ابهام یا عدم ابهام نظرات آیت الله جوادی درباره ماهیت علم دینی/ ملاک های دینی بودن یک علم چیست؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کرسی مناظره علمی با عنوان «بررسی دیدگاه آیت الله جوادی آملی درباره ماهیت علم دینی» پنجم دیماه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

یکی از مناظره کنندگان، حجت اسلام والمسلمین حمید پارسانیا عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و همچنین عضو گروه مطالعات انقلاب اسلامی غرب ‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی  بود که وی به عنوان حامی نظرات حضرت آیت الله جوادی‌آملی در این نشست حاضر بود.

در طرف دیگر حجت الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی عضو هیأت علمی پژوهشکده فلسفه و کلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به عنوان ناقد برخی نظرات حضرت آیت الله جوادی‌آملی آملی در عرصه علم دینی قرار داشت.

ابراهیم علیپور عضو هیأت علمی پژوهشکده فلسفه و کلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز به عنوان دبیر علمی در این نشست حضور داشت.

علم فارغ از متافیزیک نیست

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا در ابتدای این نشست با بیان این که از نظر حضرت آیت الله جوادی‌آملی علم فارغ از متافیزیک نیست، اظهار داشت: از نظر حضرت آیت الله جوادی‌آملی علم از منظرهای مختلف از جمله موضوع می تواند به دینی بودن متصف شود؛ اگر علم، کار و فرمان خدا بود می تواند به دینی بودن متصف شود.

وی ادامه داد: اگر علم در مورد خلقت و اوامر و فعالیت های الهی و اراده تکوینی خدا نبود، نمی تواند به دینی بودن متصف شود؛ جهان تشریع وقتی بر مدار اوامر تشریعی خداوند نباشد علم دینی نیست مثل این که در مورد حقوق یا فرهنگ سکولار بحث کنیم.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به جهت سوم اتصاف علم به دینی یا غیر دینی بودن عنوان کرد: اگر روش نیز به گونه ای بود که وحی و نقل را به کار گرفت، می تواند دینی باشد ولی اگر روش به گونه ای بود که این ویژگی ها را نداشت، دینی نخواهد بود.

تجویز می تواند ملاک دینی بودن یک علم بشود

وی یادآور شد: جهت چهارم به لحاظ تجویزی است، اگر علم به گونه ای بود که فراگیری را آن مجاز و یا واجب بداند دینی است ولی اگر آن را منع کرده بود می توانیم آن را به غیر دینی بودن متصف کنیم؛ البته این موارد می تواند در مواردی با هم تداخل داشته باشند یعنی یک علم از نظر تجویزی مثلا دینی باشد ولی از نظر روشی دینی نباشد.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا با بیان این که برخی تقریرهای موجود به گونه ای است که علم دینی علم مسلمانان است، عنوان داشت: آنها بر این عقیده اند که این عالم مسلمان است که از علم با ارزش های خودش استفاده می کند، اما در صحبت های ایشان وجود دارد که این معنا برای دینی بودن یک علم کافی نیست.

وی ادامه داد: به لحاظ تاریخی و فرهنگی و تمدنی هم این مبحث قابل پیگیری است، البته در برخی صحبت های ایشان اشاراتی به پیامدهای علم غیر دینی شده است.

اعتبار علم و عالمان کمک به تکامل نظریات ایشان است

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی با بیان این که اعتبار علم و عالمان کمک به تکامل نظریات ایشان است، اظهار داشت: هیچ گاه نقد یک رأی به عنوان بی احترامی به آن فرد نیست بلکه می خواهیم ابعاد نظریه روشن شود و کاستی های آن در نظریه های جدید جبران شود.

وی افزود: ایشان در کتاب عقل در هندسه معرفت دینی نظریه خود را بیان کرده اند؛ وقتی کلام استاد بزرگوار را در حوزه علم دینی بررسی می کنیم، همه این مؤلفه هایی که آقای پارسانیا مطرح کرده اند را می توانیم برداشت کنیم و همه این ها قابل استناد به فرمایش استاد است.

برخی سخنان استاد جوادی آملی در موضوع علم دینی ابهام دارد

استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: بنده می خواهم این نظریه را در سه رتبه و سه لایه نقد کنم؛ لایه اول این است که می خواهیم نشان بدهیم این نظریه در درون مطالب و موضوعاتی دارد که درست این مطالب بیان شده را نقض می کند یعنی از یک تناقض و ابهام درونی برخوردار است.

