از شادی‌های تقلبی تا سازنده
به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، یکی از عوارض زندگی مدرن و ماشینی امروز، از بین رفتن احساسات، هیجان و به وجود آمدن انواع اضطراب های فکری و تنش های روانی است.
این اضطراب‌ها که نشأت گرفته از نوع زیست انسان و ارتباط و تعامل او با محیط پیرامون است، سبب شده تا احساس شادی و رضایت از زندگی به میزان چشمگیری کاهش یافته و جنبه های مثبت و تأثیرگذار زندگی انسان، جای خود را به اختلالات و کمبودهای عاطفی و احساسی دهد.
احساس شادی و شادی کردن به عنوان یکی از مهم‌ترین احساسات و نیازهای بشر، در سال‌های اخیر به علت نوع زندگی مدرن و ماشینی دچار اختلال شده و سرکوب این احساس تا جایی پیش رفته که اضطراب و تشویش و نگرانی، به عنوان جزء جدایی ناپذیر زندگی، جایگزین مفهوم شادی و احساس شادی شده است.
اسلام به عنوان دینی جامع و کامل که برای تمام شئونات زندگی انسان چه از حیث فردی و چه اجتماعی، برنامه های مختلفی تدارک دیده و سیر کمالی انسان را مشخص می کند، شادی را موضوعی مهم و ضروری دانسته و به مخالفت با سرکوب این مفهوم درونی در وجود انسان پرداخته است.
به همین منظور نیز آیات و روایات مختلفی با توجه به تعاریف و تعابیر مختلف شادی، به این موضوع پرداخته اند و علاوه بر تعیین حد و مرز میان شادی مطلوب و مثبت و شادی نامطلوب و منفی، به لزوم کنترل این احساس مهم تأکید کرده است.
شادی مثبت و کارکرد سازنده آن
میل به شادی و سرور به عنوان یکی از تمایلات و استعدادهای درونی انسان، از انواع لذت های ممدوح در اسلام است که قرآن و روایات به صورت دقیق به این موضوع پرداخته اند.
تمایز میان شادی مثبت و ناهنجاری های رفتاری و اجتماعی و فرهنگی که برچسب تقلبی شادی خورده اند، از مهم‌ترین موضوعاتی است که در آیات و روایات مورد توجه قرار گرفته است.
مفهوم شادی مجموعاً 25 بار با الفاظ مختلف (فرح و سرور) در قرآن آمده است و این شادی که توأم با اهداف الهی و انسانی است جایگاه خاصی در آیات این کتاب آسمانی دارد.
قرآن کریم به دو دسته از شادی ها اشاره کرده است که در شادی مثبت و سازنده با رویکرد الهی و با اهداف انسانی، دعوت به انجام آن مورد تأکید قرار گرفته است و نهی از شادی منفی و مخرب و ناهنجار دانستن این دسته از شادی ها، دیگر موضوعی است که مورد خطاب بخشی دیگر از آیات مرتبط با موضوع شادی قرار گرفته است.
اسلام شادی را موضوعی درونی و برآمده از قلب انسان می داند و این موضوع در تعارض جدی با مسائلی است که بر اساس آن، انسان امروزی به دنبال جست‌و‌جوی شادی در هیاهوی زندگی روزمره و انواع و اقسام ناهنجاری های رفتاری در حوزه فردی و اجتماعی است، قرار دارد.
اسلام شادی را هدف اصلی نمی داند بلکه این احساس مهم را ابزاری مناسب در جهت رسیدن انسان به قله های کمال و تعالی و رشد معرفتی و حرکت در مسییر عبودیت می داند.
امام رضا(ع) درباره اهمیت شادی اینگونه می فرمایند:« اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کنید: بخشی را برای عبادت، بخشی را برای کار و فعالیت و برای تأمین زندگی، بخشی را برای معاشرت و هم صحبتی با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان آگاه سازند و بخشی را به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و نشاط ساعت تفریح و شادی، نیرو و توان انجام وظیفه های خود را تأمین کنید.»
سبک زندگی امام خمینی(ره) نیز که برگرفته از آموزه های الهی و سیره و سبک زندگی اهل بیت(ع) است، بیانگر اهیمت توجه به موضوع شادی و ارضای این احساس مهم در انسان است.
ایشان اهمیت خاصی به تفریح و شادی می داند و به بعضی از فرزندانشان سفارش می کردند که تفریح داشته باشید و که در غیر این صورت، نمی توانید خود را برای تحصیل آماده کنید و هنگامی که می دیدند بعضی از فرزندانشان در روز تعطیلی مشغول درس خواندن هستند، می فرمودند: «به جایی نمی رسید؛ چون باید موقع تفریح، تفریح کنی» و نیز می فرمودند: «من در طول زندگی نه یک ساعت تفریح را برای درس خواندن گذاشتم و نه یک ساعت درس را برای تفریح کردن»
شادی در قرآن
خداوند متعال در قرآن کریم به اهمیت موضوع شادی و توجه به آن اشاره کرده و جلوه های مختلف آن مورد تأکید قرار داده است.
آیه 58 سوره یونس ایمان را عاملی برای شادی بی پایان دانسته و اشاره می کند:« «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ»«بگو به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند و این از هرچه گرد میآورند بهتر است».
