چالش در مناظره؛ بایدها و نبایدها

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، این روزها و در پی انتخابات پیش رو، بازار مباحث انتخاباتی داغ است و یکی از  مواردی که شور انتخابات را در جامعه تشدید می‌کند مناظراتی است که بین کاندیدای ریاست جمهوری انجام می پذیرد.

بدیهی است که یکی از راهکارهای مهم برای تضارب آراء و روشن شدن دیدگاه‌های مختلف مناظره است. روشی که می تواند  مخاطب را  به تشخیص درست برساند و حق را از باطل تفکیک کند؛ به شرط اینکه واقعاً مناظره باشد و  مغالطه و جدال بی مورد نباشد.

مراء و جدال

مراء و جدال عبارت است از اعتراض بر سخن فرد دیگر و اظهار نقص کلام او به قصد پست کردن آن شخص و اظهار زیرکی خود، بدون فایده اخروی که از اخلاق مذموم است.(معراج السعاده/ ملا احمد نراقی)       

از نبی اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود  مراء را ترک کنید که حکمتش فهمیده نمی‌شود و از فتنه‌اش در امان  نمی ماند.

در حدیث دیگری فرمود بنده به حقیقت ایمان نمی رسد تا اینکه مراء را ترک کند؛ اگرچه حق با او باشد. بحار/ ج2/ص139

 جدال دو قسم است:

- جدالی که هماهنگ با مراء است.  

- جدال احسن که برای تثبیت عقیده ارزشمند دینی، با روشنگری و شکیبایی دنبال شود.«و جادلهم بالّتی هی احسن». پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود «نحن المجادلون فی دین الله؛ ما مباحثه کنندگان در دین خدا هستیم».

مغالطه

مغالطه به استدلال و قیاس باطل برای دگرگون نشان دادن حقایق گفته می‌شود. مغالطه‌گو ‌ کسی است که از روی استدلال نادرست به یک نتیجه ای دست یافته و آن نتیجه را در دیگر نتیجه گیری ها به عنوان یک استدلال نادرست بکار می گیرد.

آداب مناظره

مناظره در لغت به معنای با هم نظر کردن، یعنی فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزی است.

نکات مورد توجه در آداب مناظره را می توان این‌گونه ترسیم کرد:

- هر دو طرف، با رعايت كامل مدارا، آرامش و وقار، ديدگاه و حجّت معتبر خود را ارائه نمايند.

- هر دو طرف، بايستى از الفاظ روشن و عبارات زيبا براى بيان مقصود خود استفاده نمايند.

-  هر دو طرف، بايستى از بد گويى و دشنام و تمسخر یکدیگر بپرهيزند.

-  طرفين مناظره نبايد سخن يكديگر را قطع کنند.

- مستند و با مدرک  کلام خود را بیان کنند و اینگونه نباشد که صرفا با شنیده‌ها و حدس و گمان سخن بگویند. 

- پرهیز از بیان مسائل خارج از موضوع که باعث انحراف بحث و به حاشیه رفتن موضوع اصلی شود.

- انتقادات منصفانه باشد .

راوی می‌گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: شنیدم از گفتگوی ما با مردم ناخشنودی و مناظره را نمی‌پسندی؟ امام فرمود: از سخن گفتن امثال تو ناخشنود نیستم؛ انسان‌هایی که اگر پرواز کنند خوب می‌نشینند و اگر بنشینند، خوب اوج می‌گیرند. گفت‌وگوی چنین افرادی ناخوشایند نیست. بحار ج2/ ص136

چالش در مناظره

حالا باید دید که چالش در مناظره چیست و آیا با اخلاق جمع می‌شود یا نه؟

همانطور که مشهود است مناظره چالشی در بین  مردم از جذابیت بیشتری برخوردار است و تأثیرگذاری بیشتری هم دارد؛ ولی نباید مناظره چالشی را با بداخلاقی خلط کرد.

مناظره چالشی اعم از اخلاقی بودن مناظره و بی اخلاقی در آن است؛ یعنی مناظره در عین اینکه چالشی است می تواند مبتنی بر رعایت مسائل اخلاقی باشد و می تواند ضد اخلاق باشد.

چالش در مناظره را می‌توان این‌ گونه بیان کرد که مثلا اگر  طرفین مناظره  نکته‌ای را ذکر کردند که دارای ابهام است یا قبلا تجربه شده و نتیجه بخش نبوده، مطلب مذکور به صورت کارشناسی نقد شود  و طرف مقابل هم پاسخگوی مستدل این نقد باشد و زوایای موضوع مورد نقد و بررسی قرار گیرد. در این حالت می‌توان گفت که در مناظره چالش ایجاد شده است. چنین مطلبی، هم می‌تواند طرفین بحث را به نتیجه برساند و هم مخاطب را در مقام قضاوت قرار دهد و بتواند سره را از ناسره تشخیص دهد. چنین بحثی طبیعتا هیجان هم به دنبال خواهد داشت.

