معیار سلامت اجتماعی توجه به معلولان است
اشاره:
معلولان یکی از اقشار آسیب پذیر اجتماع هستند که در شرع مقدس اسلام و سنت نبوی به این قشر توجه فراوان شده است؛ از سوی دیگر علوم اجتماعی توجه به این قشر را یکی از دلایل سلامت نظام اجتماعی می‌دانند؛ از این رو برای توجه بیشتر به معلولان در سطح نخبگان جامعه خبرگزاری رسا گفتگویی با آقای محمد نوری مسؤول دفتر فرهنگ معلولین زیر نظر حجت الاسلام والمسلمین شهرستانی ترتیب داده که در زیر به نظرتان می‌رسد.
رساـ خدمت رسیدیم تا از «دفتر فرهنگ معلولین» و فعالیتهای آن آشنایی بیشتری کسب کنیم، از این رو خواهشمندم ابعادی از مؤسسه را که به نظرتان قابل توجه خوانندگان خبرگزاری رسا است را معرفی فرمایید.
«دفتر فرهنگ معلولین» که به نام حجت‌الاسلام والمسلمین سید جواد شهرستانی در اداره بهزیستی به ثبت رسیده است، هفدهم مهرماه سال 1390 مقارن با یازده ذی القعده 1432 به دست وی که نماینده حضرت آیت الله سیستانی در ایران است افتتاح شد.
این مؤسسه اساس کار خود را بر فعالیت فرهنگی در زمینه معلولان حادثه‌ای و مادرزاد گذاشته است، در ایران بنیاد جانبازان به معلولان جنگ و جبهه کمک‌های خوبی دارد ولی بخش دولتی کمتر به معلولان حادثه‌ای و مادرزاد توجه داشته که دفتر فرهنگ معلولین و چند مؤسسه خصوصی دیگر سعی دارند این کمبود را جبران کنند.
هدف این مرکز تأمین نیازهای فکری و فرهنگی جامعه معلولان در کشورهای مختلف اسلامی است. نگاهی به تلاش‌های استعماری و میسیونری در یکصد سال اخیر برای جذب استعدادهای درخشان معلولان، ضرورت تأسیس چنین مرکزی را مبرهن‌تر می‌ساخت.
به دلیل استعداد خارق العاده معلولان و سرعت فراگیری آنان و نیز شرایط مطلوب و کارآمدی آنان برای اجرای تبلیغ آیین و مکتب خاص، دستگاه میسیونری غرب تلاش می‌کرده است تا اینان را به سوی خود جذب کند.
معلولان از زمان صدر اسلام یعنی در دولت نبوی یک سرمایه اجتماعی و فرهنگی بودند، در گزارش‌های تاریخی و در سیره نبوی در کتاب‌های سیره هست که پیامبر وقتی به جنگ می‌خواستند بروند در 22 جنگ برای ورود به شهر یک نفر نابینای مطلق به نام عبدالله بن مکتوم را به عنوان نماینده، وکیل و نایب خودشان تعیین می‌کردند و به مردم می‌گفتند که هر مسأله‌ای برایتان پیش آمد از عبدالله بپرسید. پیامبر اکرم او را امام جماعت تعیین می‌کردند، و در کل ایشان به دیدگاه امروز وی را وزیر داخله، کشور و فرهنگ تأیید و امضاء می‌کرد که در شهر هر کس با هر مشکلی به وی مراجعه کند.
طبق اسناد ما بسیاری از روایات اسلامی و معصومین از طریق معلولین نقل شده است و این نابیناها مانند یک ضبط صوت مطالب را گرفته و منتقل می‌کردند، بسیاری از این‌ها ثقه بودنشان تأیید شده است، از این جهت یک سرمایه فرهنگی و ملی بودند، در دوره جدید هم در کشورهای پیشرفته معلولان به عنوان سرمایه ملی مورد توجه قرار می‌گیرند.
