فقها و غدیر
به گزارش خبرگزاری رسا، نقش فقهای شیعه تا به حال در بزرگداشت عید بزرگ غدیر مورد دقت قرار نگرفته است. آنچه می‌آید تلاش علمی این دانشمندان را در قبال این حادثه عظیم بازگو می‌کند.
تعریف فقه
فقه در لغت به معناى فهم است، و علم فقه، علمى است كه در مورد احكام و تكاليف شرعى عملى مردم گفت‌وگو مى‌كند. به عبارت ديگر، فقه عبارت است از: علم به احكام شرعى فرعى از روى دليل‌هاى تفصيلى آنها. (مجله فقه اهل بيت ـ عليهم السلام ـ ، ج15، ص 162). موضوع فقه، افعال مکلفین است. فقیه با تکیه بر كتاب، سنت، عقل و اجماع، احکام خمسه (وجوب، استحباب، اباحه، کراهت، حرمت) را برای مکلفین بازگو می‌کند.
غدیر در کتب فقهی
عید غدیر خم، هجدهمین روز از ماه ذی‌حجۀ، بزرگترین، عید اسلامی است؛ به همین جهت برخی از فقهاء تاریخ اتمام کارهای خود را عید غدیر قرار می‌داده‌اند که می‌توان به عنوان مثال به کتاب «الدر النضيد في الاجتهاد و الاحتياط و التقليد» اثر سيد محمد حسن مرتضوى لنگرودى در این رابطه، اشاره کرد.
فقهای شیعه از چند جهت در بزرگداشت و اهمیت این عید دارای اثر بوده‌اند. در بررسی فقه شیعه به کتبی برخورد می‌کنیم که دربردارنده اصول عقائد و احکام شرعی می‌باشند. این کتب دربردارنده موضوع امامت بوده و برای اثبات آن به آیه اکمال دین، آیه تبلیغ و حدیث غدیر، استناد شده است. می‌توان از این دسته کتب، «الرسالة النجمية»، اثر محقق کرکی (م940ق) را نام برد.
علاوه بر این، فقهای شیعه بر اساس سنت قولی و فعلی که از معصومین ـ علیهم السلام ـ رسیده است وظایف مکلفین در قبال این روز را تبیین کرده‌اند که این وظایف در چند جهت می‌باشد:
الف: اعمال مسجد غدیر
در سه مايلى منطقه جحفه، جايى كه پيامبر خدا (ص)، على بن ابى طالب (ع) را به امامت منصوب كرد مسجدى با نام «مسجد غدير» است كه در روايات اهل بيت (ع) از اين مسجد ياد شده است (فرهنگ اعلام جغرافيايى-تاريخى در حديث و سيره نبوى، ص289-288). در کتب فقهی، برای زائران مدینه و خانه خدا، به نماز خواندن در این مسجد، توصیه شده است. از کتب اربعه شیعه، این کتب به این مسأله پرداخته‌اند:
الكافي (ط - الإسلامية)، ج4، ص566: بَابُ مَسْجِدِ غَدِيرِ خُمٍّ
من لا يحضره الفقيه، ج2، ص 559: الصَّلَاةُ فِي مَسْجِدِ غَدِيرِ خُمٍّ
تهذيب الأحكام، ج6، ص18: بَابُ 5 ... فَضْلِ مَسْجِدِ غَدِيرِ خُمٍّ ... .
به تبع این سه کتاب شروح آنها مثل: «مرآۀ العقول فی شرح اخبار آل الرسول»، «شرح الکافی»، «شرح فروع الکافی»، «ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار»، «روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه» و «لوامع صاحبقرانى» و کتاب‌هایی که از این کتاب‌ها نقل روایت کرده‌اند مثل کتاب «الوافی» و «وسائل الشیعۀ» در بردارنده این مسأله هستند.
کتب فقهی‌ای که به این اعمال «مسجد غدیر» پرداخته‌اند و وظیفه مکلفین را درباره آن بیان کرده‌اند عبارتند از:
تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإمامية (ط - الحديثة)، ج2، ص119
تذكرة الفقهاء (ط - الحديثة)، ج8، ص451
منتهى المطلب في تحقيق المذهب، ج13، ص273
الدروس الشرعية في فقه الإمامية، ج2، ص19
روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه، ج5، ص315
لوامع صاحبقرانى، ج3، ص224
الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، ج17، ص406
جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج20، ص75
نجاة العباد (المحشى، لصاحب الجواهر)، ص164
قلائد الدرر في مناسك من حج و اعتمر، ص97
هدى المتقين إلى شريعة سيد المرسلين، ص161
دليل الناسك - تعليقة وجيزة على مناسك الحج (للنائيني)، ص489
ب: اعمال روز غدیر
در کتب جامع حدیثی روایات اعمال این روز را به تفصیل بیان کرده‌اند؛ مانند کتاب «الوافی»، وسائل الشیعۀ»، «مستدرک وسائل الشیعۀ» و «بحار الانوار». در کتب ادعیه و زیارات به برای روز غدیر اعمال زیادی بیان شده است. برخی فقهاء نیز به طور جامع و گسترده به اعمال این روز پرداخته‌اند؛ مانند: مرحوم محمد تقی مجلسی (م1070ق) در لوامع صاحبقرانى، ج6، ص221-256.