آیه 36 سوره روم نیز یکی دیگر از آیاتی است که به موضوع شادی پرداخته و با معرفی ایمان به عنوان عنصری بازدارنده در برابر شادی های ناهنجار و بی قراری های نا به جا، به معرفی شادی های ناپایدار می پردازد و می گوید:« «وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ»«و چون مردم را رحمتی بچشانیم، بدان شاد می گردند و چون به [سزای] آنچه دستاورد گذشته آنان است، صدمه ای به ایشان برسد، به ناگاه نومید می شوند»
آیه پانزدهم این سوره نیز ایمان و عمل صالح را عامل شادی پایدار دانسته و نتیجه آن را شادی در بهشت می داند و می گوید: «فَأَمَّا الَّذِینَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ»؛ «اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در گلستانی، شادمان می گردند».
خوشحالی و شادی شهدا و گذشتن آنها از شادی های زودگذر دنیایی برای به دست آوردن شادی ماندگار و رضای الهی و معامله با خداوند موضوع دیگری است که در آیات قرآن بر آن تأکید شده و به عنوان منبعی اصلی از شادی ماندگار مورد تأکید قرار گرفته است.
آیات 169 و 170 سوره آل عمران به این موضوع اشاره می کنند:« «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ. فَرِحِینَ بِمَا آَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ» «هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شدهاند، مرده مپندارید، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است، شادمانند و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند شادی می کنند که نه بیمی برایشان است و نه اندوهگین می شوند».
آیات دیگری نیز در قرآن به موضوع شادی و علل و عوامل آن پرداخته اند که ذکر آن ها از حوصله این مطلب خارج است.
عوامل مؤثر در شادی سازنده
بررسی های روان شناختی و جامعه شناسی، تدین و معنویت را به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین کننده شادی سازنده و مثبت مورد اشاره قرار می دهد.
از بین رفتن اضطراب در میان افرادی که باور به نظارت آفریننده هستی بر اعمال بندگان خود دارند، موضوعی است که در تحقیقات کابردی در رابطه با نسبت تدین و سلامت روانی جامعه مورد تأکید قرار گرفته است و در واقع ارتباط معنوی با خداوند با ایجاد احساس امید و نشاط در افراد، چشم انداز مثبتی از زندگی را پیش روی آنها قرار می دهد و این موضوع سبب از بین رفتن اضطراب و افزایش سلامت روانی جامعه می شود.
دین اسلام الگو و معیارهای فراوانی را برای شادی سازنده و با تکیه بر آموزه های الهی معرفی کرده است که توجه به آنها می تواند نقشه جامعی از فضای شادی آفرین در جامعه ترسیم کرده و ناهنجاری هایی که با عنوان شادی در جامعه به وجود آمده است را به حاشیه براند.
برخلاف تصور عده ای که اسلام را سراسر اندوه و غم می دانند، این دین الهی سر زندگی و نشاط را برای مؤمنان به وجود می آورد و این نشاط در پیروان راستین این دین کاملا مشهود و هویدا است.
ایمان، احیای حق و از بین بردن باطل، پرهیز از گناه، شاد کردن دیگران، اطاعت از خدا، گره‌گشایی از مشکلات دیگران، ورزش و مسابقه، صله رحم و دید و بازدید، اطعام و پذیرایی از مهمان، سیر و سفر و گردش، استفاده از مظاهر زیبای موجود در طبیعت، خودآرایی و رسیدگی به سر و وضع و لباس، کار کردن و مسائلی از این قبیل، به عنوان نمودهای شادی پایدار در جامعه محسوب می شوند و دین اسلام نیز در آیات و روایات متعددی بر این موضوعات تأکید فراوانی کرده است.
باید گفت که شرایط زندگی در دنیای مدرن امروزی، وضعیتی را به وجود آورده است که تلقی و نوع نگاه به شادی متفاوت شده و ارضای این نیاز روحی و جسمی و روانی انسانف جایی در برنامه های روزمره ندارد.
تلقی و نوع برداشت بسیاری از افراد جامعه نسبت به موضوع شادی و نشاط به گونه ای است که شادی را وسیله و ابزاری برای رهایی یافتن از فشارها و اضطراب های روزانه می داننند درحالی که از نظر اسلام، شادی قلب تپنده زندگی انسان مؤمن است و در سایه این شادی و فرح است که انسان توان پیمودن مسیر صحیح زندگی و رسیدن به قله های کمال و تعالی ررا را پیدا می کند.
البته نباید از نظر دور داشت که سیاست گذاران و برنامه ریزان کشور ما نسبت به تعریف صحیح شادی و معرفی روش ها و نمودهای صحیح کار خاصی انجام نداده اند و در واقع خلأ جدی در بحث تعریف شادی صحیح و سازنده و تبیین روش ها و نمودهای کاربردی این موضوع مهم وجود دارد و هیچ نهادی نیز در این میان احساس وظیفه نکرده و خود را مسؤول نمی داند و نتیجه آن امروز در قالب ترویج روش های ناهنجار ارضای این حس درونی و بروز مشکلات فرهنگی، اجتماعی و روانی در جامعه قابل مشاهده است.
به هر روی تعیین حد و مرز میان شادی مثبت و سازنده با روش های ناهنجار که فرهنگ جامعه را دچار بحران های جدی در حوزه فردی و اجتماعی می کند، از موضوعات مهمی است که باید در دستور کار برنامه ریزیان و متولیان امور فرهنگی، دینی و معرفتی جامعه قرار گیرد تا با تبیین مفهوم شادی در اسلام و بیان روش ها و نمودهای کاربردی آن، مشکلات به وجود آمده در این بخش را مدیریت کرد./872/ی۷۰۲/س