وی با اشاره به این که در برخی سخنان حضرت آیت الله جوادی‌آملی در مورد جهان بینی و روش علم دینی سخنانی بیان شده که در عمل مبنای دیگری برای روش شناسی علم گذاشته شده است، اظهار داشت: ایشان در نهایت می گویند که دغدغه مند روش نباشید بلکه اگر عالمان تجربی کار خود را به سراغ واقعیت رفتند و واقعیت را کشف کردند، این حجت است و اسلامی بودن علم هم بیش از این نیست.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی  یادآور شد: این نظریه به هرحال روشن نمی کند که آیا در نظر گرفتن علت فاعلی و غایی در دانش تجربی جزو اسلامی شدن آن هست یا خیر؟ این نظریه روشن نمی کند که آیا صرف اطمینان ولو این که اگر از روش های موجود به واقعیتی برسیم، این واقعیت حقیقت است یا خیر؟

ناکارآمدی نظریه علم دینی آیت الله جوادی آملی نسبت به دانش های تجربی

وی تصریح کرد: لایه دوم نقد من ناکارآمدی این نظریه نسبت به دانش های موجود تجربی است؛ امروز وقتی صحبت از دانش تجربی و انسانی می کنیم از یک واقعیت بیرونی سخن می گوییم که در محافل بیرونی در حال تعلیم و تعلم است، اما می گوییم این نظریه دور از دانش موجود به نظریه علم دینی پرداخته است.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی با بیان این که تصویری که از سوی ایشان از علم تجربی بیان شده تصویری است که بوعلی از علم تجربی بیان کرده است، خاطرنشان کرد: ایشان به صراحت می فرمایند اگر ما در علم به علم و یقین ضروری رسیدیم و اگر به یقین نه ولی به اطمینان رسیدیم به علم رسیده ایم ولی اگر دانش در حد فرضیه باقی ماند این اساسا علم نیست.

وی عنوان کرد: این در حالی است که ما می گوییم آن چه امروز در دانش تجربی وجود دارد نه استقراء است و نه یقین، بلکه خلق فرضیات در باب واقعیت و نشان دادن کارآمدی و تأثیر آنها خود یقینا علم است؛ امروز در علم نه یقین ضروری و نه اطمینان سخن گفته می شود و اساسا علم بدون فرضیه پیش نمی رود.

استاد حوزه و دانشگاه ابراز داشت: اتفاقا اگر قرار باشد لازمه این سخن را بگیریم برخلاف نتیجه ای می شود که ایشان گرفته اند، این است که بساط کل علوم جمع شود چون همه مبتنی بر آزمایشگاه و فرضیه ها است، بنابراین این نظریه ناظر به واقعیت های موجود دانش تجربی نیست.

نمی شود علمی نه دینی باشد ونه غیر دینی

وی با تأکید بر این که لایه سوم نقد مبتنی بر پذیرش خالی بودن از ابهام و کارآمد بودن نظریه است، عنوان کرد: این نظریه نه تنها نظریه ای نیست که مبتنی بر علم دینی نیست، بلکه می توان گفت از این نظریه می توان نتیجه گرفت که ما اصلا علم دینی و غیر دینی نداریم؛ اگر این نظریه در حوزه دانش امروز پیاده شود نتیجه آن این طور می شود که همه دانش ها اسلامی است و به همین معنا همه دانش ها غیر اسلامی است.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی خاطرنشان کرد: بارها تصریح شده که لازمه این نظریه این است که هر کس بر لحاظ روش تجربی به پدیده ها نگاه کند و دچار وهم و خیال نشود، این علم، علم اسلامی است چه تولید کننده آن ملحد باشد، چه سکولار و چه مؤمن؛ اصل صحت و حجیت این گزاره علمی در اسلامی بودن آن کافی است.

وی در ادامه با اشاره به این که این نظریه به ظاهر می خواهد بگوید که ما همه علوم را اسلامی کرده ایم، خاطرنشان ساخت: این نظریه ناخودآگاه اندیشه علم سکولار را به ساحت معرفت راه می دهد؛ نتیجه این نظریه این نیست که دانش ها را در سطح دانش های جوامع علمی به اسلامی و غیر اسلامی تقسیم کرده ایم بلکه دانش ها را به صادق و ناصادق و درست و نادرست تقسیم کرده ایم.

