برای تحول در حوزه نیاز به اصلاحات ساختاری داریم/ نقشه جامع رشته های تخصصی تدوین شود

اشاره: «تحول» و «نوآوري» همواره به عنوان يكي از نيازها و ضرورت هاي اصيل جامعه بشري مطرح بوده و به صورت هاي مختلف نمود پيدا كرده است؛ جميع اختراعات و ابداعات بشر ، از ابتدايي ترين ابزار كار در اعصار بدوي گرفته تا پيچيده ترين و بغرنج ترين تجهيزات مكانيكي و الكترونيكي زمان حاضر را بايد مرهون همين ويژگي، يعني«ضرورت نوآوري» دانست.

اين مهم در حوز هاي علميه همچون عرصه هاي ديگر به عنوان يكي از ضرورت ها محسوب مي شود، از اين روي توجه از به مقوله تحول و مطالعه دقيق و موشكافانه آن از ضرورتي تام و تمام برخوردار است.

سال ها از مطالبات رهبر معظم انقلاب در مورد تحول در حوزه های علمیه می گذرد و ایشان در سفری که در سال 89 به قم داشتند این موضوع را به صورت جدی در جمع علما و روحانیان مطرح کرده و خواستار عزم جدی در این راستا شدند.

از آن روز تا به الان مراکزی در خود حوزه و نهادهای حوزوی برای پیگیری این مسأله فعال شدند، و علی رغم کارهایی که به صورت جزیره ای صورت گرفته هنوز اتفاق چندانی نیافتاده و بدون شک نمی توانیم مدعی حوزه ای متحول در جهان اسلام باشیم.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب مهرماه سال گذشته در دیدار اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه، حوزه‌ی علمیه را از حکومت اسلامی انفکاک‌ناپذیر دانستند و با تأکید بر نیازمندی حکومت اسلامی به حوزه‌ی علمیه‌ی «پرمغز و صاحب علم و پویا و نوآور و آشنا با نیازهای روز» به‌منظور امتداد معارف و احکام اسلامی در ابعاد مختلف زندگی و اعماق جامعه تأکیدکردند که کی از نیازهای مهم حوزه‌ی علمیه در شرایط کنونی، «تدوین طرح تحول» در حوزه و برنامه‌ریزی بلندمدت، دقیق و زمان‌بندی‌شده بر اساس این طرح تحول و اهداف مورد نظر است.

همچنین شکل گیری مراکز تخصصی از دستاوردهای تحولی در حوزه به شمار می رود، چراکه بسیاری از طلاب در مسیر علمی و طلبگی دچار بحران هویت می شدند و با شکل گیری این مراکز بخشی از آن سرگردانی حل شد.

به هرحال با توجه به اهمیت این مسأله و پیگیری وضعیت تحول پیش آمده یا نیامده در حوزه علمیه، خبرنگار خبرگزاری رسا، خدمت حجت الاسلام والمسلمین علی عباسی معاون آموزش جامعه المصطفی العالمیه و معاون اسبق آموزش حوزه های علمیه رسیده و با ایشان گفت‌وگویی ترتیب داده که متن این گفت‌وگو در ادامه تقدیم خوانندگان محترم می شود.

رسا ـ با عرض سلام و تشکر از این که وقت خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید؛ اولا برای ما و جمیع حوزویان و البته افرادی که با تحول خواهی در حوزه مخالف می کنند، اهمیت این بحث را تبیین بفرمایید.

سلام علیکم. من هم از خبرگزاری رسا که با جدیت این موضوع را پیگیری می کند، تشکر می کنم، چراکه علی رغم موانعی که بر سر تحول خواهی در حوزه وجود دارد، لازم است این موضوع از دستور خارج نشود.

ضرورت حساسیت نسبت به مسأله تحول

تحول در حوزه کماکان باید در مجامع حوزوی مطرح شده و نسبت به آن حساسیت باشد تا اگر موانعی نیز بر سر راه این موضوع وجود دارد، به مرور زمان برطرف شود.

ببینید، واقعیت حوزه گذشته به ویژه حوزه قبل از انقلاب اسلامی به گونه ای بوده که در حقیقت زیست اضطراری داشته و برای حوزه و مدیران آن همه چیز فراهم نبوده است، یعنی این طور نبوده که مدیران حوزه می توانستند این نهاد عظیم را به همان شکل مطلوب وجود داشته جلو ببرند.

