«اخلاق مناظراتی» در کلاس درس امام رضا
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از تسنیم، نقد و مناظره در تاریخ بشر سابقه‌ای طولانی دارد. تاریخ ادیان توحیدی نشان میدهد که پیامبران بزرگ الهی همواره در موقعیتهای گوناگون تبلیغی، از این ویژگی عمومی و فطری بشر بهرههای فراوان بردهاند. احتجاجهای پیامبر اکرم(ص) با مشرکان عـرب، مـسیحیان نجران، یهودیان، منکران معاد در بسیاری از آیات و منابع حدیثی انعکاس یافته است.
از سوی دیگر حفظ بنیانهای اصیل و باورهای عمیق، یکی از اساسیترین ویژگیهای برپایی کرسیهای آزاداندیشی و مناظرات علمی سیاسی است که این مبانی و بنیانهـا، در قـرآن و سیره اهلبیت به ویژه مناظرات امام رضا(ع) قابل ردیابی است. لذا از این مناظرهها میتوان الگوهای عملی مناسبی را برداشت کرد و آنها را عملاً در محافل علمی و سیاسی به کار برد.
با حسین خاکپور، دانشیار دانشگاه در گروه علوم قرآن و حدیث درباره «اخلاق مناظراتی» امام رضا(ع) به گفت‌وگو نشسته‌ایم:
خاکپور که تحقیقاتی درباره مناظرات اخلاقی در سیره رضوی(ع) انجام داده است، معتقد است اخلاق مناظراتی امام رضـا(ع) و مـناظرات اخلاقی ایشان شامل «اخلاق علمی» و «اخلاق عملی» بود و بر اساس مطالعات صورت گرفته در این زمینه، اخلاق عملی شامل عدم خودستایی و خودبرتربینی هنگام غـلبه، رعـایت انـصاف، تکریم و احترام و زیرکی و کیاست امام(ع) بود.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
خبرنگار: برای ورو د به بحث لطفا درباره ارزشهایی که امام رضا(ع) در مناظراتشان به آنها پایبند بودند به اجمال بگویید
امام رضا(ع) در تمام مناظرات خود به دنبال اهداف اخلاقی و هدایت افراد بود و هیچ گاه به دنبال تخطئه و تخریب آنها نبود. هـیچ گاه خشمگین نمیشد، حتی اگر سخنان باطل میشنید. با مبانی طرف مقابل استدلال میکرد و رعایت انصاف را داشت. از جمله دعوت عملیِ حضرت به اخلاق و دین، رها کردن مناظرات برای انـجام فـریضه نـماز در اول وقت بود.
علاوه بر این توجه به بـعد تـعالیبخشی و آزادانـدیشی از ویژگیهای دیگر مناظرات امام(ع) است به طوری که تلاشهای امام سبب احیای مجدد اسلام شد. نمونهای از این آزاداندیشی را در مـناظرات حضرت میبینیم، آن زمانی که ایشان با پایان یافتن مـناظره، رو بـه رؤسای ادیان کرد و فرمود: «ای قوم، اگر در میان شما کسی مخالف اسلام است و سؤالی دارد، هر سؤالی که میخواهد بدون هـیچ خـجالتی مـطرح کند.» امام رضا(ع) در مناظرات علمی با بزرگان ادیـان و مذاهب با احاطه علمی خود، افسار افکار را به دست میگرفت و با تکیه بر اصول مشترک میان ادیان و اسـتدلالهای طـرف مقابل، فرد را وادار به اعتراف میکرد.
امام رضا(ع) از نقدهای نابجا و تخریبی پرهیز میکرد
خبرنگار:نکته مهم در مناظرات امام رضـا(ع) رعـایت اخلاق است. به مصادیقی در این باره اشاره کنید
بله همان طور که اشاره کردید، آنچه که نمود زیادی در مناظرات امام(ع) دارد، اخلاقی بودن مناظراتشان است. مثلاً حضرت از «نقد اشخاص« پرهیز میکرد، زیرا نـقد و زیـر سـؤال بردن اعتقادات یا توهین به شخصیت و مـقدسات افـراد به نام بحثهای علمی و دینی، از نگاه اسلام امری بسیار ناپسند است کـه گـاه باعث برهم خوردن قوای فـکری و روانـی طرف مـناظره مـیشود و حـتی ممکن است باعث تخریب دین و مـقدسات شود. بنابراین وجود نقدهای عالمانه و متخصصانه و صرفاً علمی از مهمترین شروط یک مناظره اصـولی اسـت.