با نظریه ایشان بر علوم سکولار مهر اسلامی زده می شود

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی  ابراز کرد: این نظریه عملا محملی است برای این که به همه علوم سکولار موجود مهر اسلامی بزنیم و خیال خودمان را راحت کنیم.

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا در پاسخ به ابهامات ارائه شده ابراز داشت: حضرت استاد جوادی آملی در مقاطع مختلف به دلایل بیرونی به برخی از نظرات و ابعاد اشاره کرده اند و گاهی بر روی روش، همچنین گاهی به متافیزیک و گاهی جهان بینی اشاره کرده اند و رویکرد ایشان را مبتنی بر یک مبانی می بینم که از یک جریان فکری در جهان اسلام نمایندگی می کند.

وی عنوان کرد: بنا بر اصولی که گفته شد مشخص می شود که ایشان علوم تجربی را فارغ از متافیزیک نمی داد و اصلا مشاهده حسی حکمی را بدون یک زمینه قبلی متافیزیکی ندارد و فرضیه و مشاهده و آزمون و قانون با این مبنا مورد پذیرش نیست.

به لحاظ تجویزی ما نا گزیر از عمل به علوم غیر دینی هستیم

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به این که مباحث مطرح شده در حوزه ناکارآمدی به جهات مختلف برمی گردد، یادآور شد: به لحاظ تجویزی ما نا گزیر از عمل هستیم و به این لحاظ احتمال و محتمل را نگاه می کنیم، وقتی فرزند ما مریض شده می خواهیم او را درمان کنیم اطمینان عقلایی در رفتار زندگی برای محتملات وجود دارد کافی است که به دانش پزشکی روز تمسک کنیم.

وی یادآور شد: ما از همین علوم با منطق تجویزی استفاده می کنیم ولی به این دلیل نیست که نقد روشی و نقد متافیزیکی یا موضوعی نداشته باشیم؛ یعنی مداوا کردن پزشک به هیچ عنوان دلیلی بر صحت علم او نیست ولی من موظف هستم برای تداوم زندگی و حیات از این پزشکی و تکنولوژی استفاده کنم ولی اگر دیدم این تئوری می خواهد نظریه متافیزیکی خود را غالب کند باید پای میدان بیایم.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا تصریح کرد: مدارا کردن نسبت به وضعیت علم موجود به این معنا نیست که رویکرد انتقادی به لحاظ ساختار، متافیزیک و روش آن علم وجود نداشته باشد و آن چه در بحث سوم مطرح می شد که این نظریه به سکولار بودن و غیر سکولار بودن قائل نیست، باید بگویم بله این گونه است.

علم دینی باید با متافیزیک الهی باشد

وی با بیان این که این نظریه داعیه دار این است که علم جز اسلامی نیست، ابراز داشت: علم دینی باید با متافیزیک الهی باشد و موضوع خود را اعم از این که عرصه تشریع است خلفت الهی و فرمان الهی ببیند و علم حیثیت صدق و کذب دارد و علم صادق حتما اسلامی است، البته اگر کسی نه با آن متافیزیک و نه با آن روش در حال کار کردن است دلیل بر این نیست که در معرض این انتقاد نباشد.

استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران عنوان کرد: علم به لحاظ مفهوم خود دینی و غیر دینی نیست چراکه علم نوری است که حقیقت را نشان می دهد و درمقام ذات خود نه سکولار است نه دینی. ولی اگر متن واقع آن خدا باشد حتما دینی است، علم به لحاظ حقیقت خود علم است ولی اولین معلوم آن خداوند سبحان است و اگر علم سکولار می گوییم غلط است از درون خود بطلان نگاه ماتریالیستی را نشان می دهد.

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین سبحانی ابراز داشت: این نظریه در آغاز اسلامی بودن و غیر اسلامی بودن را توضیح می دهد چون در علوم سکولار جهان بدون توجه با غایت و فاعل توجه می شود ولی در علم دینی به غایت و فاعل توجه می شود ولی در نهایت از این مسیر دور می شود.