 

حوزه آن روز حوزه آرمانی نبوده بلکه در شرایط تحمیلی بود و در حقیقت انزوای اجتماعی بر آن تحمیل شده بود، اما می بینیم افرادی گاهی از پیشینه حوزه طوری یاد می کنند که گویی کاملا مطلوب بوده و بزرگان ما نیز همان شرایط را می پسندیدند.

در زمان پهلوی اول و دوم بسیاری از فعالیت ها و برنامه هایی که در اختیار حوزه بود را از آن سلب کردند و کاری کردند که روحانیت نهایت ظرفیتی که داشت مساجد و هیأت های مذهبی آن هم در برخی مناسبت های مذهبی بود و بسیاری از فرصت های اجتماعی و سیاسی به طور کلی از روحانیت سلب شده بود.

بنابراین حوزه آن روز آرمانی نبود که امروز ما نیاز به تحولی نداشته باشیم بلکه در گذشته اضطرار بر حوزه حاکم بود، حکومت روز به طلبه ها فشار می آورد و حتی طلاب به لحاظ پوشش لباس روحانیت تحت فشار بودند و برخی روزها نمی تواستند از منزل خارج شوند؛ که وقتی از مرحوم آیت الله شیخ عبدالکریم حائری سؤال می کردند که چه کنیم؟ ایشان این بیت شعر مولوی را می خواندند: در کف شیر نر خون خاره ای     غیر تسلیم و رضا کو چاره‌‎ای.

حوزه پیش از انقلاب تحت فشار بود

از این رو مشخص است که حوزه تحت فشار همه چیزش کامل نیست، اما انقلاب اسلامی فضای باز و گسترده ای در عرصه اجتماعیف سیاسی، بین المللی، اقتصادی و فرهنگی به روی حوزه ها باز کرده و حوزه نیز باید خودش را با این فضای جدید تطبیق بدهد، این مسؤولیت حوزه است که اگر به فکر تحول نباشد جا می ماند.

در تعابیر رهبر معظم انقلاب نیز آمده که حوزه ناگزیر از تحول است و در غیر این صورت از بین می رود و اگر نتواند خودش را با ضرورت های تحول جلو برود کارایی ندارد، بنابراین تحول یک ضرورت است و در سفرهایی که ایشان به قم داشتند یا در ملاقات هایی که به مناسبت های مختلف با حوزویان داشتند این موضوع را بیان می کردند.

رهبر معظم انقلاب در سفر اخیرخود به قم و ماقبل از آن دستورانی داشتند؛ مسؤولان حوزه نیز دبیرخانه هایی را شکل دادند تا بتوانند این مطالبات را در بحث تحول حوزه شمارش کرده و فعالیت جدی در این زمینه داشته باشند، کارهایی به صورت جسته و گریخته انجام شده و یا شاید کارهایی صورت گرفته که اطلاع رسانی نشده است، اما به هرحال آثار ملموسی دیده نمی شود و  انتظاری که می رفت به نظر می رسد که حاصل نشده است.

رسا –  شما نظام ساختاری حال حاضر حوزه را چگونه می بینید؟ و آیا این ساختار تاب تحول در خود را دارد؟

اتفاقا از مهمترین موانعی که به نظر می رسد بر سر راه تحول در حوزه وجود دارد، ساختار حوزه است، امروز ساختارهایی در حوزه داریم که با تحول سازگار نیستند و در مقابل تحول مقاومت می کنند، بنابراین حوزه اگر می خواهد واقعا تحول داشته باشد باید ساختارهای خود را متحول کند تا با حرکتی پویا و سریع تر بتواند نیازهای دنیا و نظام را بشناسد و افکار عمومی را رصد کند.

ما اگر بدون توجه به همه نیازها، مطالبات و نگاه افکار عمومی خودمان به صورت منزوی مثل 50 سال قبل بخواهیم برای حوزه برنامه ریزی کنیم، مسلما جا می مانیم؛ در حوزه امروز ساختارهایی که هم نیازهای روز را به درستی شناسایی کند و هم برای پاسخ به این نیازها پیگیری لازم را انجام بدهد وجود ندارد.

