آثار معنوی و اجتماعی روزه داری
به گزارش خبرگزاری رسا، برنامه‌هاي اسلام، اين آخرين نسخه از سعادت انسان، براي رسيدن او به خوشبختي جاودانه است؛ سعادتي كه گستره‌اي به پهناي دنيا و آخرت دارد. در اين ميان، روزه عبادتي است كه در ره‌پويي بشر به سوي كمال و تعالي نقش بسزايي دارد. در اين مقاله برآنيم تا گوشه‌اي از آثار سازنده روزه بر زندگي انسان را در دو بعد معنوي و اجتماعي بررسي كنيم.
با بررسي آيات روشن قرآن در مي‌يابيم كه روزه، براي رستگاري انسان و رهايي او از قيد تن و جلب توجه او به افق‌هاي سبز واجب شده است. انسان خوگرفته با روزمر‌گي در يك اردوي معنوي يك‌ماهه، رهايي از بند تن و زنگارزدايي از دل را با هم تجربه و غلبه بر خواهش‌هاي دل را تمرين ميكند و لذت آسماني‌شدن را مي‌چشد. در آيه 183 سوره بقره، اميد به پرهيزكار شدن انسان در قفس تن را راز وجوب روزه مي‌داند و مي‌فرمايد:
«يا ايها الذين امنوا كتب عليكم الصيام كما كتب علي الذين من قبلكم لعلكم تتقون؛ اي ايمان آورندگان! روزه بر شما واجب شد، آنسان كه بر پيش از شما هم واجب شده بود. باشد كه پرهيزكاري كنيد».
نكته رواني زيبايي كه در اين آيه به چشم مي‌خورد، لطافت بيان آن است. به دليل دشواري روزه، خداوند از طرفي با خطاب«يا ايها الذين امنوا» و از ديگر سو با توجه دادن به اينكه روزه اختصاص به شما ندارد بلكه بر پيشينيان نيز لازم بوده است، مسلمانان را آماده انجام آن ساخته است.
امام صادق(ع) در بياني زيبا چنين مي‌فرمايد: «لذت خطاب «يا ايها الذين امنوا» سختي و مشقت عبادت را از بين مي‌برد.»
وقتي انسان با چنين خطابي از سوي معبود بي‌همتا روبرو ميشود، سرشار از نيرو خود را آماده اجراي حكم آن يگانه بي‌نياز ميكند.
الف)آثار معنوي روزه
معنويت، نياز اساسي انسان است. همانگونه كه غذا، براي ادامه زندگي مادي ضروري است، معنويت نيز براي سرزندگي و طراوت روح بزرگ انسان يك نياز اساسي است. از نگاه قرآن، انسان مستعد تعالي است؛ از اين رو برنامه‌هاي ويژه‌اي هم براي او در نظر گرفته شده است. در قرآن به انسان چنين گفته ميشود: «ياايها الانسان انك كادح الي ربك كدحا فملاقيه؛ «اي انسان حقا كه تو به سوي پروردگار خود به سختي در تلاشي و او را ملاقات خواهي كرد».
در مسير تعالي انسان، برنامه‌هايي از سوي آفريدگار آگاه از همه احوال انسان پيشنهاد شده كه انجام برخي از آنها با شرايط لازم و برخي ديگر داوطلبانه است. روزه در شمار عبادت‌هايي است كه در شرايط ويژه‌اي مانند ماه مبارك رمضان يا نذر و... واجب ميشود، ولي به صورت مستحبي و داوطلبانه هم قابل‌انجام است. در آموزه‌هاي ديني هم سفارش زيادي به روزه‌داري و توجه به اين برنامه حتي به صورت داوطلبانه و مستحبي شده است. در روايتي از ابي‌امامه آمده است: «از پيامبر خدا(ص) خواستم مرا به عملي سودمند رهنمون گردد.» حضرت فرمود: «عليك بالصوم فانه لا عدل له و لا وزن لثوابه؛ روزه بگير كه معادلي براي آن نيست و هيچ ثوابي به پاي آن نمي‌رسد.» بار ديگر گفتم: «مرا به كاري دستور دهيد» و حضرت فرمودند: «عليك بالصوم فانه لا عدل له.» وقتي براي سومين بار تقاضايم را تكرار كردم، حضرت باز پاسخم دادند: «عليك بالصوم فانه لا مثل له؛ روزه بگير كه همانند ندارد.»