مناظره‌ای که بر پایه تهمت و افتراء باشد و شخص مناظره کننده برای جلب توجه، متوسل به دروغ و سیاه نمایی شود قطعا خلاف اخلاق است؛ هر چند مناظره را به چالش بکشد.

در مناظره اخلاقی مسائل خصوصی غیر مرتبط با بحث نباید مطرح شود که با آبرو و حیثیت افراد بازی شود. البته اگر  محرز شده باشد که مثلا کسی جزء غارتگران بیت المال و مفسدان اقتصادی است و ذکر آن در روند تأثیر پذیری مناظره مفید است  و به جهت  تنویر افکار عمومی، یاد کردن از آن مانعی ندارد و نمی توان آن را غیر اخلاقی تلقّی کرد. سیره امیرمؤمنان مؤید این مطلب است و در ادامه نمونه‌ای از آن می‌آید.

در مناظره چالشی اخلاق محور، می توان برنامه و عملکرد طرف مقابل را با استدلال منطقی به نقد کشید و او را وادار به پاسخ دادن کرد و نیازی به مسائل حاشیه‌ای و دروغ و اتهام نیست.

یکی از نکات مهم در مناظره اخلاق محور این است که در ابتدا  خوبی‌های  برنامه‌ها و کارهای طرف مقابل بیان شود و بعد از آن انتقادات وارد شود. به نظر می‌رسد چنین مطلبی هم با انصاف سازگار است و هم می تواند تأثیر بهتری در میان مخاطبینی که  نگاهی منصفانه دارند داشته باشد.

برخورد قاطع امیرمؤمنان با مفسدان اقتصادی

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در عهدنامه مالک خطاب به وی می فرماید: «اگر کسی از کارگزارانت یا نزدیکانت خیانتی روا داشت و به اموال مردم و بیت المال مسلمانان دست درازی کرد، او را به خواری و مذلّت بکش و داغ خیانت بر او بزن و نشان ننگ و تهمت بر او بگذار.»

- به  امام علی علیه‌السلام خبر می دهند که «ابن هرمه»، مسئول امور اقتصادی منطقه اهواز، رشوه گرفته و به بیت المال دست اندازی کرده است. امام بی درنگ به رفاعه، فرماندار ناحیه اهواز نامه‌ای بسیار تند می نویسد و دستوری حکومتی صادر می کند که حقیقتاً چشم تاریخ را خیره و شگفت زده کرده است. امام می نویسد: «ای رفاعه! زمانی که این نامه را خواندی، درباره ابن هرمه، مسئول بازار چنین کن: بلافاصله عزلش کن. مسامحه و مماشات مکن. او را به مردم معرفی کن. به زندانش بیفکن. در روز جمعه او را از زندان بیرون آورده، پیش چشم مردم (در نماز جمعه) او را سی و پنج ضربه شلّاق بزن و در کوچه و بازار بگردان تا همه ببینند و هرکس طلبی و مدرکی دارد، طلبش را از او بستاند. پایش را در زنجیر کن و جز در وقت نماز آن را باز مکن. اگر  کسی غذا و نوشیدنی و لباس و زیرانداز برایش آورد ، به او برسانید.  در زندان ملاقاتی نداشته باشد تا راه پاسخ گویی به دادگاه را به او بیاموزد... . اگر بدنش کشش داشت، یک ماه بعد مجدّداً سی و پنج ضربه شلّاق دیگر به او بزن... . گزارش را در این باره برای من به صورت مکتوب بفرست که با او چه کردی و بعد از این خائن، چه کسی را به جای او انتخاب کرده‌ای. سهمیه او را  از بیت المال قطع کن .» دعائم الاسلام/ج2/ص532

نکته پایانی

نکته‌ای که در پایان جا دارد به آن اشاره شود این است که ساختار برنامه مناظره‌ای که صدا و سیما برای نامزدهای ریاست جمهوری تدارک دیده به نحوی است که در خیلی موارد مباحث کاندیدا ابتر می‌ماند؛ زیرا وقتی که به ایشان داده شده، بعضاً جوابگو نیست. به خصوص کسی که در پایان، مطلبش را بیان می‌کند، اگر نقد یا شبهه ای را وارد کند، نفر قبلی دیگر فرصت پاسخگویی ندارد.

هر چند شاید برخی معتقد باشند که اصولا ذات چنین برنامه هایی اینگونه است، ولی به هر حال به نظر می رسد که به نوعی نقص محسوب می شود./999/ی۷۰۲/س