منظور از متافیزیک بنیاد های عقلی و فلسفی است

وی با تأکید بر این که منظور از متافیزیک بنیاد های عقلی و فلسفی است، عنوان کرد: این معیاری برای تفکیک علم دینی و غیر دینی نیست؛ ایشان در یکی از سخنان خود بیان می دارند علم فیزیک اگر در مرحله وهم و گمان نباشد یقینا دینی است هرچند شخص مطرح کننده ملحد و سکولار باشد به همین جهت فیزیک و شیمی غیر اسلامی نداریم.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی خاطرنشان کرد: سؤال می کنیم تأثیر متافیزیک در علوم اسلامی چیست، اگر منظور مبدأ عالم است کجا باید مؤثر واقع شود؟ تأثیر متافیزیک و جهان بینی که استاد در برخی موارد تصریح می کنند وقتی به پای پیاده سازی تئوری می رسد هیچ فایده ای ندارد.

وی با اشاره به این که در این منظر اسلامی سازی علوم معنایی ندارد، خاطرنشان کرد: اگر ایشان عباراتی دارند که مبانی متافیزیکی در شناخت گزاره های تجربی مؤثر است، در کجا فرموده اند و دیگر آن که چگونه تأثیر می گذارد و در چه مرحله و فرایندی تأثیر می گذارد؟ صرف ادعا که کفایت نمی کند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ابراز کرد: خود استاد فرموده اند گزاره های متافیزیکی که الهی را از ملحد جدا می کند در علم تجربی مؤثر نیست و دوم این که اگر جایی هم این گونه فرموده باشند با مبانی ایشان ناسازگار است چون ایشان قائل به کشف هستند و سوم اگر این نظریه را قبول دارند باید شیوه آن را بیان کنند.

آیت الله جوادی آملی به دنبال روش شناسی در سطح کلان است

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا عنوان کرد: در مورد این که ما در عبارت ها مطالبی می بینیم که سازگار نیست، البته این مبنا باید لوازم و پیامدهای خود را در همه حوزه های دانشی با روش خود نشان دهد ولی نشان دادن این وظیفه انسانی که همچون آقای جوادی آملی که در سطح کلان روش شناسی می کند نیست، هرچند این موضوع مانع از این نیست که نتواند مسیر را نشان بدهد.

وی عنوان کرد: این سخن که مشاهده و دانش تجربی بدون متافیزیک نیست اصلی قابل دفاع است و بدون یک مبانی جهان بینی نیست ولی اصولی مثل مبدأ عدم تناقض است یا خلقت خدا است؟ در دیدگاه استاد اولین مبانی که می یابیم مثل مبدأ عدم تناقض مؤثر است ولی نمی توانیم بگوییم که هر عالمی به این مبانی اعتقاد دارد.

استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به این که امروز در حوزه فیزیک به راحتی نظراتی مورد تناقض دیده می شود، خاطرنشان ساخت: اولا وقتی رجوع به فناوری ها می کنیم این رویکرد تجویزی است و رویکرد انتقادی باز است ولی وقتی سراغ فضاهای نظری می رویم از دیدن و واقعیت خبری نیست و اگر قرار است این مبانی را در علوم تجربی بیاوریم قابل دنبال کردن هست.

وی یادآور شد: علم حقیقتا اسلامی است و غیر اسلامی تفسیر کردن یقینا غلط است ولی آن چنان نیست که علم با کلمه خلقت آغاز شده باشد یعنی ما اول آسمان و زمین را می بینیم و علم پیدا می کنیم و در نهایت به خلقت پی می بریم.

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین سبحانی بیان داشت: می گوییم این نظریه با توجه به صحنه دانش تجربی امروز از یک دانش تجربی دیگر صحبت نمی کنیم این که ما سراغ پزشک می رویم چون ناچاریم اصلا بحث ما نیست؛ تفسیری که ایشان از علم تجربی دارد به دور از فضای تجربی امروز است و از یک علم دیگری بحث می کند.

آیا نظریه یاد شده می تواند تأثیر متافیزیک را در حوزه دانش نشان بدهد؟

وی عنوان کرد: آیا نظریه یاد شده می تواند تأثیر متافیزیک را در حوزه دانش نشان بدهد؟ یا این که همه دانش های سکولار را برچسب اسلامی می زند؛ کسی که قائل است اصل تناقض درست نیست نمی تواند در مقام تولید علم برآید و انسان ملحد وقتی به صحنه دانش می آید دانش تجربی را همانطور می بینید که فردی معتقد به حکمت متعالیه است.