امام مجتبي(ع) هم ماه مبارك رمضان، ماه روزه را چنين توصيف مي‌كنند: «ان‌ا... جعل شهر رمضان مضمارا لخلقه فيستبقون فيه بطاعته الي مرضاته؛ خداوند ماه رمضان را ميدان مسابقه‌اي براي آفريدگان خود قرار داده تا با طاعتش براي خشنودي او از يكديگر پيشي گيرند».
روزه و پارسايي
مهم‌ترين رهاورد روزه، بر اساس آيه 183 بقره، رسيدن به گوهر پرارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربيت معنوي انسان و گذاشتن او در بزرگراهي است كه به پارسايي منتهي ميشود. تعبير«لعلكم تتقون» در اين آيه شريفه، پرده از رازي مي‌گشايد كه ملاك برتري آدميان بريكديگر دانسته شده و فرجامي نيك به نام فلاح و رستگاري خواهد داشت.
رهايي از بند تن
با نگاهي به شرايط روزه‌داري درمي‌يابيم اين برنامه هدفي جز تربيت انسان و آسماني كردن او ندارد.
خداوند سبحان با دعوت به روزه، مقامي ديگر از انسانيت را پيشنهاد مي‌دهد؛ انسانيتي رها از اسارت تن و خواهش‌هاي دروني. انسانيتي كه با گذار از موانع ساده به دست مي‌آيد. چشم‌پوشي از آنچه تاكنون به راحتي بهره‌مند بوده آن هم براي مدتي معين. تلاش براي خدايي شدن. شكستن ديوار عادت‌هايي كه مانع انس با معنويات است و انسان را از ترقي و تعالي باز مي‌دارد.
آرامش در سايه روزه
يكي از آثار معنوي روزه، آرامش قلبي است، در گران‌سنگي كه بشريت امروز براي يافتن آن حاضر است از همه دارايي خود بگذرد. در پرتو روزه‌داري، دل از هوي و هوس بريده و در دامن ياري كه مبدأ و معدن آرامش است، پناه مي‌گيرد. روزه‌دار با توجه بيشتر به پروردگار و احساس نزديكي به آن «قريب مجيب»، دل از اغيار مي‌برد و سرشار از آرامش و طمأنينه مي‌گردد. از اين رو امام باقر (ع) در سخني كوتاه و زيبا فرمود: «الصيام تسكين القلوب؛ روزه مايه آرامش دل‌هاست».
حكمت آفريني
روزه، فرصتي است براي تامل و تفكر. انسان روزه‌دار اندكي در آنچه بوده و آنچه بايد باشد، تدبر ميكند، با چراغ روزه راه مي‌يابد و خود را از گردنه‌هاي پرخطر زندگي مادي دور نگه مي‌دارد. امام علي(ع) از رسول اعظم(ص) نقل ميكند كه حضرت در سفر معراج از خداوند پرسيد: «خدايا! روزه چه آثاري دارد؟» خداوند فرمود: «روزه حكمت مي‌آفريند و حكمت، معرفت و شناخت را در پي دارد و به دنبال معرفت، يقين و باور به دانسته‌ها حاصل ميشود. زماني كه كسي به يقين رسيد، (با تمام شرايط سازگاري مي‌يابد) و در اين انديشه نيست كه چگونه شب را به صبح رسانده؛ در سختي يا آسايش(و تمام خاطر خود را به يار بي‌همتا مي‌سپارد و در كسب رضايت او مي‌انديشد).»
يادآوري معاد
روزه با گرسنگي و تشنگي و محدوديت هايي همراه شده تا خواب غفلت از چشم انسان گرفتار در دنياي فريبا، بربايد و او را به فردايي ديگر يادآور شود. بر اين اساس يكي از آثار معنوي روزه، يادآوري رستاخيز جان‌هاست كه هيچ‌كس را از آن گريزي نيست. مردمان هر يك با كوله‌اي از توشه‌هايي كه در دنيا اندوخته‌اند، برانگيخته خواهندشد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسي به سر خواهندبرد امام رضا (ع) در اين باره مي‌فرمايند:« مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگي و تشنگي را بفهمند و به واسطه آن فقر و بيچارگي آخرت را بيابند.»