رسا ـ آیا ادیان دیگر هم تاریخچه‌ای از توجه به معلولان داشته‌اند؟
مذاهب و ادیان بر سر معلولان دعوا دارند، مثلاً مسیحیان در حدود 150 سال قبل از اروپا به ایران می‌آمدند، در شهرهای تهران، اصفهان، تبریز، شیراز و مانند این‌ها مدرسه تأسیس کردند، نابیناهای مسلمان را در این مدارس آموزش می‌دادند، آنها را به کشیش تبدیل می‌کردند و به کشورهای غربی می‌بردند؛ آنجا آموزش‌هایی می‌دیدند و برای تبلیغ مسیحیت به کشورهای مختلف اعزام می‌شدند.
اولین بار مجله‌ای به نام «اعتدال» که توسط طلاب ایرانی به زبان فارسی در نجف منتشر می‌شد گزارشی درباره نابینایان منتشر می‌کند و از آن زمان است که همه می‌فهمند که کلیسا چه می‌کند؛ در سال 47 برخی از مراجع و علمای اصفهان در مقابل مدرسه کریستوفر، مدرسه‌ای با نام ابابصیر که نام یکی از یاران پیامبر است را تأسیس می‌کنند که اولین مدرسه معلولان در جهان تشیع و اسلام است؛ که امروز هم بسیاری از معلولان مذهبی نابینا و ناشنوا مانند مهدی منصوری مداح معروف نابینا از تحصیل کردگان آنجا هستند.
فعالیت مدرسه ابابصیر بعد از انقلاب کم شد و مدتی تعطیل شد تا اینکه دادگاه سال 87 به فعالیت دوباره آن حکم داد ولی رونق سابق را پیدا نکرد. این مدرسه الان کلاس آموزش آکادمیک ندارد و بیشتر کارهای قرآنی و خیریه‌ای برگزار می‌کند.
وقتی حجت‌الاسلام والمسلمین سید جواد شهرستانی متوجه فعالیت محدود ابا بصیر و فعالیت دوباره کلیسا و اضافه شدن فعالیت در زمینه جذب معلولان شدند در مهر 1390 سالروز تولد امام رضا (ع) اینجا افتتاح شد.
رسا ـ در این مجموعه چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهید؟
مراکز معلولیتی که برای معلولان کار می‌کنند به سه گروه تقسیم می‌شوند، گروه خدماتی که پیگیر تغذیه، لباس، کامپیوتر و وسایل مورد نیاز معلولان هستند، مراکز آموزشی که در زمینه آموزش‌های مختلف مذهبی، بافندگی، معرق و نجاری مهارت افزایی می‌کنند، دسته‌ای هم مانند مؤسسه ما که تعداد کمی هستند فرهنگی هستند، شاید در ایران مانند مؤسسه ما نباشد.
سبک «دفتر فرهنگ معلولین» این است که روی مبانی ریل گذاری فرهنگی یا مدیریت اجتماعی فرهنگی می‌کند، به این کار جامعه‌شناسی گفته می‌شود، ما می‌بینیم که معلولان از جهت فرهنگی در زیر ساخت‌ها چه مشکلاتی دارند و سعی می‌کنیم که این مشکلات را حل کنیم. برای مثال معلولان به کتاب درسی نیاز دارند، دانشجوی نابینا کتاب گویا می‌خواهد، برای همین ما در مؤسسه خود کتاب‌های درسی نابینایان را گویا کردیم و حتی کتابی مانند «تفسیر المیزان» را که حجم زیادی داشت و کسی گویا کردنش را عهده دار نمی‌شد انجام دادیم.
معلولان نیاز به کتاب‌های مرجع دارند، مانند بقیه مردم لغتنامه، اصطلاح نامه و دائره المعارف می‌خواهند، کتاب‌های هند بوک و مرجع نیاز دارند، رفرنس بوک یا مادرز بوک نیاز دارند که ما طی این چند سال کتاب‌هایی از این نوع را برایشان به چاپ رسانده‌ایم.
داشتن الگو در رفتار اجتماعی بسیار مهم است، نابینایان نیز باید کسانی را برای تأسی کردن به آنها داشته باشند پس ما برای این عزیزان در سال‌های گذشته الگوسازی کردیم و حدود 140 شخصیت را مانند ابا بصیر، رودکی و مانند این‌ها که نابینا یا ناشنوا بودند و در کل معلولیت داشتند به عنوان الگو در کتاب‌های مختلفی به چاپ رساندیم.