با این حال در کتب فقهی بیشتر، چند عمل این روز مورد تأکید قرار گرفته است و آن غسل، روزه و نماز عید غدیر است که به طور خاص نوشتارهای فقهی که به این سه عمل اشاره کرده‌اند بر اساس ترتیب تاریخی تا ابتدای قرن 15 قمری، اشاره می‌شود.
نماز عید غدیر
این نماز، دو ركعت است که در هر ركعت، یک بار سوره فاتحۀ الکتاب (حمد)، ده بار آية الكرسى، ده بار سوره قدر و ده بار سوره توحید (اخلاص) خوانده می‌شود. اوّل وقت آن، نیم ساعت قبل از زوال می‌باشد و سنّت است كه بعد از نماز، دعاى بلندی که در کتب ادعیه آمده خوانده شود، و بعد از دعا حاجت خود را از درگاه الهی طلب کنند. برای قبل از این نماز، مانند نماز جمعه، خطبه خواندن وارد شده است. (جامع عباسى و تكميل آن {محشى، ط – جديد}، ص196)
کتب فقهی‌ای که به بیان این مسأله پرداخته‌اند عبارتند از:
تهذيب الأحكام، ج3، ص143
ذكرى الشيعة في أحكام الشريعة، ج4، ص281
تفسير شاهى، ج1، ص250
مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، ج3، ص31- 33
جامع عباسى و تكميل آن (محشى، ط - جديد)، ص96 و 196
روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه، ج3، ص257
هداية الأمة إلى أحكام الأئمة - منتخب المسائل، ج-3، ص310
الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، ج10، ص533
مقامع الفضل، ج1، ص371
تحفه رضويه، ص591
مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلامة (ط - الحديثة)، ج9، ص212
مستند الشيعة في أحكام الشريعة، ج8، ص15
رساله صلاتيه (نجفی اصفهانی)، ص369
تحفة الأبرار الملتقط من آثار الأئمة الأطهار، ج2، ص452 - 481
سؤال و جواب (للسيد اليزدي)، ص76
العروة الوثقى (المحشى)، ج3، ص 115 و 408 و 414
بحث از کیفیت و جواز به جماعت خواندن نماز عید غدیر از جمله مباحثی است که در این کتاب‌ها به بحث گذاشته شده است.
غسل
کتاب‌هایی به استحباب غسل در این روز اشاره کرده‌اند عبارتند از:
الفقه - فقه الرضا، ص82
الجمل و العقود في العبادات، ص52
جامع عباسى و تكميل آن (محشى، ط - جديد)، ص38
لوامع صاحبقرانى، ج1، ص572
رسائل فيض كاشانى، ج-2رساله-4، ص 29
هداية الأمة إلى أحكام الأئمة - منتخب المسائل، ج-1، ص 346
الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، ج4، ص181 و 205
تحفه رضويه، ص140
مصابيح الأحكام، ج2، ص394
تبصرة الفقهاء، ج2، ص188
جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج5، ص37
مصباح الفقيه، ج6، ص37
العروة الوثقى (المحشى)، ج2، ص152
روزه
از جمله اعمال این روز، روزه گرفتن است که ثواب‌هایی مانند: کفاره شصت سال گناه بودن (من لا يحضره الفقيه، ج2، ص90) و ثواب روزه شصت ماه (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص74)، برای آن بیان شده است. کتاب‌های فقهی‌ای که این عمل را مطرح کرده‌اند عبارتند از:
الجمل و العقود في العبادات، ص120
جامع عباسى و تكميل آن (محشى، ط - جديد)، ص280
رسائل فيض كاشانى، ج-2رساله-8، ص7
هداية الأمة إلى أحكام الأئمة - منتخب المسائل، ج-4، ص277
التعليقة على الرسالة الصومية (للشيخ البهائي)، ص122
الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، ج13، ص361
مصابيح الظلام، ج4، ص 77
تذكرة الأحباب، ص92
اسرار الحكم فى المفتتح و المختتم، ص673
العروة الوثقى (المحشى)، ج3، ص659
/۹۰۱/۷۰۲/س
============
حجت الاسلام مجتبی صداقت، پژوهشگر و دانش آموخته حوزه علمیه قم