آزمون اخلاص
اگر در عبادت‌هاي ديگر، فرصت مانور براي شيطان فراهم شود و بتواند با رياكاري و تظاهر گوهر «قبول» را از اعمال انسان بربايد، در روزه اين مجال از او گرفته ميشود چه اينكه روزه‌دار را نيازي به تظاهر نيست و به دور از چشم مردم بر شكستن روزه توانا خواهد بود. از اين رو، امام علي(ع) فرمودند: «خداوند روزه را واجب كرد تا اخلاص آفريدگان آزموده شود.» فرد با گرفتن روزه و حفظ آن، اخلاص خود را ثابت ميكند و در اثر مداومت بر اين كار، صافي و صفا در ديگر عبادت‌ها نيز براي او حاصل ميشود. حضرت فاطمه زهرا(س) در اين باره چنين مي‌فرمايند: «خداوند روزه را براي استواري و تثبيت اخلاص بندگان واجب كرد».
روسياهي شيطان
از آن روز كه تاج كرامت بر اثر دميده شدن روح الهي بر آدم، بر سر همه انسان‌ها نهاده شد، موجي از حسادت و اندوه ابليس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم خود را از وادي رحمت خداوند راند. از آن پس، هر گاه و هر دم در كمين آدم و فرزندان او نشست تا بلكه سدي باشد بر سر راه عروج آنها. شيطان با انبوهي از لشكريان پليد به جنگ آدميان همت گمارد و تا روز قيامت به اين مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود گوهر سعادت از كف آنان بربايد. در مقابله با اين دشمن قسم‌خورده، انسان‌ها به برنامه‌هايي دعوت شده‌اند كه نتيجه آن رستگاري خودشان و روسياهي شيطان و شيطان‌صفتان است. در اين ميان، روزه برنامه‌اي است كه به فرموده رسول خدا، شيطان را از انسان دور ميكند و فرصتي براي تقويت روحاني او پديد مي‌آورد. روزي آن حضرت به يارانش فرمود: «آيا مي‌خواهيد شما را از كاري آگاه سازم كه باانجام آن، شيطان را به فاصله مشرق تا مغرب از شما دور شود؟» اصحاب مشتاقانه پاسخ دادند: «آري اي رسول خدا!» پيامبر فرمود: «روزه (اين فاصله را ايجاد ميكند و ) شيطان را روسياه مي‌گرداند».
پاداش بيكران
از چيزهايي كه اهميت روزه را بيشتر نشان مي‌دهد، وعده پاداش‌هايي است كه براي اين كار در نظر گرفته شده است. در حديثي قدسي مي‌خوانيم خداوند فرموده‌اند: «هر كار نيكي پاداشي معين مانند ده تا هفتصد برابر آن عمل دارد، غير از روزه‌داري كه از آنِ من است و من خود پاداش آن را مي‌دهم... چون بنده‌ام به خاطر من از خواسته‌ها و خوردني‌ها و لذت‌هايش صرف‌نظر كرد.» بر اساس اين حديث نوراني، سر اين پاداش بيكران، در دلدادگي انسان به خدا و گذشتن او از همه خواسته‌هاي خود براي او نهان است.