امام رضا(ع) در مناظرات خود هیچ گاه به «نـقد شـخصیت« نمیپرداخت، حتی اگر طرف مـقابل ایـن کار را انجام میداد، بلکه تنها استدلالهای آنها را مورد نظر قرار میدادند، بـه عـنوان نمونه هنگام مناظره امام بـا جـاثلیق، امـام هیچ گاه ایـن عـالم مسیحی را نقد نکرد، امـا او از تـنها فرصتی که به دست آورد، امام را نقد کرد و حضرت را به جهل و ناتوانی علمی متهم کرد.
امام رضا(ع) هیچ گاه طرف مناظره را متهم به دروغ نکرد
امام(ع) در هیچ جای مناظره مخاطبان خـود را مـتهم به دروغـگویی نـمیکند بـلکه در همه موارد، نقاط اشـتباه و انحراف آنان را تذکر میدهد. در حقیقت امام از نقد شخصیت افراد خودداری میکنند و به «نقد مطالب» مـیپردازد. تـوجه به این نکته در مناظراتی که نـاظران مـتعدد هـستند اهـمیت دارد، زیـرا میتواند توجه مـخاطبان را بـه سوی حقمداری مناظرهکننده جلب کند و از خارج شدن شکل مناظره از یک مباحثه علمی به دعـوای شـخصی جـلوگیری کند.
خبرنگار:از رفتارهای امام رضا(ع) در مناظرات که خود مقید به رعایت آن بودند، کلام متقن و موثق بود
دقیقا، تا جایی که امام رضا (علیه‌السلام) همواره در مناظرات خود از «منابع مورد قبول طرف مـقابل« هم استفاده میکردند و این نکته بسیار شگفتانگیزی است. از اصـول اخـلاقی و مـهارتهای مـهم مناظره این است که انسان در مناظره علاوه بر استفاده از ادله عقلی، منابعی استفاده کند که طرف مناظره هم آن را قبول دارد. به عنوان نمونه در مناظره امام(ع) با جاثلیق وقتی عالم مـسیحی بـه مـأمون گفت چگونه با کسی بحث کنم که به کتابی استدلال میکند که من آن را قبول ندارم و بـه گـفتار پیامبری احتجاج میکند که من به او ایمان ندارم؟» حضرت فرمود ای مرد مسیحی، اگر از انـجیل بـرای تـو دلیل بیاورم، آیا میپذیری؟ جاثلیق گفت «آیا میتوانم آنچه را انجیل فرموده، رد کنم؟ به خدا سوگند عـلیرغم میل باطنیام، خواهم پذیرفت. همچنین آشنایی و تسلط کامل بر منابع دینیِ طرف مناظره نیز یکی دیگر از اخلاقیات علمی و مهارتها در گفتگوست که مـا این را در مناظرات امام رضا(ع) شاهدیم.
مجادله نیکو، بارزترین اخلاق مناظراتی امام رضا(ع) بود
خبرنگار: متأسفانه یکی از آفتهای مباحثهها و مناظرهها این است که افراد به جای صحبت منطقی به جدل میپردازند و ظاهراً این به علت عدم تسلط کافی داشتن به مباحث است وگرنه کسی که علم داشته باشد به جدل روی نمیآورد. نظر شما چیست؟
به نکته خوبی اشاره کردید، لذا یـکی از مـسائلی کـه باید در مناظرهها و یا حتی کرسیهای آزاداندیشی مورد توجه قرارگیرد «جدال احسن » است. خداوند در قـرآن کـریم مـیفرماید: «با حکمت و پنددادن نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با مخالفان به طریقی که نـیکوتر اسـت مـجادله کن؛ ادْعُ إِلى سَبیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَن.» (نحل125) امـام صادق(ع) در این باره میفرمایند: «جدال غیر أحسن آن است که در اثر سوء استفاده از ضعف فکری رقـیب، چـنین کـاری را انجام دهید.» و به قول آیتالله جوادی آملی: «در مقابل، اگر مقدمات حق آشکار و مورد پذیرش بود و تسلیم طرف مـقابل بـاشد، جدال أحسن است.» امام رضا(ع) از روشهای زیادی در مناظره بهره میگرفتند، اما جـدال احـسن از مـهمترین، بارزترین و اخلاقیترین آنهاست. مباحثه امام(ع) با سلیمان مـروزی دربـاره مفهوم «بـداء» را اگر بخوانید به این مسأله بیشتر پی خواهید برد.