سامانه مدیریتی خوبی بر حوزه حاکم است

البته مدیریت حوزه نسبت به قبل از انقلاب اسلامی تغییرات زیادی کرده است؛ در حال حاضر دستگاه مدیریتی و سامانه مدریتی در حوزه قم داریم که سازکار انتخاب آن خوب است، چراکه توسط نهادهای تأثیرگذار مثل جامعه مدرسین و شخصیت های بزرگ حوزه مثل مراجع عظام تقلید و از جمله رهبر معظم انقلاب انتخاب می شود.

بنابراین برای انتخاب مدیریت حوزه سامانه مدیریتی پیدا شده ولی ساختارهای جانبی که بتواند نیاز شناسی را با سرعت پیگیری کند و نظام طراحی و برنامه ریزی دقیق داشته باشد نداریم و به همین جهت بخشی از مشکل امروز ما در محقق نشدن تحول در حوزه، ساختار است.

بخشی از این ساختار میراث گذشتگان است که عده ای اصرار دارند باید بر همین میراث پافشاری کنیم و ذره ای از آن عقب یا جلو نریم، در حالی که حتما ضرورت دارد در ساختار سازی کار کنیم که به تحول مطلوب برسیم؛ سامانه های نیازشناسی و کسب اطلاعات حوزه از جامعه و نظام بین الملل و همچنین مراکز علمی و جهانی باید بهتر باشد.

دوره جدید مدیریت حوزه نوید دهنده تحولی مثبت است

رقبای ما یعنی کسانی که کارهای همسوی ما در حوزه مربوط به خودشان دارند اعم از مسیحیت و برادران اهل سنت در الازهر به مراتب نظام ارتباطی گسترده تری نسبت به حوزه دارند ولی ما به آن کمتر پرداخته ایم؛ البته دوره جدید مدیریتی حوزه نوید این تغییر را می دهد چون کسانی امروز مسؤولیت حوزه را دارند که این مسأله و ادبیات آن را به خوب درک می کنند و تجربه و دانش هم را برای این امر را دارند.

امیدواریم افرادی که در این زمینه باید کمک بکنند وارد میدان شود تا بتوانیم موانع ساختاری را برداریم و شاهد عملیاتی شدن واقعی تحول در حوزه باشیم.

رسا - به عقیده شما چه موانع دیگری بر سر راه تحقق تحول در حوزه وجود دارد؟

یکی از موانع جدی در این بحث مانع ذهنیتی است؛ یعنی اگر بخواهد اتفاقی در یک نهادی رخ بدهد باید ذهنیت مرتبط با آن شکل بگیرد و حتی نگاه ارباب رجوع آن تغییر کند، به این معنا که همه افراد مرتبط با نهاد احساس نیاز بکنند که تحول و تغییر یک ضرورت است.

تحول خواهی در بدنه حوزه تقریبا وجود دارد ولی هرچه در هرم حوزه از بدنه به سمت قله می رویم گاهی ذهنیت منفی نسبت به تحول تشدید می شود؛ این که نکند این تحول می خواهد مثبتات ما را بگیرد، نکند پیشنه حوزه را زیر سؤال ببرد و یا ارتباط ما را با آن پیشینه قوی قطع کند و یا نکند اتفاقاتی که برای برخی مجموعه ها افتاده برای حوزه نیز اتفاق بیافتد.

تحول به معنای دانشگاه شدن حوزه نیست

برخی گمان می کنند تحول در حوزه به معنای این است که می خواهیم دانشگاه بشویم؛ به هرحال ابتدا باید این ذهنیت اصلاح شود، باید این مشکلات ذهنیتی شناسایی شده و به مسؤولان و مدیران حوزه برای اتخاذ تصمیم درست ارائه شود تا مقاومت منفی کاهش پیدا کند.

یکی دیگر از موانع این مسأله برخی تجربه های نا موفق است، یعنی ما گاهی به اسم تحول دست به اقداماتی زدیم که نتیجه خوبی نداشتیم یا نتایج خوبی داشته که برای همه جامعه حوزوی مطلوب نبوده است؛ این حرکات تحولی برخی اوقات عوارضی داشته که ما پیش بینی نداشته ایم و همین مسأله ممکن است گروهی را بدبین کرده باشد.

یکی از این تجربه ها بحث مدرک است که به توجه به آفاتی که می تواند ایجاد کند نتوانستیم ضرورت های آن تبیین کنیم در حالی که اصل ضرورت آن قابل انکار نیست، بنابراین اگر تجربه ای کم توفیق بوده به این معنا نیست که نباید به دنبال آن می رفتیم بلکه باید با درستی به سمت آن برویم.