آمادگي براي ديگر عبادت‌ها
انسان هر چند معنويت گريز نيست، اما گاهي دشواري ظاهري برخي از تكاليف ديني، بهانه‌اي براي سهل‌انگاري در انجام آن برنامه را در وي پديد مي‌آورد اما هنگامي كه فرد در برنامه‌اي عمومي و همراه با همسفراني آسماني به توفيق روزه‌داري دست يافت، براي او بسان ورود به شهر عبادت و بندگي خواهدبود زيرا موفقيت در گرفتن روزه، با قبول تمام سختي‌هاي آن، مقدمه حضور دائمي براي ديگر برنامه‌هاي آسان و انسان‌ساز را در او به وجود مي‌آورد. از سويي ديگر تمرين يك‌ماهه خود فرصتي براي انس هر چه بيشتر با برنامه‌هاي ديني خواهدبود. با توجه به اين نكته‌ها، حضرت رسول(ص) روزه را به منزله دروازه ورود به شهر بندگي مي‌دانند و مي‌فرمايند: «براي هر چيزي دري است و در عبادت، روزه است». روزه آغازي است براي انجام تمام خوبي‌ها، پلي است براي پرواز به سوي بيكران‌ها و جرقه‌اي براي خدايي شدن و آتش زدن وجود خود با آفتاب مهر الهي.»
سحرخيزي
يكي از جلوه‌هاي معنوي روزه‌داري، انس با سحر و عادت به سحرخيزي است. از نظر قرآن بهترين زمان براي مناجات و استغفار، سحر است. خداوند در اوصاف مومنان مي‌فرمايد: « وبالاسحار هم يستغفرون»
هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ از يمن دعاي شب و ورد سحري بود
در دعاي روز هجدهم اين ماه هم از خداوند چنين مي‌طلبيم:
«خدايا! مرا در اين ماه نسبت به بركت سحرهايش بيدار گردان و دلم را به روشني فروغ سحرگاهانش روشن ساز...»
تقويت اراده و غلبه بر طغيان غرايز
يكي از فوايد بزرگ روزه، تربيت روح و تقويت اراده و تعديل غرايز انساني است. روزه‌دار در حال روزه با وجود گرسنگي و تشنگي و چشم‌پوشي از ساير لذائذ، روح و اراده خود را تقويت ميكند. بر اين اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سركش و تسلط بر شهوت و هوس‌هاست. در حقيقت مهم‌ترين فلسفه روزه همين اثر اخلاقي و تربيتي است. انساني كه هر لحظه تشنه و گرسنه شد، آب و غذا در اختيار اوست، همانند درختاني است كه در پناه ديوارهاي باغ بر لب نهرها مي‌رويند و يك روز قطع آب ممكن است باعث پژمردگي يا خشكيدن آنها شود. اين درختان نازپرورده، كم مقاومت، كم دوام و بسيار ناپايدارند، اما درختاني كه در لابلاي صخره‌هاي سخت مي‌رويند و نوازشگر آنها از همان كوچكي توفان‌هاي سخت كوهستان و محروميت‌هاي گوناگون است، محكم، با دوام، پرمقاومت و سخت جانند.
روزه نيز با محدوديت‌ها و محروميت‌هاي موقت خود، به روح و جسم انسان توان و قدرت و مقاومت و به دنبال آن نور و صفا مي‌بخشد. جمله «باشد كه پرهيزكار شويد» نيز اشاره به همين حقيقت است.
انس با معبود
انسان به بهانه روزه، بستر پر آرامش خود را رها ميكند، از غذا و نوشيدني‌ها در طول روز چشم مي‌پوشد، تمام وجود خود را براي انجام روزه كامل و مورد رضايت حضرت حق، از بدي‌ها باز مي‌دارد و هر لحظه به ياد او و در انديشه خشنودسازي اوست. رهاورد چنين برنامه‌اي، تابش نور الهي بر دل چنين فردي است و باز شدن در روشن آشنايي و انس با خداي خوبي‌ها. روزه‌دار در ماه رمضان، مهمان ويژه خداست و بر خوان پر از نعمت او بهترين لحظه‌هاي معنوي را تجربه ميكند. آنچنان كه امام باقر(ع) فرمود: «ماه رمضان، ماه خداست و روزه‌داران در آن مهمانان خدا و مورد تكريم ويژه اويند.» روزه‌داران در اين ماه فرصتي براي حضور هر چه بيشتر بر سفره احسان الهي مي‌يابند. فرصتي كه به منظور انس او با آفريدگارش تدارك ديده شده است.
