استحقاق عقوبت منافاتی با عفو ندارد
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، حجت الاسلام والمسلمین حمید درایتی، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان، ظهر امروز در هفدهمین جلسه تفسیر خود با موضوع انسان شناسی در مدرسه آیت الله خویی(ره) گفت: در میان آیات، آیاتی دال بر اصل محاسبه بر اساس نیت وجود داشت اما احتمال بخشش هم وجود داشت همچنین آیاتی دال بر عقوبت ثابت است؛ این دو گروه باهم تنافی ندارند چرا که آیه «وَ إِنْ تُبْدُوا ما في أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ» می گوید بعد از محاسبه امکان دارد عقاب کنیم و امکان دارد ببخشیم و این همان استحقاق عقوبت است که در آیات دال بر عقوبت مراد همان بود.
وی تصریح کرد: از مجموعه ادله نقلیه به دست می آید که نیت گناه، فعل سوء است و در آن استحقاق عقوبت وجود دارد و آیات دال بر عدم عقوبت، نفی عقابِ از باب تفضل است که تفضل هم منطقی دارد مثلا برای مومنان این تفضل است و برای غیرمؤمنان نیست.
آیا اگر قصد معصیت باشد ولی فعل واقع نشود، استحقاق عقوبت خواهد داشت؟
حجت الاسلام والمسلمین درایتی با طرح این پرسش که آیا اگر قصد معصیت باشد ولی فعلش مطابق واقع نشود، استحقاق عقوبت خواهد داشت یا خیر؟، افزود: در این جا بحثی در گرفت که صورت مساله به چه صورت مطرح شود؟ چون برخی گفتند بحث در این است که آیا فعل متجری به حرام است یا خیر؟ و اشکال شد که این بحث فقهی است. کما این که بحث از استحقاق عقوبت هم کلامی است ولی این بدین جهت است که بحث دارای همه این جهات فقهی و کلامی و اصولی است.
استاد سطح عالی حوزه درباره اصل تجری علم در اصول فقه گفت: شیخ انصاری تجری را به شش قسم تقسیم می کند؛ مجرد قصد معصیت بدون هیچ فعلی حتی به عنوان مقدمات، قصد معصیت با اشتغال مقدمات ولی فعلی که فکر می کند معصیت است را انجام نمی دهد، قصد معصیت با ارتکاب آنچه معتقد است معصیت است، قصد و ارتکاب فعل به امید تحقق معصیت، قصد و ارتکاب بخاطر عدم مبالات به مصادفه حرام و قصد و ارتکاب با خوف از این که معصیت باشد.
شیخ انصاری معتقد است تجری استحقاق مذمت دارد ولی استحقاق عقوبت ندارد
وی ادامه داد: نظر شیخ این است که با توجه به روایات کثیری که گفتند نیت سوء عقاب ندارد، پس خداوند به صرف نیت، ما را عقوبت نمی کند. سپس کلمات شهید در قواعد و ... را طرح می کنند که صرف نیت معصیت نه تاثیری در عقاب دارد و نه تاثیری در مذمت دارد مادامی که متلبس به معصیت نشود چون این همان چیزی است که در روایات گفته شده معفو عنه است.
حجت الاسلام والمسلمین درایتی خاطرنشان کرد: شیخ انصاری می گوید روایات عدم عقاب زیاد و ثابت است، ولو که روایاتی دال بر عقاب هم وجود دارد ولی باید این روایات دال بر عقاب را حمل کنیم بر کسی که نیت داشته است و مقدمات را انجام می دهد ولی از انجام گناه عاجز می شود مثلا گاوصندوق را می خواسته باز کند اما نتوانسته است.
وی افزود: در نهایت، شیخ انصاری معتقد می شود که تجری حکایت از خبث سریره دارد و استحقاق مذمت دارد ولی استحقاق عقوبت ندارد.
آیا فعل متجری، متصف به قبح می شود؟
استاد حوزه علمیه در پاسخ این پرسش که آیا فعل متجری، متصف به قبح می شود و تجری وصف حالت است یا وصف فعل؟ گفت: برخی می گویند فعل متجری به این آب خوردن است و این قبح ندارد ولی در مقابل گفته اند این فعل به عنوان اولی، آب خوردن و به عنوان ثانوی، قبیح است. مثل نشستن موقع ورود بزرگی به مجلس که نشستن به عنوان اولی قبیح نیست اما به عنوان ثانوی قبیح است.
وی اضافه کرد: کسانی که می گویند فعل به عنوان ثانوی، قبیح است باید بگویند حرام است و عقاب دارد. بحث است که آیا گناه و جرم، اجتماعی است یا فردی؟ اگر اجتماعی باشد باید تجلی در فعل داشته باشد و نیت محض امری شخصی است نه اجتماعی. شاید بگوییم گناه از منظر شرع، خصوصی است ولی جرم از منظر قانون، نگاه اجتماعی در آن وجود دارد.
حجت الاسلام والمسلمین درایتی یادآور شد: از مسائل مهم و اساسی که در فقه موثر است بحث مبانی مجازات است که ماهیتا بحثی کلامی است البته در حقوق هم بحث می شود. یک مبنای مجازات، جلوگیری و تکرار نشدن است و برخی می گویند مبنای مجازات، انتقام است یعنی باید به او ضربه ای بزنم. وعده به عذاب جهنم، پیشگیرانه است ولی خود مجازات، جنبه پیشگیری ندارد. یعنی در روز قیامت چه ثمری دارد خدا بدان را به جهنم بفرستد وقتی که دیگر بحث عمل نیست. کسی که نیت گناه کرد و خودش هم از گناه برگشت این دیگر پیشگیری ندارد.
آخوند معتقد است تجری استحقاق عقوبت دارد نه سوء سریره
وی ابراز کرد: آخوند معتقد است تجری استحقاق عقوبت دارد، ثانیا سوء سریره استحقاق عقوبت ندارد و ثالثا فعل متجری نه قبیح است و نه حرام. صرف خبث سریره تا وقتی تبدیل به عملی اختیاری نشود موجب استحقاق عقوبت نیست و برای مجازات باید به کسب و فعل اختیاری از سوی او وجود داشته باشد و خود نیت می تواند آن فعل اختیاری باشد.
حجت الاسلام والمسلمین درایتی با اشاره به اینکه میان خبث سریره و نیت، اختیار، فاصل است و این فاصل مبنای مجازات است، افزود: تصمیم معصیت از مراتب ظلم است چون این هتک حرمت مولا و خروج از زیّ و رسوم عبودیت است. البته آخوند تصریح ندارد که صرف نیت بدون هیچ فعلی هم عقاب دارد ولی از استدلال هایشان (هتک حرمت) بر می آید که صرف نیت هم عقاب دارد بله اگر از نیت خود برگشته است عقاب ندارد ولی این از باب توبه از آن معصیت است(التائب من الذنب کمن لاذنب له).
استحقاق عقوبت منافاتی با عفو ندارد
استاد حوزه علمیه گفت: آخوند بحث روایات دال بر نفی عقاب را طرح نمی کند ولی جمع کلام آخوند با این روایات این است که ادله نفی عقاب، نفی فعلیت عقاب است و مدعای آخوند استحقاق عقوبت است پس تنافی ندارند. آخوند در مواردی می گوید که فعلیت عقاب حتی در خود معصیت هم معلوم نیست و امکان عفو وجود دارد. ما نیز معتقدیم که استحقاق عقوبت استفاده می شود و این منافاتی با عفو ندارد و در روایاتی ثابت است که در مورد نیت، عفو، قطعی است./201/930/ب1