اینطور کارها بیس و زیربنایی است، این‌ها نیاز به بانک و تجمیع اطلاعات دارند، ما بانک اطلاعات را با دردسر فراوان درست کردیم، این بانک هم سایت دارد و هم می‌توانید ببینید که بچه‌ها روی این بانک کار می‌کنند. حدود پنج ماه است که پایگاه اطلاعات معلولان راه اندازی شده است اگر معلولان هم مشخصات خود را بارگزاری کنند حدود شصت تا هفتاد درصد مشکلات حل می‌شود.
در این سامانه معلولان عزیز می‌توانند گزارشی از نوع معلولیت و توانایی‌هایشان را ارائه کنند، مانند اینکه فرد از ناحیه پا دچار معلولیت است، نقاشی می‌کند و ورزشکار است؛ به این صورت یکی از معلولان ما چند روز پیش قرارداد نقاشی با یک صادر کننده تابلو را امضاء کرد.
الان مسائل حاد و بحرانی معلولان از طریق بانک اطلاعاتی حل شدنی است، غربی‌ها همین کار را کردند، شفاف‌سازی اطلاعات کردند از طریق اطلاعات مشکلات را حل کردند، ما هم همین کار را می‌کنیم، بالاخره و خلاصه اینکه کار ما ریل گذاری فرهنگی است تا معلولان بتوانند راحت‌تر در جامعه حرکت کنند.
رسا ـ آیا مراقبت از افراد نابینا هزینه بیشتری دارد؟
کلاً امور فرهنگی افراد نابینا چندین برابر هزینه دارد، به این خاطر در سیستم بین الملل توصیه کرده‌اند که دولت‌ها وارد این مسأله شوند چون NGOهای خصوصی نمی‌توانند به این امور رسیدگی کامل داشته باشند؛ برای مثال نابینایان هزینه‌های زیادی ندارند، ناشنوایان که از نابینایان هم هزینه‌های بیشتری دارند، کتاب دایره المعارف جامع ناشنوایان برای اولین بار در این مرکز در سه جلد به چاپ رسیده است.
رسا ـ چرا ناشنوایان در متون کتبی مشکل دارند؟
برای نابینایان رساله عملیه، کتاب احکام و مناسک حج به صورت گویا و ریل داریم ولی برای ناشنوایان نه ما کاری کرده‌ایم نه دیگران، چون هزینه‌های بسیار زیادی دارد.
بعضی ناشنوایان در مدارس رفته‌اند یا اوایل انقلاب اصلاً در آن سیستم آموزشی تحصیل کرده‌اند و خواندن و نوشتن می‌دانند و می‌توانند کتاب‌های عادی ما را مطالعه کنند، حالا چند درصد از کتاب‌های ما را می‌فهمند یک بحث است، در خوشبینانه‌ترین حالت گفته می‌شود که 78 تا 80 درصد مفاهیم را می‌فهمند، یک سری از مفاهیم را اصلاً متوجه نمی‌شوند و باید برایشان توضیح داد.
به طور خلاصه باید بگویم که کتاب‌های ما برای ناشنوایانی که تحصیل کرده‌اند حتی در مقاطع سطح بالای دانشگاهی، توضیح‌گر می‌خواهد، حالا یک سری ناشنوا هم هستند که در سیستم آموزشی نتوانسته‌اند درس بخوانند، چون سیستم آموزشی پس از انقلاب کاملاً عوض شد.
بعد از انقلاب به دلایلی بر خلاف رویه همه‌جای دنیا که زبان اشاره را در آموزش‌ها تدریس می‌کنند نظام آموزشی ایران تصمیم گرفت سیاست‌ها را به لب خوانی تغییر دهد؛ هر چند کارشناسان بسیاری با این رویه مخالفت کردند و گفتند که لب خوانی نهایتاً 20 درصد از مفاهیم را می‌تواند منتقل کند و در کلماتی مانند خدا و مدار و خیلی‌های دیگر حرکت لب‌ها یکی است، اما تا به حال که صحبت می‌کنیم این سیاست‌ها تغییری نکرده است.
