرد مدرن و پست مدرن به رقم افتراقات اشتراکاتی هم دارند، ابرازداشت: از جمله اشتراکات آنها این است که هر دو علم را در معنای کنتی آن به کار می برند و بر میراثی که کنت در عرصه فرهنگ برای جامعه علمی به جای گذاشت ثابتند و معرفت علمی را معرفت آزمون پذیر می دانند و هر گزاره ای که ذهنی محض است و به واقعیت ربطی ندارد را علمی نمی دانند.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که در فلسفه کنتی عینیت در حسیت محدود شده است، گفت: این اصل که بدیهی محسوب می شود و اصل مسلم شمرده می شود؛ معلوم نیست از کجا آمده است ولی عادت زمانه این را بر ما تحمیل کرده است و امری باطل است.

وی افزود: بر اساس این تعریف از علم، فقه می تواند بر علم غالب بشود ولی غلبه غیر علم بر علم هویت استقلالی و روشنگری علم را به سؤال می کشد و از آن تعبیر به افول روشنگری می شود و نسبیت علم و حقیقت را به دنبال خواهد داشت.

نسبت فقه با علوم اجتماعی جامعه مسلمین

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا رویکرد سوم به علوم اجتماعی را چیزی که در جهان اسلام است که امپریسیسم و پوزیتیویسم را قبول ندارد دانست و خاطرنشان کرد: اگر چه که اندیشمندان مسلمان معرفت حسی و تجربی را علمی می دانند ولی معرفت علمی را به گزاره های آزمون پذیر مقید نمی دانند و برای این که گزاره های حسی علمی بشوند باید به یک امر غیر حسی مبتنی شود؛ که نشان می دهد چیزی که پست مدرن ها متوجه شدند اندیشمندان مسلمان متوجه بودند.

در جهان اسلام معرفت علمی به معرفت حسی محدود نمی شود

وی اظهار داشت: در نگاه اندیشمندان مسلمان معرفت علمی به معرفت حسی محدود نمی شد بلکه معرفت عقلی هم وجود داشت ومعرفت عقلی به عقل عملی و عقل نظری تقسیم می شد و عقل عملی گزاره های تجویزی داشت و عدالت حسن است و ظلم قبیه است می گفت.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: همانطور که در عقل نظری اولیات و نظریاتی داریم در عقل عملی هم اولیات و نظریاتی داریم و اگر این طور شد گزاره های تجویزی هم علم می شود که یا مستقلات عقلیه هستند و یا منبع دیگری فراتر از عقل که وحی است دارند وب ه تبع آن نقل هم تولید دانش تجویزی می کند و در این صورت فقه هم علم است و بعد تجویزی است.

وی افزود: نگاهی که در جهان اسلام وجود دارد این است که علم محدود به دانش تجربی نمی شود اگر چه که برخی هم دانش تجربی را از باب این که معرفت بشری است در برابر معرفت الهی قرار می دهند و آن را دانش نمی دانند.

استاد حوزه و دانشگاه ابراز داشت: در جهان اسلام  همه فقه را علم می دانند ولی تصویر جریان های فکری جهان اسلام از علم اجتماعی تصویری یکسان نیست و برخی دانش مستقلی را به نام علم اجتماعی ایجاد نکرده اند و برخی هم مانند اشعریان ظرفیت دانش اجتماعی را داشته اند و دانشی به نام عمران را هم ایجاد کرده اند.

وی با اشاره به رویکرد عقلانی معتزلی که در آیات و روایات هم ریشه دارد و در جریان فلسفی جهان اسلام ادامه پیدا کرده است، گفت: اگر نسبت علم اجتماعی و فقه را از این نگاه بررسی کنیم در این جریان خودشان هم علمی را به اسم علم اجتماعی یا علم انسانی ایجاد کرده اند و از این نسبت سخن گفته اند و فارابی در 1000 سال قبل این کار را کرده است.

تقسیم بندی علوم از دیدگاه فارابی

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا افزود: فارابی در احصاء العلوم و طبقه بندی علوم علم را به معنای تجربی و آزمون پذیر محدود نکرده است و مرز علم و دانش را برهانی بودن و غیر برهانی بودن دانسته است و معرفت علمی را معرفت یقینی می داند و علم را محصور به تجربه نمی داند.

وی خاطرنشان کرد: فارابی علم را به حسب موضوعشان تقسیم می کند به هستی هایی که با اراده انسان ایجاد می شوند و هستی هایی که مستقل از اراده انسان حاصل می شوند و هستی های مستقل از اراده انسان را علوم طبیعی نمی گذارد بلکه علوم نظری می گذارد که علوم طبیعی، ریاضیات و متافیزیک هم بخشی از آن است.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: هستی هایی که با اراده انسان حاصل می شوند را علوم عملی و حکمت عملی و فلسفه عملی می نامد و چون انسان در فلسفه فارابی جزئی از جامعه است، حکمت مدنی و علوم انسانی را علمی می داند که راجع به موضوعاتی بحث کند که بر اساس اراده انسان ایجاد شود و تفاوت علوم طبیعی با علوم اجتماعی و علوم انسانی در این است که علوم اجتماعی راجع به کنش انسانی حرف می زند.

دوگانه علوم نظری و علوم انسانی فارابی در مقابل دوگانه علوم طبیعی و علوم انسانی پوزیتیویستی است

وی اظهار داشت: فارابی برخلاف پوزیویتیست ها که دوگانه علوم طبیعی و علوم انسانی دارند؛ علوم نظری را در مقابل علوم انسانی می گذارد و تجویزات را بخشی از حکمت مدنی می داند؛ در دیدگاه فارابی علم به معنی برهان است و برهان تبیین است زیرا حد وسط در برهان علت ثبوت اکبر برای اصغر است.

استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: در تمام علوم تبیین وجود دارد و فقط موضوعات فرق می کند؛ در موضوعات طبیعی حسیات ما را به نتیجه می رساند و در علوم غیر طبیعی و انسانی معنا را باید بفهمیم و علم فقه بخش تجویزی دانش است و علم است زیرا تبیین است.

وی ابراز داشت: فارابی فقه را بخشی از حکمت مدنی و فلسفی مدنی می داند گفت: وقتی علم به معنی دانش تبیینی باشد وظعیت مطلوب را علم به ما نمی گوید که چیست بلکه فرهنگ وضعیت مطلوب را تعیین می کند؛ در یونان هم همین گونه بود ولی چون وحی نبود بخش تجویزی علم کوچک بود و آمدن وحی دامن دامن معرفت به انسان داد و ما در فقه به دنبال حجت در عمل هستیم.

علم فقه در طول یک قرن دو انقلاب کرده است

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا علم فقه را علمی زنده، فعال، ضابطه مند و روش مند دانست، و گفت: این علم در طول یک قرن دو انقلاب کرده است و هیچ دانش اجتماعی در طول تاریخ چنین نبوده است و این علم فقه است که انسان ها را به خط کرده است و به خاطر این علم مردم جان خود را فدا کردند و این فقه است که از انقلاب محافظت و حراست می کند.

وی اظهار داشت: چنین علمی با چنین حرکت اجتماعی جایگاهی در میان علوم جامعه شناسی ندارد و حتی کسانی که فقه می خوانند فقه را علم نمی دانند و مطالعات دینی که را با تعریف کنتی غیر علمی می دانند./843/ز503/س