جریان آرام فمینیسم در ایران

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، فمینیسم اسلامی اصطلاحی است که چند سال اخیر به ادبیات دفاع از حقوق زنان راه یافته و در برخی کشورهای اسلامی نگاه قشری از زنان را به خود معطوف داشته است. در هر حال این واژه پدیده ای نوظهور در کشورهای اسلامی به ویژه ایران است که عمر آن در کشور ما به کمتر از دو دهه می رسد.

تحولات فکری

تحولات فکری جریان فمینیسم بعد از انقلاب اسلامی را، به‌طورکلی می‌توان در دو بخش تحلیل کرد: بخش اول شامل تحول در گرایش‌های فمینیستی است و بخش دوم تحول درروش را در برمی‌گیرد.

تحول در گرایش

به وجود آمدن گرایش‌های جدید در میان گرایش‌های سنتی فمینیسم در ایران یک از مهم‌ترین تحول فکری این جریان پس از انقلاب اسلامی است. پیش از انقلاب، دو گرایش لیبرالیستی و سوسیالیستی عمده‌ترین بلکه تنها گرایش‌های جریان فمینیسم در ایران را تشکیل می‌دادند. اما بعد از انقلاب اسلامی، گرایش‌های جدیدی پا به عرصه مسائل زنان می‌گذارند. طیف سیاسی و گرایش فمینیسم شبه‌اسلامی (نواندیش دینی)مهم‌ترین گرایش‌های جدید در جریان فمینیسم پس از انقلاب اسلامی است.

در دهه هفتاد شمسی بخشی از جریان فمینیسم به این نتیجه می‌رسد که تحقق برابری حقوقی میان مرد و زن در جامعه دینی ایران نیازمند در نظر گرفتن فرهنگ اسلامی مردم است. از این رو، تلاش کردند فمینیسمی بومی متناسب با فرهنگ اسلامی به جامعه معرفی کنند که از آن با عناوینی همچون گرایش نواندیش دینی و گرایش فمینیسم شبه‌اسلامی یاد می‌شود. جریان فمینیسم در این گرایش تلاش کرده است تا نوعی سازگاری میان احکام اسلامی به ویژه احکام حقوقی مربوط به خانواده، با آموزه‌های فمینیستی به وجود آورد. در این میان برخی فمینیست‌ها صرفاً نگاهی ابزاری به اسلام دارند، به این معنا که در پوشش استفاده از ادبیات اسلامی، برابری و مساوات فمینیستی را ترویج می‌کنند. اما برخی دیگر چنین نگاه ابزاری به اسلام ندارند، بلکه به دلیل وابستگی‌ای که از یک سو به اسلام و از سوی دیگر به آموزه‌های فمینیستی دارند، سعی در جمع میان آن دو می‌کنند، که در این جمع، احکام حقوقی اسلام هماهنگ با حقوق زن با محوریت برابری فمینیستی تغییر می‌کند.

اما تمایل به گرایش سیاسی تحولی دیگر در گرایش‌های سنتی جریان فمینیسم در ایران است. این گرایش مهم‌ترین عامل فرودستی زنان ایران را وجود نظام حکومتی تشخیص داده است. از این رو، در گرایش سیاسی، مبارزه با نظام جمهوری اسلامی تحقق برابری حقوقی و آزادی را در پی خواهد داشت.

تحولات در روش

بعد از انقلاب اسلامی، در روش نفوذ، جذب، تبلیغ و مطالبه جریان فمینیسم تحولاتی ایجاد گردید. پیش از انقلاب و حتی مدتی پس از آن، جریان فمینیسم با روش‌های مطبوعاتی، تشکیل انجمن‌های فمینیستی، و بهره‌گیری از حکومت و محافل خانگی به پیش می‌رفت. پراکندگی و مطالبات آرمان گونه کلی ویژگی تمام روش‌های سنتی جریان فمینیسم در ایران است.

به عبارت دیگر، هر یک از گرایش‌های فمینیستی به صورت مستقل و جزیره‌ای از روش‌های مذکور استفاده می‌کردند. اما در دهه هشتاد شمسی، جریان فمینیسم از روشی نوین و عملیاتی برای رسیدن به خواسته‌های خود استفاده کرد و آن روش ائتلافی و همگرایی مطالبه محور  برای رسیدن به برابری در ایران بود. در این روش، تمام گرایش‌های فمینیستی فعال در ایران، با وجود اختلافات و تعارضات ایدئولوژیکی، حول محور چند خواسته واقع بینانه قابل تحقق به صورت موقت متحد می‌شوند. جریان فمینیسم از این صورت مناسبتی استفاده می‌کند.ایام انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی از مهم ترین مناسبت‌هایی است که این جریان، حول محور مطالباتی، ائتلافی به وجود می‌آورد. از این روش با عنوان روش شبکه‌ای نیز نام برده شده است. کمپین یک میلیون امضاء، ائتلاف علیه لایحه حمایت از خانواده، هم‌گرایی زنان برای طرح مطالبات در انتخابات‌های 1388و 1392 از مصادیق استفاده از روش شبکه‌ای است.