رسا- آیا از طرف دولت برای این مؤسسه بودجه‌ای در نظر گرفته شده است؟
مدیران دولتی پیشنهاد هیچگونه کمکی به این مؤسسه نداده‌اند و از طرفی در صورت وجود پیشنهاد حجت‌الاسلام والمسلمین شهرستانی پیشنهادات مادی را نخواهند پذیرفت، البته دولتمردان، رئیس‌های بهزیستی قم و کشور از مؤسسه ما بازدید کرده‌اند و فعالیتهای ما برایشان بسیار شگفت انگیز بوده است.
گفتنی است برای تشکیل بانک اطلاعاتی معلولان کشور و تکمیل اطلاعات آن نیازمند همکاری بهزیستی بودیم اما با اینکه این بانک اطلاعاتی خدمتی به معلولان کل کشور است با ادعای اینکه این اطلاعات امنیتی است آنها را در اختیار ما قرار ندادند، هر چند ما با رئیس بهزیستی به توافق رسیدیم که تنها اطلاعاتی که امنیتی نیست را دریافت کنیم اما معاونانش این کار را انجام ندادند.
رسا ـ هزینه راهبری چنین مؤسسه‌ای چقدر است؟
معلولان مخارج زیادی دارند که هر بودجه‌ای برای آن در نظر بگیرید یا هر تصور مالی که داشته باشید کم است؛ تقریباً می‌توان گفت که در ایران هیچ کار جدی برای معلولان انجام نشده است که برای مثال تصور کنید آموزش، فرهنگ، اجتماع، حقوق، مدارس و تردد چه هزینه‌ای خواهد داشت.
حجت‌الاسلام شهرستانی از سرمایه بی‌نهایت بهره نمی‌برند و علاوه بر آن مؤسسات زیادی دارند لذا سهم کمی به این مؤسسه می‌رسد. در حالی که ما حدود چهل کارمند پاره وقت و تمام وقت داریم که به صورت میانگین ماهانه یک کتاب تولید می‌کنیم.
قابل توجه است که رئیس بهزیستی دو سال پیش در بازدیدی که از اینجا داشت می‌گفت در این چند سال با تمام توان خود نتوانسته‌ایم که دو کتاب تولید کنیم حال چطور این مؤسسه با بودجه کلی ده میلیون تومان در ماه توانسته است چنین کارهای چشمگیری انجام دهد.
ما قناعت را سرلوحه کار خود کرده‌ایم، برای مثال چندی پیش مراسم بزرگداشتی با پذیرایی شام را با یازده میلیون ریال مدیریت کردیم؛ هر چند درباره مسائل مالی بحث‌های زیادی داریم اما این مؤسسه و معلولان معلولان ممنون آقای شهرستانی هستیم که این کاری که هیچ کس انجام نداده است انجام داد.
رسا ـ کتاب‌هایی که چاپ می‌کنید در چه موضوعی است؟
همگی کتاب‌های مرجع هستند که تمامی این آثار رایگان بر روی سایت دفتر فرهنگ معلولین به نشانی http://www.handicapcenter.com موجود است؛ برای مثال در کتاب فیلم کل فیلم‌های معلولین معرفی شده است و تمام نقاط قوت و ضعفشان آمده است.
رسا ـ با احترام ویژه‌ای که برای معلولان قائل هستم در صحبت‌های گذشته نظر به سوء استفاده‌هایی داشتید که ادیان مختلف در طول تاریخ از معلولان داشته‌اند، به نظر می‌رسد با توجه به اینکه حس ترحم یا به عبارت صحیح‌تر علاقه بیشتری که مردم نسبت به یک معلول دارند باعث ایجاد روابط صمیمی‌تری بین این عزیزان و اقشار مختلف جامعه می‌شود، حال سئوال اینجاست که آیا شما در راستای تبلیغ دین از این مؤلفه استفاده خاصی انجام می‌دهید؟
نخست باید بگویم که به خاطر بار منفی کلمه ترحم معلولان با به کار بردن این کلمه مخالفند و کمک و مساعدت را می‌پسندند.