از موانع دیگری که می تواند در اندیشه تحول به عنوان یک مانع جدی مطرح شود، طرح نامناسب و ادبیات نامناسب این موضوع است؛ بنابراین باید تحول خواهی را با زبان و ادبیاتی بیان کنیم که موجب نگرانی بدنه و شخصیت های حوزه نشود، چراکه طرح نامناسب می تواند اصل تحول خواهی را زیرسؤال ببرد.

رهبر معظم انقلاب بر حفظ تراث حوزه تأکید دارند

شخص رهبر معظم انقلاب نسبت به حفظ تراث ارزشمند و سنت های مثبت حوزه تأکید داشتند، بنابراین اگر به گونه ای صحبت کنیم که سابقه طولانی و ریشه دار حوزه را زیر سؤال ببریم که هویت تاریخی آن را خدشه دار کند، یقینا موجب نگرانی می شود.

نباید به گونه ای برخورد کنیم که پیشینه تاریخی حوزه زیر سؤال برود، چراکه این مسائل وقتی دست به دست می دهند حرکت تحولی کندتر می شود، اما همه این موارد وظیفه حوزه را کمرنگ نمی کند، بنابراین هم اصلاح ساختار ها، هم اصلاح ذهنیت های منفی، اصلاح برخی تجربه های کم توفیق و اصلاح ادبیات به نظر می رسد مسأله ای حیاتی و مهم است.

مسؤولیت مدیران حوزه که تصمیم آنها در تحول تأثیر دارد و در شرایط جدید مدیریت حوزه یک فصل درخشان در تاریخ حوزه است و اصلا امروز مدیریت جدید حوزه را با نشانه تحول مثبت می شناسند.

رسا ـ شما شکل گیری مراکز تخصصی را در مسیر تحولی حوزه چگونه ارزیابی می کنید؟

همانطور که در ابتدا گفتم، ما میراث دار حوزه ای بودیم که بر اساس فشار و تحمیلی که از جانب حاکمیت ها مواجه بود شکل گرفت و طبیعتا نظام علمی آن نیز محدود و نحیف بود؛ در آن دوره حوزه های علمیه تنوع و تکثر موضوعی گسترده تری داشتند و بعد از انقلاب اسلامی فضا برای این حوزه باز شد و قرار شد که نظام علمی و آموزشی آن پاسخگوی نیازهای جامعه اسلامی باشد.

ورود شخصی بزرگان حوزه برای راه اندازی مراکز تخصصی

سامانه مدیریتی حوزه نیز تلاش کرده که حوزه قم به عنوان حوزه کانونی شیعه در جهان از نحیف بودن نظام علمی آموزشی خارج شود و به همین جهت به سمت ایجاد رشته هایی در کنار سنت جاری حوزه رفتند و افرادی و نهادهایی در این قضیه به صورت شخصی ورود کردند.

بزرگان ما نیز قبل از این که مناصب امروز را داشته باشند، ضرورت این مسأله را احساس کردند و به عنوان مثال به این نتیجه رسیدند که علم تفسیر منزوی شده و باید از انزوا خارج شود و به همین جهت مراکز تخصصی تفسیر را راه اندازی کردند.

به هرحال مراکزی که امروز در حوزه علمیه قم وجود دارد، در برخی حوزه های مشابه ما چنین چیزهایی وجود ندارد، شما ببینید حوزه نجف که حوزه ای عریض و ریشه دار بوده و ما امیدواریم روز به روز گسترش پیدا کند فرصت پیدا نکرده که این گونه رشته های تخصصی را درون خود به وجود بیاورد.

در قم برخی بزرگان در علم کلام مرکز تخصصی ایجاد کردند تا این دانش را توسعه بدهند و برخی نهادها مثل قوه قضاییه و مسؤول قضاییه احساس می کردن که باید به فقه قضایی به صورت خاصی پرداخته شود نه این که به عنوان بابی از ابواب فقه گم باشد و چون فقه موجود نمی توانست پاسخگوی نظام باشد با تأسیس مراکز تخصصی حقوق و قضا به این مسأله روی آوردند.