خويشتنداري
روزه، صرف نظر از زيبايي‌هاي ديگرش، يك زورآزمايي و خودشناسي است. روزه‌دار وقتي كه ديد مي‌تواند در مدت معيني از همه ضروريات بدن صرف‌نظر كند و گرسنه و تشنه بماند، مي‌داند كه دست كشيدن از محرمات بر او ميسر است. بدين وسيله درهاي تقوا و مقاومت در برابر شهوت‌ها به روي او باز ميشود و مي‌تواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.
شكيبايي
امام صادق(ع)در تفسير آيه «واستعينوا بالصبر و الصلاه» فرمود: «الصبرُ الصيام؛ صبر، روزه است.» و فرمود: «هنگامي كه گرفتاري شديدي به انسان رو آورد، روزه بگيرد كه خداوند خود فرموده از روزه و نماز استمداد جوييد.»
روزه، مايه رسيدن به اهداف بلندي است كه بدون تكيه بر معنويات دسترسي به آن ممكن نيست. انسان در پرتو روزه، تحمل و شكيبايي را مي‌آموزد و تا رسيدن به هدف، پايمردي و مقاومت نشان مي‌دهد. در مواجهه با دشواري‌ها بي‌تاب نمي‌شود بلكه با تكيه بر لطف الهي، در آرزوي پايان آن مي‌نشيند و با كوشش خود، در رسيدن به هدف بزرگي كه دارد، گام بر مي‌دارد.
سفارش به معنويات
يكي از آثار روزه به‌خصوص در ماه مبارك رمضان، خوگرفتن به برنامه‌هاي معنوي با توجه به سفارش‌هاي فراوان معصومان به آن برنامه‌هاست كه خود نقش بسزايي در انس افراد با معنويات و لذت بردن از برنامه‌هاي معنوي دارد. يكي از اين برنامه‌هاي پيشنهادي، تلاوت قرآن است كه پاداش بسيار زيادي براي آن تعيين شده است. تا جايي كه پيامبر اعظم(ص) فرمود: «خواندن يك آيه از قران در ماه رمضان پاداشي همانند تلاوت تمام قرآن در ديگر ماه‌ها دارد».
توصيه ديگر پيشوايان هدايتگر، آمرزش‌خواهي و دعاست. امام علي(ع) در اين باره فرمود: «در ماه رمضان بسيار استغفار و دعا فراوان كنيد كه با دعا بلا از شما دور مي‌گردد و با استغفار گناهانتان پاك ميشود».
به جا آوردن نمازهاي مستحبي نيز توصيه‌اي است كه در سرعت سير معنوي مهمان رمضان، تاثير فراواني دارد. علي بن حمزه، از ياران امام صادق(ع)، مي‌گويد: «به اتفاق عده اي از دوستان نزد امام رفتيم. ابوبصير، نظر امام را درباره ماه رمضان پرسيد. حضرت فرمود: «ماه رمضان را احترامي ويژه و حقي شايان است، هرآنچه مي‌تواني در شب و روز اين ماه نماز مستحبي بگزار.»
ب) آثار اجتماعي روزه
درس برابري و برادري
يكي از آثار اجتماعي روزه، درس مساوات و برابري در ميان افراد اجتماع است زيرا با انجام اين دستور مذهبي افراد برخوردار هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمي‌يابند و هم با صرفه‌جويي در غذاي روزانه خود مي‌توانند به كمك آنها بشتابند. امام صادق(ع) نيز با اشاره به اين پيامد نيكوي روزه مي‌فرمايد:«خداوند روزه را از آن رو واجب كرد كه دارا و محتاج در آن برابر شوند».
ارزش اين توجه به نيازمندان تا جايي است كه پيامبر مهر و رستگاري، ماه مبارك رمضان را چنين توصيف مي‌كنند: «رمضان ماه خدا و بهار فقيران است».
ترويج فرهنگ ديني
روزه‌داراي فرهنگ مخصوص خود را دارد و روزه‌داران در ماه مبارك رمضان، بيشتر با واژه‌هاي مربوط به اين فرهنگ سر و كار پيدا مي‌كنند. طبق تحقيقات، در ماه مبارك رمضان، 400 واژه مربوط به فرهنگ روزه بين 10 تا 3 برابر بيشتر از ساير ماه‌ها به كار مي‌روند؛ عبارت‌ها و واژه‌هايي چون «ببخشيد»، «عذر مي‌خواهم»، «تلاوت»، «صدقه»، «انفاق»، «خيرات»، «احسان»، «نماز»، «روزه»، «دستگيري»، «فقرا» و... رونق خاصي پيدا مي‌كنند.