همانطور که گفتید مسیحیان از معلولان سوء استفاده می‌کنند به این افراد می‌گویند که ما می‌خواهیم شما را با سواد کنیم تا در جامعه دارای شخصیت و جایگاه بهتری باشید، در طول این مدت که تحت آموزش قرار می‌گیرند، از مهربانی حضرت مسیح، توجه او به معلولان و شفای نابینایان به وسیله او سخن می‌گویند، بعد از چند سال این افراد تحت آموزش را مسیحی می‌کنند و مستقیم برای اشتغال در امر کشیشی در کلیسا نگه می‌دارند.
اما ما که مسلمانان هستیم راهی متفاوت از مسیحیت را پیش می‌گیریم؛ ما طبق منویات دین مبین اسلام به معلول از هر مسلکی که باشد کمک می‌کنیم و نیاز او را مرتفع می‌کنیم، او نیز در آینده جذب دین و مذهب ما خواهد شد و به صورت خودجوش دین و مذهب ما را تبلیغ خواهد کرد.
رسا ـ وضعیت فرهنگی و دیدگاه مردم نسبت به معلولان را چطور ارزیابی می‌کنید؟
نگاه مردم و دولت به معلولان باید به عنوان یک سرمایه ملی، فرهنگی و مذهبی باشد، نخبگان جامعه، فیلم‌سازان، روزنامه‌نگاران، معلمین، نویسندگان همه موظف هستند که این سرمایه را حفاظت کنند. به نظرم همان گونه که یک چاه نفت را در اهواز سرمایه ملی می‌دانید و برای ورود ضرر و زیان به آن دلسوزی می‌کنید، معلولین هم باید در رأس توجه نخبگان و عموم جامعه باشند.
این مسأله در متون دینی ما هم به چشم می‌خورد، در نهج البلاغه می‌بینیم که امام علی (ع) به مالک اشتر می‌فرمایند «تو به عنوان استاندار دولت اسلامی باید از تضییع حق معلولان جلوگیری کنی» و در بخش‌های دیگری از همین کتاب ارزشمند آمده است که تو نسبت به این‌ها چطور رفتار کن، خوراکشان را تأمین کن، مساوات را بین مردم و آنها رعایت کن و مانند این‌ها که اگر این دستورات دینی اجرا بشود در این زمینه پیشرفت چشمگیری خواهیم داشت.
در آموزه‌های اسلامی هم سفارش‌های بسیاری درباره برخورد با معلولان داریم، برای مثال روایاتی مبنی بر اینکه حاکم دینی باید به معلولان سر بزند، در ملاقات با حاکم نباید پاسبان حضور داشته باشد و این معلولان بتوانند به راحتی با حاکم درد دل کنند از مشکلات خود بگویند.
رسا ـ آیا مشخص است که در روایات ذکر شده منظور از معلولان، جانبازان جنگی است یا تمامی معلولان جامعه اسلامی حتی آنها که به صورت مادرزاد معلول بوده‌اند؟
در مواردی که گفتم هیچ حرفی از جانباز نیست، مشخص است که در آن زمان هم جانبازان جنگی بوده‌اند اما در روایات حرف از کل معلولان است و در دستورات دینی آمده است که شما موظف هستید به همه معلولان مساعدت داشته باشید، البته این مساعدت به خاطر فقر و نیازمندی آنان نیست بلکه به این خاطر است که این عزیزان سرمایه‌های جامعه هستند و باید محفوظ بمانند و وارد چرخه تولید شوند.
شرکت زیمنس در کشور آلمان کارخانه‌ای راه‌اندازی کرده است که در آن تنها معلولان کار می‌کنند و به این افراد شخصیت و روحیه می‌دهند.
رسا ـ بعضی، معلولان را افرادی دین‌دارتر از سطح عمومی جامعه ارزیابی می‌کنند، نظر شما چیست؟
بیشتر معلولان غل و غش کمتری دارند، روانشناسان دنیا با محوریت معلولان مطالعات زیادی انجام داده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که جرم و بزه معلولان خیلی کمتر و در بعضی موارد حتی نود درصد از دیگر افراد جامعه کمتر است؛ هر چند بعضی جامعه‌شناسان عقیده دارند که معلولان توانایی انجام بزه را ندارند اما در مقابل نظریه‌ای وجود دارد که معلولان ذهن فعال‌تری در طراحی و رهبری بزه دارند.
