آئین‌های عاشورایی در جنوب ایران؛ اندوهی که با دمام زنی اوج می‌گیرد
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از مهر، حال و هوای ایران اسلامی روی نوا و نوحه و با زمزمه نام «حسین» اوج می‌گیرد، دور یا نزدیک فرقی ندارد، صدا خیلی خیلی زود گوش و دلت را همراه می‌کند، هیئت‌های مذهبی از اول محرم خیمه‌های عزا را به پا کرده‌اند و شب و روز شهر را شور و شعور بخشیده‌اند.
کوچه‌ها را که قدم می‌زنی از شهر و روستا تا دورترین آبادی این دیار حرف و کلام یکی است، محرم حسابش با همه آئین‌ها جداست، ایرانِ سیاه‌پوش در محرم حال و هوایش یکی است، غرب و شرق و شمال و جنوب ندارد، ترک و لر و کرد و بلوچ و ترکمن و عرب هم ندارد، اینجا همه لهجه‌ها و زبان‌ها و اقوام، حسین(ع) را صدا می‌زنند.
آیین‌های سنتی عاشورایی روایت گر عاشقانه‌ای حزن‌انگیز از مردمان ایران استآیین‌های سنتی عاشورایی روایت گر عاشقانه‌ای حزن‌انگیز از مردمان ایران است، عاشقانه‌ای که گاه سرتاپای اهالی این دیار را در خاک و «گِل» فروبرده تا هر عزاداری زمزمه کند: آب حیات من است خاک سر کوی تو.
روایت این عاشقانه از روزها قبل از محرم شروع می‌شود، از ایامی که همه‌چیز مهیای عرض ارادتی دیگر است. خیمه‌ها در شهر پا می‌گیرد؛ دیوارها و خیابان‌ها سیاه‌پوش می‌شوند و نوحه‌های محلی تا روستاهای دورافتاده ضجه می‌زنند. در این گزارش سراغ برخی آئین‌های عاشورایی در جنوب ایران می‌رویم.
دمام زنی؛ عزاداری سنتی و اصیل در جنوب ایران
با فرا رسیدن ماه محرم و عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) و یاران با وفایش آسمان ایران اسلامی غرق در اشک و ماتم می‌شود.
عزاداری نقاط مختلف ایران، شکل و همینطور رنگ و بوی خاصی دارد و مردم با توجه به آداب و رسوم و ویژگی‌های قومی خود عزاداری می‌کنند.
عزاداری های جنوب ایران از تنوع و قدمت بالایی برخوردار است در جنوب ایران نیز عزاداری های خاصی برگزار می شود که منحصر به فرد است و در میان استان های جنوبی، بوشهر، استانی است که تنوع عزاداری بالایی دارد و می توان گفت یکی از شورانگیزترین عزاداری های محرم در این استان برگزار می شود.
دمام‌زنی مراسمی قدیمی است که در آن از سازهای دمام، سنج، اشکون، غمبر و بوق استفاده می‌شود. در گذشته برای جمع آوری عزاداران و سینه زنان بعد از ذکر و روضه و زیارتنامه و قبل از سینه‌زنی مراسم سنج و دمام اجرا می شده است.
پامنبری، سنتی دیرینه در بوشهر
پامنبری نیز از دیگر سنت های عزاداری استان بوشهر است که سابقه طولانی دارد.
یکی از آواها و آئین‌های ریشه‌دار و اصیل در شهرستان دشتی نوحه پامنبری است. نوحه پامنبری در واقع الگوبرداری از یک شیوه سوگواری باستانی است. پامنبری نسبت به سینه زنی بوشهری از قدمت بیشتری برخوردار است و سینه زنی بوشهری بر اساس نوحه پامنبری شکل گرفته است.
در منطقه دشتی و به خصوص در میان قدیمی‌ها به دفترچه‌های نوحه «بیاض» می‌گفتند و در نوحه پامنبری گروهی دایره‌وار نشسته و دو تا سه نفر به عنوان تک خوان، نوحه‌ای خوانده و دیگران جواب می‌دهند.