استاد حوزه و دانشگاه ابراز داشت: از این جهت معتقد به فلسفه اسلامی و فلسفه کانتی هیچ فرقی دیده نمی شود؛ قبول ندارم کسی در حوزه دانش تجربی وارد شده باشد و اصل عدم تناقض را کنار گذاشته باشد، بنابراین با اصل عدم تناقض اسلامی و غیر اسلامی درست نمی شود بلکه سخن در این است که متافیزیک الهی یا تجربی در تولید دانش دینی مؤثر است یا خیر؟

نظریه استاد جوادی تأثیر متافیزیک الهی و تجربی را در گزاره های دینی نفی می کند

وی با تأکید بر این که نظریه استاد جوادی آملی تأثیر متافیزیک الهی و تجربی را در گزاره های دینی به صراحت نفی می کند، خاطرنشان ساخت: یکی از اشکالات ما این است که مبانی دارند که همین مبانی برای این سخن استفاده شده و از این مبانی نمی توان استفاده کرد که متافیزیک در اسلامی و غیر اسلامی بودن علم تأثیر می گذارد.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی خاطرنشان کرد: می خواهیم از یک نظریه در باب علم دینی سخن بگوییم، این نظریه باید بگوید یک نوع روش و نگاه در حوزه علوم تجربی اسلامی است و یک نوع اسلامی نیست، اگر اسلامی بودن یا نبودن تأثیری ندارد باید کنار کسانی در دانشگاه بنشینیم که حوزه های علمیه را کنار می گذارند و به ما بگویند شما کنار بروید هرجا ما در حوزه روشی خطا رفتیم به ما تذکر بدهید البته اگر نظر تجربی شما را قبول داشته باشیم.

وی با اشاره به این که همه نظریه علم دینی باید بگوید که در مواجهه با واقعیت چه اتفاقی می افتد، یادآور شد: دیگر آن که بین نظریات مختلف چرا یک نظریه را قبول دارد و سوم آن که نظریه در ساحت دانش موجود نشان بدهد آیا در جامعه علمی همین نظریه مبنای تولید علم دینی است یا خیر و بدون توضیح بگویم متافیزیک مؤثر است، ادعایی است که نمی توان در پی اثبات آن برآمد.

باید مقام مبانی و نتایج از مبانی را از هم جدا کرد

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا ابراز داشت: اولا دو مقام را باید از هم جدا کرد، اول مبانی که آیت الله جوادی دارند برای اسلامی سازی جواب می دهد یا خیر؟ و اگر دیدیم جواب می دهد ببینیم تناقض دارد یا خیر؟ یعنی آیا ایشان به اقتضای مبانی خود جلو رفته اند یا خیر؟

وی افزود: نظرات ایشان در قسمت های مختلفی بیان شده است که متافیزیک در دانش تجربی تأثیر گذار است؛ چند حوزه را ایشان برای دینی بودن بیان کرده اند که روش، نقل نیز از جمله آن است و البته با متافیزیک است که رویکرد انسان به عالم شکل می گیرد.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) در پایان عنوان کرد: به تعبیر آیت الله جوادی عالم طبیعت در مقابل انسان ایستاده و ما آن را می شناسیم ولی شناخت قطعی و یقینی نسبت به قلمرو طبیعت شاذ و نادر است؛ نظریه فرد فقط در یک نوشته نیست و باید به آثار دیگر نیز مراجعه داشته باشیم.

بخش پایانی این نشست سه ساعته به پرسش و پاسخ میان حضار در نشست و کارشناسان نشست اختصاص داشت و از افراد شاخص حاضر در این نشست می توان به حجت الاسلام والمسلمین ایزدپناه عضو هیأت امنای دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم اشاره کرد.

یادآور می شود، این نشست مناظره، اولین پیش نشست همایش نظریه علم اسلامی و کاربست آن در نظام آموزش و پرورش بود که از سوی پژوهشکده فلسفه و کلام با همراهی اداره همکاری های علمی و پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد./1330/ز۵۰۲/ج