خبرنگار:درباره «جدال احسن» یا همان «مجادله نیکو» بیشتر توضیح میدهید؟
اگر بخواهم به برخی مؤلفههای «مجادله نیکو» اشاره کنم، اولین مورد آن، «آزاد گذاشتن طرف مقابل» در بحث است. امام رضا(ع) کاملاً به مخالف خـود آزادی مـیداد و به او اعلام میکرد کـه هـرچه میخواهد بپرسد. امام هیچ گاه فرد مقابل را در سؤال کردن محدود نمیکرد؛ مثلاً ضمن مباحثهای که که با سلیمان مروزی داشتند، سلیمان گفت: اراده همان قدرت است، حضرت فرمودند: خداوند عزوجل بر آنچه اراده نکند هم قادر است و این مطلب قطعی است، چون خـداوند فـرموده است: «اگر اراده کنیم، آنچه را بر تو وحی کردهایم، خواهیم برد» (إسراء ٨٦) و اگر اراده همان قدرت میبود، خداوند اراده کرده بود که آن را ببرد، چرا که قدرت بر این کار را داشت، سلیمان در جواب درمـاند. مـأمون گفت: ای سلیمان، او عالمترین هاشمی است.
بنابراین در مناظرهها و کرسیهای آزاداندیشی لازم است ابتدا چارچوب و خطوط کلی بحث و مناظره مشخص شود و افراد در زمینه طرح سؤالات و ابهامات آزادانه عـمل کـنند. این موجب میشود طرف مقابل با آزادی سؤال کند و به بحث ادامه دهد. پس اسلام دین آزادی وآزادگی است و هیچ کسی را به فکر و عقیده خاصی ملزم نمیکند.
امام رضا(ع) به مناظرهکنندگان فرصت دفاع میداد
«فرصت سـؤال و دفـاع بـه طرف مقابل» از دیگر شاخصههای «مجادله نیکو» است. در جلسه مهمی کـه تـمام سـران ادیان مذاهب حضور داشتند یکی از مسائلی که امام رضا(ع) کاملاً رعایت کرد، میدان دادن به طرفهای مقابل بود. هرگز حضرت در مـناظره، حـالت تـهاجمی نگرفت و شروع به پرسش نکرد بلکه با حـوصله فـراوان به مخالفان میدان میداد تا اگر خواستند، پیش قدم شوند.
مناظره باید مبتنی بر استدلال و عقلانیت باشد
یکی دیگر از مـؤلفههای جدال احسن یا مجادله نیکو، «حـاکمیت عـقل و منطق به جای تعصب» بود. روش استدلال، منطقی بود که در مناظرات امام(ع) جایگاه ویژهای داشت. مـناظره و کـرسیهای آزاداندیشی باید مبتنی بر بـرهان و استدلال باشد و عقل طـرف را وادار بـه پذیرفتن کند یا موافق طـبع انـسانی او باشد. دیگر این که هر دو طرف علاقمند به روشن شدن حق باشند و از لجـاجت و عـناد پرهیز کنند.
«اعتمادسازی و مستندگویی» مؤلفه دیگرِ جدال نیکو است. بر اساس احادیث و آموزههای یادشده، گستره علم و دانش امام افزون بر قرآن و سنت حوزههای دیگری از جمله کتب مقدس همچون تورات، انجیل و زبور و زبان اقوام و ملل گوناگون است. به عنوان نمونه امام رضا(ع) برای اثبات دیدگاه خویش و ابطال نظرشان به کتاب مقدس آنها (عهد جدید و عـهد قـدیم ) استناد مـیکرد؛ این امر باعث اعتماد طرف مقابل میشود. پس در مناظره و گفت‌وگو مستندگویی موجب میشود تا مناظره از مسیر درست خارج نشود. طرفین در بحث و گفتوگوی خود همواره باید به بررسی ادله و مستندات یکدیگر بپردازند و هـرگز نـباید اجازه دهند که مسائل حاشیهای چون انگیزهخواهی و بیان اهداف و نیات بدِ طرف مقابل و ... در روند گفتگو اخلال ایجاد کنند.
خبرنگار: بنابراین از مـناظرات امـام رضا(ع) میتوان نتیجه گرفت که اسلام به ویژه ـ مکتب امامت و ولایت ـ مـکتب دانـش، عقل و استدلال است و بر علم و مـنطق استوار است، لذا الگوی مناسبی برای مناظرات دینی، علمی و حتی سیاسی خواهد بود.
همین طور است. آموزههای اسلام از شـنیدن سـخن نظرات دیگران و مخالفان ابا نـدارد بـلکه آنها را به مباحثه و تبادل فکر و اندیشه دعوت و به طور اساسی از تفکر و تـعقل و اسـتدلال استقبال میکند. بنابراین اگر بخواهیم کلام را جمعبندی کنیم به این نتایج میرسیم که اخلاق مناظراتی امام رضـا (ع) و مـناظرات اخلاقی ایشان شامل اخلاق علمی و اخلاق عملی بود و اخلاق عملی شامل عدم خودستایی و خودبرتربینی هنگام غـلبه، رعـایت انـصاف، تکریم و احترام و زیرکی و کیاست امام(ع) است./۱۳۲۵//۱۰۲/خ