پامنبری از غنای موسیقیایی زیادی برخوردار است
نوحه‌های پامنبری از غنای موسیقایی زیادی برخوردار است و تمام نوحه‌ها توسط شاعران و مداحان بومی سروده که درایی، شیخ علی عاشوری، شیخ حسین عاشوری، حاج حسین نصیری، مرحوم عبدالرشید رشیدی، مرحوم سید ضیاء رضوانی و بزرگان دیگری از شهرستان دشتی که کم هم نیستند از شاعران و روضه‌خوانان نوحه‌های پامنبری هستند.
به گفته حمید زارعی پژوهشگر خورموجی، هرچند خاستگاه نوحه پامنبری مشخص نیست ولی از آغاز دوران صفویه که روضه‌خوانی اهمیت بیشتری پیدا کرد و هم‌زمان با ورود کتاب‌خوانی روضه الشهدا در مراسم، عزاداری سیدالشهدا در منطقه دشتی با شیوه هنرمندانه کتاب روضه اجرا می‌شود و گمان می‌رود از آن دوران آیین اجرای نوحه منبری نیز رایج شده است.
در ترویج و اشاعه نوحه پامنبری در منطقه دشتی، خاندان آل عاشور نقش بسزایی ایفا کرده‌اند و نوحه «سرور دین» که سروده و ساخته شیخ علی عاشوری و «معکوس» و «ای شاه ابرار» سروده و ساخته شیخ حسین عاشوری فرزند شیخ علی عاشوری، از نوحه‌های مشهور در دشتی است.
پامنبری پیش از روضه خوانی برگزار می شود نوحه‌های پامنبری در دشتی در بخش مرکزی، کاکی و شنبه تا حدودی متفاوت اجرا می شود ولی نحوه چینش افراد و نشستن آنها یکسان است و در تمام بخش‌های دشتی پامنبری پیش از روضه‌خوانی برگزار می‌شود.
نوحه‌های پامنبری بر خلاف سایر آواها که اغلب در دستگاه شور و دستگاه آوازی دشتی است در گوشه‌ها و دستگاه‌های مختلف قرار دارد.
اجرای پامنبری به تناسب روضه
نوحه‌های پامنبری به تناسب روضه‌ای که خوانده می‌شود اجرا می‌شود. در شب اول نامه یزید به ولید والی مدینه روایت شده و نوحه ماه محرم در جهان شور دگر دارد خوانده می شود.
شب دوم حرکت امام از مدینه به مکه نقل می شود و نوحه «آمد محرم شد موسم غم» یا نوحه‌هایی از این دست خوانده می شود.
شب سوم روضه‌خوان داستان ورود امام به کربلا را می‌خواند و نوحه «چون کشتی آل عبا در کربلا لنگر شکست» نیز در این شب خوانده می شود و در شب چهارم وقایع حضرت مسلم و نوحه «شد ماه عزا طالع شادی به سرآمد» خوانده می‌شود.
نوحه های پامنبری به تناسب روضه ای که خوانده می شود اجرا می شود و از اول تا شب یازدم، روضه ای خاص دارد شب پنجم اختصاص به دو طفلان مسلم و نوحه «از جور گردون غم بیشتر شد طفلان مسلم چون دربدر شد» دارد.
شب ششم درباره حر و جمع آوری نیرو برای لشکر امام و یزید و نوحه «در کربلا حر ریاحی با صد آه و افغان زد بوسه بر خاک قدوم شه تشنه کامان» است.
شب هفتم حضرت قاسم و نوحه «گفت قاسم با فغان کی عروس مضطرم» خوانده می‌شود و در شب هشتم علی اکبر و نوحه «شهزاده اکبر شد روان چون جانب میدان» خوانده می‌شود.
شب نهم حضرت ابوالفضل و نوحه «شاه شجاعان عرب میر غضنفر فر» و شب دهم علی‌اصغر و نوحه «ای عندلیبان گلشن خراب است» .