خروج از خودپرستي
بسياري از كدورت‌ها و ناهنجاري‌هاي اجتماعي، به‌خصوص در ارتباط‌هاي ناسالم با ديگران، ريشه در خودپرستي و خودشيفتگي دارد. با روزه‌داري فرد روزه‌دار از پيله خودپرستي خارج ميشود و پروانه‌وار گرد ديگر دوستان نيز خواهدگشت. توجه به همسايگان، اصلاح كدورت‌ها، بازديد از اقوام و حضور در سفره افطاري ديگران و... زمينه‌هاي پديد آمدن ارتباط‌هاي سالم و سودمند را فراهم ميكند.
احترام به جامعه روزه‌دار
يكي از آثار سودمند روزه در بخش اجتماعي آن، تمرين احترام به قانون ديگر افراد جامعه است. در جامعه‌اي كه روزه به عنوان يك فريضه ديني مورد توجه است، همه افراد خود را موظف به خويشتنداري و رعايت احترام ديگران مي‌دانند و از هركاري كه باعث جريحه‌دار شدن و آزار روزه‌داران شود، پرهيز مي‌كنند. در جامعه روزه‌دار، خوردن و آشاميدن و حركت‌هاي ضداخلاقي و مغاير با رفتار ديني به شدت محكوم است و انسان‌هاي فهيم خود را از آن دور نگه‌مي‌دارند.
تمرين اجراي قوانين مشترك
اگر كار سخت و دشواري براي همگان مقرر شود، تحمل آن براي افراد از حيث رواني دشوار نخواهد بود. فخر رازي در اين باره مي‌گويد: «چون روزه يك عبادت طاقت فرساست، عموميت آن براي همگان مايه تقويت توان و مقاومت است. به همين دليل در آيه 183بقره، از وجوب روزه در تاريخ گذشته سخن به ميان آمده است؛ همچنين روزه‌داري به صورت همگاني و در مدت معيني از سال، فرصتي را براي تمرين يكي از قوانين مذهبي فراهم كرده تا همگان از بركات دستور‌ها و راهكارهاي ديني آگاهي يابند.
كاهش جرايم اجتماعي
بر اساس آمار مراجع مربوطه، هر ساله با فرارسيدن ماه مبارك رمضان ميزان جرايم اجتماعي به ميزان قابل‌توجهي كاهش مي‌يابد. ريشه اين اصلاح اجتماعي را بايد در گرايش افراد جامعه به معنويات و سلطه معنويت بر جامعه جستجو كرد. اين راهكار بزرگ معنوي مي‌تواند راه‌حل ديگر معضلات اجتماع اسلامي و بشري قرار گيرد؛ به گونه‌اي كه با تبيين و گسترش صحيح مسائل ديني و روحاني، مي‌توان به ستيز اهريمن پليدي‌ها و نادرستي‌ها رفت.
فرصتي براي مهرورزي
تشويق به افطاري دادن در فرهنگ اسلامي و دستگيري از نيازمندان و گستردن سفره‌هاي اطعام براي همگان كه امروزه به صورت فرهنگي فراگير درآمده، نشانه‌هايي از مهرورزي‌اند.
اكرام ايتام به پيروي از مولاي يتيمان، اميرمؤمنان نيز گوشه‌اي از آثار اجتماعي روزه‌داري به شمار مي‌‌رود. در ماه رمضان، دل‌ها در اثر همسايگي با نور و كاستن از عوامل مادي، رنگ و بوي بيشتري از محبت به خود مي‌گيرد و زمينه گسترش شميم خوش مهرباني در سراسر جامعه اسلامي پديد مي‌آيد./۸۴۱/د۱۰۱/س
نویسنده: حجت الاسلام ابراهیم اخوی، کارشناس دینی و مشاور خانواده