مراکز تخصصی حوزه گامی در جهت ایجاد تحول

به جهت توسعه دادن نظام علمی حوزه، خود مدیریت حوزه نیز به تدریج برخی از رشته ها را توسعه داد توانست مراکزی را در علوم مختلف و با رویکردهای متفاوت در سراسر این حوزه مبارکه ایجاد و از این طریق در مسیر تحولی حوزه گام بلندی بردارد.

رسا ـ به عقیده حضرتعالی مهمترین آسیب هایی که پیش روی مراکز تخصصی حوزه وجود دارد، چیست؟

این مسأله یعنی راه اندازی رشته های تخصصی در حوزه امری مبارک بود، اما اولا یک نقشه جامع در طراحی نظام جامع علمی حوزه برای این امر نداشتیم که بر اساس آن حرکت کنیم و دوم آن که این مسأله بر اساس نیازهای فردی شکل گرفته بود و سازمانی که مجموعه کاملی را ارائه بدهد وجود نداشت.

اشکال اصلی مراکز تخصصی حاشیه ای بودن آنها است

یکی دیگر از اشکالات این طرح آن است که این نظامات تخصصی آموزشی در جنب نظام حوزه شکل گرفت نه در متن آن، یعنی این رشته ها فرعی و حاشیه ای است که هنوز این اشکال وجود دارد.

ما در دوره معاونت آموزش حوزه تلاش کردیم که یک نظام مطلوب آموزشی داشته باشیم و این مراکز تخصصی به گونه ای طراحی شود که جزو یکی از انشعابات حوزه باشد نه در جنب نظام تک رشته ای حوزه و به عبارت دیگر این رشته ها همچون شاخ و برگ درختی طبیعی باشد.

ما نمی خواهیم در حاشیه نظام یک رشته ای حوزه نظاماتی را ایجاد کنیم تا همیشه به عنوان یک موضوع حاشیه ای به آن نگاه شود، بنابراین این مسأله باید در شرایط جدید با یک توجه و عنایت بیشتری در دستور کار قرار گرفته و به این موضوع به صورت جدی تر پرداخته شود.

لزوم ورود رشته های علوم انسانی در متن حوزه

علی رغم این که افراد محترم و علمای برجسته ای برای راه اندازی و تکمیل رشته های تخصصی ورود کرده اند که ظرفیت بزرگی است، اما هنوز برخی رشته ها مثل علوم انسانی در متن حوزه ورود نکرده است که این مسأله نیز یک آسیب بزرگ به شمار رفته و باید اصلاح شود.

بله برخی مراکز پیرامونی مثل دانشگاه باقرالعلوم هستند که نیاز نظام و انقلاب را پاسخ بدهند ولی حوزه خودش به صورت خاص در نقشه جامع آموزشی خودش ندیده است؛ حوزه باید نقشه جامعی را برای نظام آموزشی فراهم کند که این بخش های مغفول هم مورد توجه قرار بگیرد چراکه پیش نیازها و نیروی انسانی لازم دارد.

باید توجه داشت که این مسأله از افراد و اشخاص ساخته نیست، امروز مؤسسه امام خمینی(ره) که امروز متخصصان بزرگی را تربیت کرده اگر نبود دست حوزه خالی می ماند، از این رو جا دارد که مدیریت حوزه با امکانات کامل تر وارد شود که در این صورت نتیجه کامل تر و بهتری خواهیم گرفت.

حوزه به مراکز همسوی خود برنامه بدهد

حوزه نسبت به مؤسسات پیرامونی برنامه هایی لازم دارد و مراکز علمی که در حال خدمت هستند را باید بخشی از ظرفیت خودش حساب کند، حتی برخی دانشگاه هایی که در خدمت حوزه هستند و خودشان را حوزوی می دانند باید با یک نقشه جامع مدیریت، کمک و نظارت کرد تا در نقشه جامع نظام آموزشی تخصصی حوزه نیز بتوانیم وضعیت مناسب تری را ترسیم کنیم.

رسا ـ با تشکر از این که وقت ارزشمند خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید.

بنده هم از شما و همه عزیزان در خبرگزاری رسا و همه فعالان عرصه اطلاع رسانی دینی به ویژه اطلاع رسانی حوزوی کمال تقدیر و تشکر را دارم و برای توفیقات روزافزون شما دعا می کنم./1330/گ۴۰۳/ج

گفت‌وگو از حسین عجمی و داود جعفری