ظهر عاشورا شهادت امام حسین(ع) و نوحه «چون شاهدین پوشید کفن» خوانده می‌شود که با ختم روضه و شهادت امام حسین جمعیت به پا خواسته و نوحه «ای ذوالجناح باوفا کو حسین من» می‌خوانند و سپس برای عزاداری حلقه‌های سینه‌زنی تشکیل می‌دهند.
شب یازدهم نیز روضه‌خوان به آتش زدن خیمه‌ها می‌پردازد و نوحه «ای ساربان من بی‌کسم» خوانده می‌شود.
تنوع نوحه‌های پامنبری
به گفته سید روح‌الله صفوی موسیقدان و پژوهشگر موسیقی بومی بوشهر، نوحه‌های پامنبری از تنوع فراوانی برخوردار هستند و در گوشه‌های مختلف اجرا می‌شود.
نوحه‌های پا منبری لیلا نوا خوان در دستگاه شور «لیلا نوا خوان چون عندلیبان، صد چاک کرده جیب و گریبان، چه کند زار و بی نوا بلبل عزا رو کند کجا، بی گل روی اکبرش نبودش صفا رو کند کجا» است.
نوحه پامنبری در کنار شروه، چاوش، صبحدم خوانی و... شناسنامه موسیقی بومی دشتی است نوحه سرور دین در دستگاه اصفهان نیز «سرور دین چون که به اکبر رسید، در غم او ناله ز دل برکشید، رفتی و رفتنت مانده بر دل، نبودم جز فراق تو حاصل» است.
نوحه اسیران حجازی در دستگاه چهارگاه نیز «اسیران حجازی را گذر چو سوی شام آمد، به چشم دختر زهرا سیه عالم چو شام آمد» است.
نوحه پامنبری در کنار شروه، چاوش، صبحدم خوانی و... شناسنامه موسیقی بومی دشتی است و چنان چه به این مهم توجه نشود نواهای از این دست به فراموشی سپرده می شود.
با ابتکار اداره فرهنگ وارشاد اسلامی دشتی با تولید نرم افزار آموزشی نوحه های پامنبری گام مهمی در ثبت و حفظ این نوای مذهبی زیبا انجام گرفت.
به گفته حمید زارعی سرپرست اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی دشتی در ایام عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) اولین سوگواره نوحه‌های پامنبری به شکل رقابتی در شهرستان دشتی برگزار خواهد شد.
سینه‌زنی سنتی در بوشهر
یکی از ویژگی‌های عزاداری‌های ماه محرم در استان بوشهر، سینه‌زنی سنتی بوشهر است که باشکوهی خاص و ریتمی جذاب در نقاط مختلف استان برگزار می‌شود و علاقه‌مندانی از نقاط مختلف استان دارد.
هم‌صدایی و هم‌نوایی جمعیت یکرنگی، یکدلی و یگانگی جمع را بازگو می‌کند و این‌همه نشان‌دهنده ارادت و عشق ایشان به پیام واقعه خون‌بار کربلا و مولایشان امام حسین(ع) است.
این نوع سینه‌زنی بوشهر دارای سابقه‌ای طولانی است و در طول سال‌ها حفظ‌شده است و هم‌اکنون در دیگر نقاط کشور نیز از این نوع سینه‌زنی الگو گیری شده است.
مراسم سینه‌زنی بوشهر با نوحه‌خوانی شخصی که به‌عنوان پیشخوان یا سرخوان شناخته‌شده آغاز می‌شود. در ابتدای مراسم خردسالان، جوانان و دست‌اندرکاران مسجد گرد پیشخوان در وسط محل برگزاری مراسم حلقه‌ای دایره شکل تشکیل می‌دهند که به آن «بُر» می‌گویند.
سینه‌زن‌ها همراه با حرکت منظم پا، گرد پیشخوان می‌چرخند و با همسرایی در جواب نوحه پیشخوان، او را همراهی می‌کنند. معمولاً در هنگام همخوانی سینه زده نمی‌شود./۱۳۲۵//۱۰۳/خ