رسا ـ احساس می‌شود عطوفت هر حکومت و نظامی نسبت به معلولان در دیدگاه مردم نسبت آن تأثیرگذار است آیا این احساس از لحاظ سیاسی هم مورد قبول است؟
همین‌طور است، در سراسر دنیا به زبان‌های مختلف گفته شده است که ملاک، مناط و معیار تعیین انسان‌دوستی هر نظام اجتماعی و سیاسی، اهتمامش به قشرهای خاص است؛ این مسأله در اسلام و فرهنگ فقهی ما با عنوان کلی قصر و به معنی توجه به قاصرین مطرح شده است.
قاصرین شامل زنان بیوه، ایتام، معلولان، دختران فراری و مردم بی سرپرست و گمشدگان است، ولی مهم‌ترین این‌ها و در رأسشان معلولان هستند؛ ملاک و معیار تعیین انسان‌دوستی نظام اجتماعی و سیاسی اهتمام آن نظام به این اقشار آسیب‌مند است، از طرف دیگر وقتی معیار این شد سلامت هر جامعه هم همین است.
در جامعه شناسی شاخص سلامت نظام اجتماعی در هر کشور، میزان اهتمام این جامعه به اقشار آسیب‌مند است. اگر مردم جامعه‌ای به نابینایی سنگ زدند یا ناشنوایی را که با زبان اشاره صحبت می‌کند مسخره کردند باید یقین کنیم که این جامعه سالم نیست و از جهت روانی و اخلاقی، سلامتش مشکل دارد.
در جوامع مختلف تحقیقات و آزمون‌های اجتماعی زیادی در این باره انجام می‌شود و پس از پی بردن به میزان سلامت اجتماعی در این مسائل برنامه‌ریزی می‌کنند و آموزش‌هایی را در سطح جامعه و حتی کتاب‌های درسی ارائه می‌دهند.
رسا ـ چگونه می‌توان دولتمردان را به توجه بیشتر به معلولان تشویق کرد؟
اگر ما بتوانیم این اعتقاد را در مسؤولان ایجاد کنیم که معیار سلامت اجتماعی توجه به معلولان است و اهتمام بیشتر در این مسأله بالا بردن کارآمدی نظام است، مسؤولان نیز برنامه‌ریزی خواهند کرد و در مرحله اول به سراغ فرهنگ‌سازی خواهند رفت و با توجه به اینکه طبق آمار 15 درصد جمعیت کشور معلول هستند نشان می‌دهد که در ورود به بحث فرهنگ‌سازی باید با قدرت وارد شویم.
رساـ اولویت در فرهنگ‌سازی برای توجه بیشتر به معلولان چگونه است؟
مدیران دولتی، وعاظ، استادان دانشگاه، معلمین، فیلم‌سازان، خبرنگاران و اصحاب رسانه باید مردم را با چگونگی برخورد با معلولان از نظر دینی و اخلاقی آشنا شوند و در فرهنگ‌سازی مشارکت داشته باشند.
این مؤسسه طرح‌هایی را مبنی بر آموزش تمام گروه‌های ذکر شده به سازمان‌های دولتی، حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و خبرگزاری‌ها ارائه کرده است که با برگزاری کلاس‌هایی در روزهای پنجشنبه به مدت سه ساعت و پذیرایی ناهار و ارائه مدرک آموزشی رسالت خود را در این زمینه انجام دهیم.
رسا ـ در این دوره چه مطالبی مطرح می‌شود و آیا بازدهی لازم را دارد؟
در این کلاس از قرآن و روایات مطالب مفیدی مطرح می‌شود، موارد مجعول نیز به حاضران گوشزد می‌شود و از حاضران می‌خواهیم که بعد از کلاس تحقیقاتی در این زمینه داشته باشند و آشنایی بیشتری با مسأله برخورد با معلولان پیدا کنند.
بهرحال ان‌جی‌اویی مانند اینجا وظیفه آموزش به گروه‌های مرجع را بر عهده دارد و عموم مردم نیز توسط این گروه‌های مرجع آموزش می‌بینند تا با یاری خداوند متعال خدمت مفیدی به معلولان کشور انجام شده باشد./836/ 401ص