مهم ترین دیدگاه و مواضع هر یک از گرایش‌های جریان فمینیسم

مهم ترین دیدگاه بنیادی و کلی در این گرایش تغییر قوانینی از اسلام است که مخالف آزادی و برابری فمینیستی زنان است. در واقع، از نظر این طیف، قوانینی که مربوط به حقوق زن در اسلام است، به ویژه قوانین مربوط به خانواده، باید مورد بازخوانی قرار گیرد و به گونه‌های تفسیر شود که کاملاً با اصل برابری هماهنگ باشد. شهلا شرکت از فمینیست‌های شبه‌اسلامی درباره تغییر قوانین اسلامی می‌گوید: به نظرم، حرکت آرام و تدریجی زن روز در آن ده سال پیش نیازی برای انتشار نشریه زنان و تحولاتی بود که امروز در جامعه زنان به وجود آمده. مثلاً، نتیجه کار متمرکز بر حقوق زنان در آن زمان و تأکید بر ضرورت بازخوانی دیدگاه‌های فقهی را امروز در اصلاحات حقوقی در حوزه مسائل زنان می‌بینیم.

«دموکراسی در خانواده» یکی دیگر از دیدگاه‌های طیف شبه‌اسلامی است. در این دیدگاه، که مبتنی بر فردگرایی و آزادی لیبرالی است، قوٌامیت مرد در خانواده مدیریت مردسالارانه تلقی می‌شود که سبب فروتری زن می‌گردد. پس، برای رفع چنین وضعی، مدیریت توافقی با حذف سرپرستی بر اساس جنسیت تجویز می‌شود: «در یک خانواده آرمانی هیچ‌÷کس سرور و سالار نیست بلکه در عرصه زندگی خانوادگی، روابط بر مبنای تعامل و مشارکت طرفین تعریف می‌شود.»

از نگاه طرفداران این طیف، حضور اجتماعی زنان در جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است، به طوری که با هرآنچه که از حضور اجتماعی زنان کم کند به مخالفت برمی‌خیزند. مخالف با افزایش مرخصی‌های زایمان، مخالفت با تک جنسیتی کردن دانشگاه‌ها، مخالفت با سهمیه قرار دادن برای دانشجویان در کنکور، مخالفت با طرح افزایش تولید مثل و باروری در کشور، مخالفت با طرح حمایت از  آمران به معروف و ناهیان از منکر، مخالفت با طرح شهردار تهران مبنی بر تفکیک جنسیتی در محل کار و کاهش ساعات حضور زنان از مواردی است که جریان فمینیسم، به ویژه طیف شبه‌اسلامی، آن‌ها را کاهش حضور اجتماعی بانوان می‌پندارد.

اعتقاد به کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان یکی دیگر از دیدگاه‌های جریان فمینیسم به ویژه طیف شبه‌اسلامی است. اعظم طالقانی در این باره می‌گوید: «حق این بود که ایران نیز آن[کنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان] را امضا کند.»

گرایش به غیردینی (سکولار)

اعتقاد به سکولاریسم از جمله بنیادی‌ترین دیدگاه گرایش غیردینی است. در واقع فعالان این گرایش اعتقادی به قوانین اسلامی درباره زنان ندارند. در نظر این گرایش، نبود آزادی‌های اجتماعی همانند آزادی لیبرالی غربی و وجود سنت، یعنی دین اسلام، علت فرودستی زنان در ایران دانسته است. از این رو، رسیدن زنان به جایگاه عادلانه با مردان نیازمند وجود آزادی از تمام سنت‌های اجتماعی است و نبود آزادی همانند آنچه در جهان غرب است در ایران باعث فرودستی زنان ایران است.

در نگاه طیف سکولار لیبرال، شورای نگهبان یکی از مهم ترین موانع تصویب قوانین به نفع زنان است. البته، در مقابل، این طیف چشم امید به مجمع تشخیص مصلحت نظام دارد، زیرا برخی از قوانینی که شورای نگهبان مانع تصویب آن‌ها می‌شود امید دارد، در نهایت، در مجمع به تصویب برسد.//۹۹۸/ت۳۰۲/س

منبع: کتاب جریان‌شناسی فکری ـ فرهنگی فمینیسم در ایران معاصر؛ عبدالله شمسی، علی اصغر نصیری؛ صفحه ۳۲۹